Жусуп Баласагын (Болжолу 1015-1016- жылдары туулган – 1070-жылдан кийин олгон)

                                                                                                                         19

эсептелет,башкача айтканда Махмуд кашкари достукту адамдар  ортосундагы зарыл мамиле катары тушунот. Достук бул адамдардын рухий  жактан жакындашуусу, оз ара тушунушуусу  учун негизги шарт катары эсепелет. Мына ушуну кубологон мисалдарды создуктон келтирели: «Эки тоо корушпойт, эки адам корушот», «Достор бири-бири менен жолугушпаса, конулдору муздайт»        

        Махмуд Кашкариде достуктун идеялык  негиздерин, анын манызын жана  социалдык мамилелердин системасындагы  анын ролунтерен тушунуу жок. Ошондой болсо да ойчулдун достук тууралуу идеялары гуманизм менен тыгыз байланыштуу жана жалпы адамзаттык мазмунга ээ. Ал эми достук принциби автор тарабынан инсандын онугушундогу жана адеп-ахлактык тарбияя беруудогу ото зарыл шарттардын бири катары тушундурулот.

      Махмуд Кашкари адам башка бир адам менен болгон мамилесинде озунун материалдык жана рухий керетоолорун эле канааттандырбастан, ага журум-турумдун он сапаттарын калыптандыруу учун  да жардам бере алат деп эсептейт.

        Махмуд Кашкари Жусуп Баласагын ондуу эле моралдын онугуп-оркундоо ишинде илим-билимдин, акыл-эстин ролуна жогору баа берген. Анын ою боюнча адам адеп-ахлактуулукка рухий жактан жетилуу, баарыдан мурда акыл-эсти остуруу жана билимге ээ болу жолу менен жетет. Эгер жалкоолук адамдардагы терс сапаттардын негизги себеби болсо, ал эми билим жана акыл-эс адамга жамандыктан алыс болууга жардам берип, ал анын жашоо-турмушундагы ийгиликтердин болуусун шарттайт. Башкача айтканда, билим жана акыл-эс адеп-ахлактуу адамдын калыптанышы учун негизги оболго. Ушуга байланыштуу бактыга жетуунун зарыл шарты катары махмуд кашкари рухий жактан жан дуйнонун баюусун эсептейт. Ал илимдин жардамы менен гана коп жактуу билимге ээ болот, билим адамды чыйралтат, анын март жана акыл-эстуу болушуна шарт тузот, адам билимсиз озунун алдына койгон максатына такыр жетпейт. Адеп-ахлактык жактан жетилген инсанды калыптандырууда билимдин ролун баса белгилоо менен ойчул томонку макалды: «Бакыт белгиси - билим», «Уулум, орундуу кенешти УК, озунду озун тарбиялап, кадыр-баркка жжет, эл арасында чыныгы окумуштуу бол, билиминди жайылт», (1) –деп жазат Махмуд Кашкари. Ал илиминин негизги жеке сапатынын бири, гумандуулук, кен пейилдик жана изгилик болот деп эсептеген.  Анын коз карашына ылайык, илимди адам озунун жеке кызыкчылыгын канааттандыруу, жеке пайдасы учун окуп-уйронбостон, башкаларга пайда келтируу, кырсыкка кабылгандарга жардам беруу учун

                                                                                                                        20

окуп-уйронуусу зарыл. Башкача айтканда илимдин максатын жана милдетин Махмуд Кашкари адамдарды  изгиликке, эрдикке, ыймандуулукка, адамдарды  кадырлоого карата тарбиялоодон коргон. Мында ал озунун этикасындагы негизги талап болуп эсептелген гуманизмди жетекчиликке алган.

        Махмуд Кашкаринин создугунун  мазмуну куболоп тургандай, ал  «билим» деген тушунукту «адептуулук»  тушунугу мменен байланыштырган. Анын эмгеги ото курч макал-лакаптарга бай жана аларда тарбиялуулук адамдын эн зарыл кадыр-баркы катары тушундурулот. Ансыз адам озунун манызын жоготот. Адамдын тарбиялуулугунун денгээли анын билимдуулугунун жана адеп-ахлактык жактан жетилгендигинин денгээлин корсотот. Маселен ал, создукто мындай деп жазат: «Адеп-ахлактуулукка, тарбиялуулукка маани бер», «Тарбиясы жок адам бактысыз жана эч нерсеге ээ болбойт».

   Орто кылымдагы  чыгаан ойчулдардын бири турколог Махмуд Кашкаринин негизги социалдык-философиялык идеялары мына ушундай. Алар озунун чектелуу экендигине жана карама-каршылыктуулугуна карабай, аларда табиятта жана коомдо журуп жаткан процесстерди ойлонууга карата реалисттик ыкмалар бар. Анын этикалык идеялары  орто кылымдарга муноздуу адамдардын журум-турум эрежелерин жана нормаларын морал тууралуу турк элдеринин жана урууларынын коз караштарынын негизги озгочолукторун чагылдырган.

         Ар турдуу социалдык жана табигый  кубулуштар тууралуу ото терен  жана бай идеяларды оздоруно  камтышкан Жусуп Баласагындын  жана Махмуд Кашкаринин мурастары орто кылымдагы турк тилдуу элдердин, анын ичинде кыргыздардын социалдык-философиялык ой-пикирлеринин онугушундогу  ото чон жетишкендик болуп калганы шексиз. 

                                                                                                                          21