Аударма және өркениет

 

Дю Белленің пікірін саралай  отырып, біз мына бір тарихи оқиғаны  ескеруіміз қажет: Францияда XVI ғасырдың  І-жартысында  классикалық тілдерді білмейтін, бірақ классикалық әдебиет шедеврларымен танысқысы келетін оқырман қауымы қалыптасты. Нәтижесінде аударма әдебиетке деген сұраныс артты. Сол мезетті пайдаланып білімі таяз әрі қай кезде болмасын өз ісіне асқан жауапкершілікпен қарай бермейтін аудармашылар пайда болды. Мұндай құбылыстың мәдениет тарихында кездесуі бір бұл емес. Бұған дәлел ретінде кеңес одағында «темір тор» құлағаннан кейін қаптап кеткен аударма әдебиеттің қандай сапада болғандығын ескерсек те жеткілікті, тіпті, шындығына келсек, қазіргі өзіміздің жасап жүрген аудармалар арасында да кемшіліктер аз деп айта алмаспыз.

 

Дю Белленің пікірінше, аудармашы  қызметінің ең маңызды сипаты –  адалдық, яғни түпнұсқа мәтіні мен авторға  деген адалдық. Дю Белле аудармашылық еңбектің пайдасы туралы айтқанда мынандай тіркестерді көп қолданады: «адал аудармашы», «дәл аудармашылар шеберлігі» және т.б. [17, 242-249 бб.]. Ал сәтсіз аударма жасаған тәржімашыларды Дю Белле опасыздар дейді, өйткені олар аударатын шығарманың да, аударылған автордың да даңқын аяқ асты етіп, байыбына бара қоймаған оқырмандарға ақтың орнына қараны ұсынып, алдайды деп түсінеді. Дю Белле оларға қатысты итальян тілінен алынған белгілі – “traduttore – traditore”  (”аудармашы – сатқын”) деген өткір тіркесті пайдаланады. XVI ғасырдағы француз тілінде   “traditeure” сөзі опасыз деген  мағынада қолданылған.

 

Шындығында, түпнұсқаға адалдық –  аударманың басты қасиеті. Аудармада  дәлдікті талап ету заңды құбылыс. Мәселе Дю Белленің дәлдік деп нені түсінгендігінде болып тұр. Оның аударма дәлдігі дегенінің не екендігін түсіну үшін француз аудармашысының нені мүлдем аударылмайтын нәрсе деп түсінгендігін де білуіміз керек.

 

Дю Белле үшін сөз таңдау –  ең ауыр да жауапты іс. Соған байланысты Дю Белле аудармашыға қойылатын  алғашқы талап – оның жалпы қолданыста орныққан қарапайым да кең тараған сөздерді пайдалануы керек деп біледі. Бұл позицияда Дю Белле неміс аудармашы-реформаторы Мартин Лютерге жақын тұр. Сонымен, сөз таңдаудағы бірінші талап өз тіліңдегі жалпы қолданыстағы лексиканы пайдалануға талпынуды аңғартады. Екінші талап көркемдік тәсілдер, метафора, аллегория, теңеу, салыстыруларға қатысты. Олар жалпы лексикадан гөрі нақты бір халықтың мәдениеті, тарихымен тікелей байланысты. Көбінде, олар аударма арқылы басқа мәдениетке тап болғанда өз көркемдігін жоғалтып алады немесе мүлдем түсініксіз болып қала береді.

 

Дю Белле үшін тілдік шығарма  формасын сол қалпында аудармада  беру қиын, өйткені   ол әрбір тілдің тек өзіне ғана тән қасиеттерінің  болуына байланысты. Тілдің өзіне  тән ерекшелігі аудармаға қойылатын басты талапқа – автор қойған шектен шықпауға – қарама-қарсы. Дәл осы шешілуі қиын қарама-қайшылық Дю Белленің аудармаға деген скептицизміне негіз болды. Ал мағынаға қатысты онда ешқандай күмән тумаса керек. Цицерон мен Иероним еңбектерінен бастау алатын аудармадағы  мағынаны мағынамен беру дәстүрін Дю Белле адал аудармашыларға  міндетті нәрсе ретінде қабылдаған.

 

XII ғасырдағы жас ақынның мұндай  пікірлері көкейкестілігімен таң  қалдырады. Шындығында, семиологтар  мен әдебиетшілердің және өзге де  теоретиктердің көзқарасы бойынша, мәтін дегеніміз ашық жүйе, ол оқырмандардың қолына тиген сәтте автормен байланысын толық үзетін көрінеді. Оқырман автор көрген нәрсені емес, тек өзіне керек жерін ғана көре біледі. Аудармашы да, қарапайым оқырман да өзінің когнитивті тәжірибесіне, өзінің тезаурусына сүйене отырып, түпнұсқа мәтінін ұғынуы мүмкін.

                                                        N-7

Мақсаты :1. Аудармашының өз қызметі барысында түпнұсқа мәтінінен алған әсерін таралы баяндау

.                 2 Мәтінді қарастыруы терең эстетикалық, философиялық, лингвистикалық, мәдениеттанымдық, тарихи сындарлылықты талап ету туралы.

 

Аудармашы өз қызметі барысында  түпнұсқа мәтінінен алған әсерін ғана басшылыққа алумен шектелмеуі тиіс. Оның мәтінді қарастыруы терең эстетикалық, философиялық, лингвистикалық, мәдениеттанымдық, тарихи сындарлылықты талап етеді. Түпнұсқаны аудармашының оқуы – шынайы герменевтикалық іс-әрекет. Мәтіннен «шынайы рахатты» [18]  аудармашы сол мәтінді  толығымен өзі үшін шешкенде, онда жатқан терең ойларды түсінгенде немесе соған жақындағанын сезінгенде ғана алса керек. Осыдан кейін аудармашылық еңбектің екінші кезеңі – мәтінді аударма тілінде қайта сөйлету кезеңі келеді.

 

Дю Белле тілді байытудың  көзі – басқа ұлт сөздерін орынды-орынсыз кіргізуде емес, өзің аударып отырған тілдің стиліне еліктей отырып, латындықтар сияқты, сөзжасамдық әрекет етуде деп біледі. Сонымен, еліктеу –  тіларалық, мәдениетаралық қызметтің ерекше түрі ретінде алынады.

 

Тілдегі еліктеу мәселесі еркін және сөзбе-сөз аударма мен интерпретация жайлы  тақырыпты тағы да алдымызға тартты. Дю Белле еліктеу арқылы ұлттық тілді байытудың мүмкін екендігін көреді. Ол еліктеудің арқасында латын тілі көркемдігі жағынан грек тілімен бір деңгейге жетті деп есептейді. Енді дәп сол жолмен француз тілін де әлемдік деңгейге көтеруге болады деп үміт артады. Ол өзінің бұдан төрт ғасыр бұрын жазылған еңбегінде көріпкелдікпен француз тілі грек, латын тілдерінің деңгейіне жететіндігіне сенім білдірген. Не айтатыны бар, расында да солай болып шықты дейміз.

 

Шындығында, біраз уақыт өткеннен кейін француз тілі де бүкіл Еуропаға тараған тілге айналып, Дю Белленің трактаты тек Францияда ғана емес, бүкіл Еуропадағы әдебиеттің даму жолын  екі мың жылдыққа анықтап берді. Ал соңғы кезде философияның “сәндік үлгісі”, киімдегі сән үлгісіндей, сол Францияда, француз тілінде “пішілетіндігін” еске алсақ, онда, әрине, Дю Белле үшін де, Франция үшін де, әсіресе, француз тілі үшін де қуанатынымыз белгілі.

 

XVI ғасырдың екінші жартысында  француз әдеби тілі латын тілін қоғамдық өмірдің түрлі аймақтарынан ығыстыра бастады. Француз тілінде прозалық жанрда тарих, география, философия және өзге де ғылыми еңбектер жазылды. Өз тілінде оқуға мүмкіндік алған жаңа француз оқырманының  ғылыми білімге деген қызығушылығы классикалық және сол замандағы тілдерден ғылыми еңбектер аудармаларын жасау сұранысын туғызды. Сол дәуірдегі қарқынды дамып келе жатқан аудармашылық қызметте Жак Амионың (1514-1598) орны ерекше болған.

 

Амионы  XVI ғасырда «аудармашылардың ханзадасы» деп атаған екен. Ол өзінің аудармашылар арасындағы беделіне Плутархтың «Салыстырмалы өмір сипаттамалары» атты еңбегін тәржімалау барысында ие болыпты.  Аталған аударма 1559 жылы жарыққа шыққан еді. Амионың  сөз саптауы қарапайымдылығымен, табиғилығымен таң қалдырады. Оның тамаша аудармаларының  болуы өз алдына да, француз тілін жетілдіруге қосқан үлесі – өз алдына. Амионың француз тілін дамыту жолындағы рөлін зерттеушілер Германиядағы М. Лютердің рөлімен салыстырады. Амионың замандасы, атақты жазушы, моралист-философ Мишель Эйкем де Монтень ол туралы былай деген екен: “Барлық француз жазушыларының ішінен мен Жак Амионы бірінші орынға қояр едім… Соның шығармашылық еңбегінің арқасында ғана қазірде біздер французша сөйлеуге, французша жазуға тырысамыз…” [19, 319 б.].

 

Жоғарыда үстірт атап өткеніміздей, неміс гуманисті Мартин Лютер (1483-1546) қазіргі неміс тілінің негізін  қалаған болатын. Неміс тілінің  тарихшылары латын тілінің қалыптасуына Цицеронның ықпалы қандай болса, неміс  тілінің қалыптасуы мен дамуында Лютердің де алатын орны дәл сондай жоғары деп ерекше атап көрсетеді. Филолог Лютер үшін Інжілді неміс тіліне аудару оның өмірінің мәні әрі негізгі мақсаты болды.

 

1522 ж. Виттенберг қаласында Жаңа  өсиеттің неміс тіліне Лютер  даярлаған аудармасы  жарық көреді. Аудармаға бар болғаны 3-ақ ай ғана уақыт кетіпті. Ақиқатына келсек, аудармамен Лютер жалғыз өзі айналысқан жоқ. Ол үшін Виттенбергте арнайы аудармашылар тобы құрылды. Солардың барлығына бас-көз болған Лютер еді. Інжіл мәтіндерін түсіндіруде М. Лютерге оның досы және ізбасары Меланхтон және басқа да білімдарлар,  латын, көнееврей, грек тілдерін жетік білетін мамандар көмектесті.

 

М. Лютердің өз ұлтының мәдениетіне  сіңірген еңбегі Інжілді неміс тіліне толықтай аударғанында ғана тұрған жоқ. Ол бұл жұмысқа кіріскен кезде неміс тілінде Інжіл аудармаларының біршама нұсқалары жарық көріп үлгерген де еді. Мысалы, Иоган Ментельдің жасаған аудармасын айтуға болады [20, 169]. Сондықтан Лютердің аударма еңбегіне берілетін баға оның аудармасының өзіне емес, оның жазу стиліне берілген баға деп ұғу керек.

 

М. Лютердің аударма стратегиясы да осы концепция  негізінде құрылады. Біріншіден, аударма  мәтінін түпнұсқа мәтініне сай мағыналы, нақты және дәл беру керек. Екіншіден, оны әрбір адамға түсінікті ету  қажет. М. Лютер сөз саптау барысында қарапайым адамдардың күнделікті қолданатын тіліндегі сөздерге жүгінеді. Ол өзінің аудару әдісін былай деп түсіндіреді: “Латын тілінің әріптерінен бұл немісше қалай айтылады деп сұраудың берері шамалы, керісінше, неміс отбасындағы ананың, көшедегі баланың, базардағы қарапайым адамдардың қалай сөйлейтініне қарап, соған сәйкес аудару қажет”, – дейді  [21, 150 б.].

 

М. Лютердің басшылығымен жасалған Інжіл аудармасы  тек Германияда ғана емес, бүкіл  Еуропа аударма тәжірбиесінің дамуындағы әлемдік шедеврлердің бірі болып табылады. Кейінгі неміс тіліндегі Інжіл аудармалары Лютердің нұсқаларына сүйене отырып, оған өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, бүгінгі неміс тіліне, қазіргі ғылыми білімге сәйкестендірілді.

 

М. Лютер  жасаған Інжіл аудармасы жалпынемістік ұлттық тілдің негізін қалады және жоғары дәрежелі әдеби жәдігерге айналды. Ол барлық ұлтқа ортақ неміс тілін жасауға тырысуы арқылы ұлтына орасан зор лингвистикалық қызмет көрсетті, яғни орфография нормаларын, фонетикалық транскрипция, грамматикалық формаларды реттеді. Лютерлік Інжіл жарық көрген соң неміс тілі ғылыми қарым-қатынас пен әдебиет тілі ретінде латын тілін басып озды.

N-8

Мақсаты:1. Аударманың түрлі оқиғаларға бай тарихы бар екенді

                                        2.. Аударманың тарихи дамуын көрсету.

Аударманың түрлі оқиғаларға бай  тарихы бар екендігін жоққа шығару мүмкін емес. Аударманың тарихи дамуын тізбектеп болсын, топтап болсын көрсетіп беруге болады. Мысалы,  “Бабылдан кейін” (“После Вавилона”) кітабының авторы Дж. Стейнер [22] өз еңбегінде соған талпыныс жасайды.

 

Дж. Стейнер  аударма тарихын төрт негізгі  кезеңге бөлген еді:

 

1) 1791 жылға  дейін – аудармашылардың өздерінің  эмпирикалық ойтұжырымдарын жасау  кезеңі;

 

2) 1946 жыл  – аударма теориясының пайда  болып, аударматанудың терминологиясы мен методологиясының қалыптасу кезеңі;

 

3) ХХ ғ. 40-шы  жылдары – құрылымдық лингвистика,  коммуникация теориясының пайда  болу кезеңі;

 

4) Қазіргі  пәнаралық зерттеулер кезеңі.

 

Стейнер ұсынған  кезеңдеме аударма туралы ізденіс  жүргізушілерге аса қызық. Өйткені Стейнер әу бастан-ақ назарын аудармаға қатысты оқиғаларға салады. Стейнердің кезеңдемесі аударманың нақ өзінің құбылыстарын (нені, кім, қашан аударды дегенді) ғана емес, аудармаға деген теориялық көзқарастың өрбуін да тілге тиек етеді.         Сонымен, Стейнер аударма тарихының төрт кезеңін бөліп көрсетті.

 

Бірінші кезең Цицеронның Эсхил  мен Демосфен сияқты грек шешен-риторларының сөздерін, Горацийдің “Поэзия өнері” (“Поэтическое искусство”) секілді  туындыларын қалайша аударғандығы, нақтырақ айтсақ, қалай аудармағандығы туралы толғауларынан басталып ХІХ ғ. басындағы неміс ақыны Фридрих Гельдерлиннің Софоклды аударғандағы (1804) түсініктемелерімен аяқталады. Бұл кезеңдегі аудармашылық тәжірбие болашақтағы талдау мен кейбір тұжырымдар үшін қажет материал болса керек. Стейнер осы ұзақ тарихи кезең (18 ғасыр бойы!) барысында аударма тарихында жарқын оқиғалар болғандығына қарамастан, оны айқын эмпиристік кезең деп сипаттайды.

 

Екінші кезеңді Стейнер аудармашылық теория мен герменевтикалық ізденістер сатысы деп атайды. Оның басталуын Стейнер 1792 ж. Лондонда жарық көрген аударманың принциптері жөніндегі жазбалардың авторы Александр Фрейзер Тайтлердің [23] есімімен және Фридрих Шлейермахердің есімімен байланыстырады. Бұл кезде аударманың табиғаты туралы сұрақ сана мен тілдің өзара қатынасы туралы сұрақ төңірегіне ығысып, кең ауқымды теориялар қарастырыла бастайды. Бұл – аударманың мәні мен оның философиялық-поэтикалық теориясының құрылу кезеңі. Аталған кезең, Стейнердің пікірі бойынша, қатаң ғылымилықтан алшақ тұрған француз аудармашысы және жазушы Валери Ларбоның 1946 ж. “Әулие Иероним желеп-жебеумен” (“Под покровительством святого Иеронима”) атты еңбегінің шығуымен аяқталады.

 

Үшінші кезең ХХ ғ. 40-шы жж. машиналық  аударма теориясы туралы алғашқы мақалалардың шығуымен басталады. Бұл кезеңнін бастауын Стейнер формализм идеясын мұра етіп, аударманы зерттеуге лингвистикалық теория мен статистикалық әдістерді қолдануға тырысқан орыс және чех ғалымдарының есімдерімен байланыстырады. Бұл кезеңде ресми логика мен тілдік трансформация модельдері арасында сәйкестік орнату талпыныстары жасалады. Осы бір уақыт аралығында кәсіби аудармашылар өз ұйымдарын құрып, өз журналдарын шығара бастайды. Стейнердің пікірі бойынша, бұл кезең белгілі бір дәрежеде әлі күнге дейін жалғасуда. Алайда, 60-жылдардың басынан аударма теориясы саласындағы ізденістердің бағыты басқа жаққа бұрылып, жаңа, төртінші кезең басталады.

 

Төртінші кезеңнің басталуын Стейнер  Вальтер Беньяминнің 1923 ж. шыққан Ш. Бодлер аудармасына алғы сөз болып табылатын аударма туралы мақаласының және сонымен қатар, Мартин Хайдеггер, Ханс-Георг Гадамердің экзистенциалистік идеяларының кең таралуымен байланыстырады. Жаңа бағытты ол герменевтикалық бағыт деп атайды әрі дәл осы кезеңде аударма саласында метафизикалық ізденістерге жол ашылды деп біледі. Стейнердің пікірінше, аталған кезеңде аударма мәселесі лингвистердің өзара айқасу алаңына айналған. Сонымен қатар, дәл осы кезеңде аударма теориясы лингвистика шекарасынан шығып, антропология, психология, социологияның, сонымен бірге, мәдениеттану, этнолигвистика мен социолингвистика секілді пәнаралық ғылымдардың зерттеу нысанасын құрайды.