Кәсіпорынның маркетингтік қызметін талдау

Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқумен байланысты жұмыс уақытының жоғалтулары осындай себеппен үстеме ақылардың сомасын 1 сағат ішіндегі орташа жалақыға бөлу арқылы анықталады. 

Жұмыс уақытының жоғалтуларын қысқарту – өнім шығарылымын көбейту резервтерінің бірі. Оны есептеу үшін кәсіпорынның кесірінен жұмыс уақытының жоғалтуларын (ЖУЖ) өнімнің жоспарлық орташа сағаттық өндіріміне (ОӨж) көбейту керек:

 

∆ТӨ=ЖУЖ×ОӨж.

 

Дегенмен, жұмыс уақытының шығындары әрдайым өнім өндірісі көлемінің азаюына әкелмейтінін ескерген жөн, себебі олар жұмыскерлер еңбегі қарқындылығының жоғарылауымен өтелуі мүмкін. Сондықтан да, еңбек ресурстардың пайдаланылуын талдаған кезде көп көңіл еңбек өнімділігі көрсеткіштерінің зерделенуіне бөлінеді.

Еңбек ресурстарына халықтың қажетті физикалық мәліметтері, білім және тиісті салда еңбек дағдысы бар бөлігі жатады. Кәсіпорынның қажетті еңбек ресурстарымен жеткілікті түрде қамтамасыз етілуі, оларды тиімді пайдалануы, еңбек өнімділігінің жоғары деңгейі өнім көлемін ұлғайту үшін және өндіріс тиімділігін арттыру үшін үлкен маңызға ие. Соның ішінде, кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі және олардың машиналарды, механизмдерді, жабдықтарды пайдалану тиімділігі және өнім өндірісінің көлемі, оның өзіндік құны, пайда және бірқатар басқа да экономикалық көрсеткіштер.

Талдаудың негізгі міндеттпрі мыналар болып табылады:

кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің еңбек ресурстарымен тұтастай, сонымен бірге санаттар және кәсіптер бойынша қамтамасыз етілуін зерттеу және бағалау;

кадрлар тұрақтамауының көрсеткіштерін анықтау және зерттеу;

еғұрлым толық талдау жасау үшін және оларды пайдаланудың тиімділігі үшін еңбек ресурстарының резервтерін анықтау.

Талдауға    арналған   ақпараттар    көзі  болып еңбек жөніндегі жоспар,

«Еңбек жөніндегі есеп» деп аталатын статистикалық есеп, табельдегі есеп пен кадрлар бөлімінің мәліметтері саналады.

Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі жұмыскерлердің санаттар және кәсіптер бойынша фактіге негізделген санын жоспардағы мұқтаждықпен салыстыру арқылы анықталады. Кәсіпорынның аса маңызды кәсіп иелерімен қамтамасыз етілуіне талдау жасауға ерекше көңіл бөлінеді. Еңбек ресурстарының біліктілік бойынша сапалық құрамына талдау жасау да қажет.

Атқарылатын жұмыстардың күрделілігіне қарай жұмыскерлердің біліктілік деңгейінің сәйкестігін бағалау үшін орташа өлшенген арифметикалық шама бойынша есептелген жұмыстар мен жұмысшылардың орташа тарифтік разрядтарын салыстырады:

мұнда, Tp – тарифтік разряд; (Тр);

Up – жұмысшылар саны; (Жс);

Егерде орташа разряд жоспарлы разрядтан және жұмыстардың орташа тарифтік разрядынан төмен болса, онда бұл сапасы төмендеу өнімді шығаруға әкеліп соқтырады. Егер жұмыскерлердің орташа разряды жұмыстардың орташа тарифтік разрядынан жоғары болса, онда жұмыскерлерді біліктілікті аз керек ететін жұмыстарға пайдаланғаны үшін оларға қосымша ақша төлеу керек.

Әкімшілік-басқару қызметкерлері (персонал) әрбір жұмыскердің шын білім деңгейінің олардың лауазымына сәйкестігін тексеруі қажет және кадрлар таңдау, оларды дайындауға және біліктілігін арттыруға байланысты мәселелерді зерттеулері керек.

Қызметкерлердің біліктілік деңгейі көп жағдайда олардың жасына, жұмыс өтіміне (стаж) және т.б. байланысты. Сондықтан талдау процессінде қызметкерлердің жасына, жұмыс өтіміне, біліміне байланысты құрамының өзгеруін зерттейді. Олар жұмысшы күшінің қозғалысының нәтижесінде орын алатындықтан, талдау кезінде бұл мәселеге көп көңіл бөлінеді.

Жұмысшы күшінің қозғалысын сипаттау үшін төмендегідей көрсеткіштердің динамикасын есептеп шығарады және талдайды:

-         жұмысшыларды қабылдау айналымының коэффициенті (Кпр);

-         жұмысқа қабылданаған қызметкерлер саны;

-         орташа тізімдік қызметкерлер саны;

-         жұмыстан шығу айналымының коэффициенті (Кв);

-         жұмыстан шыққан қызметкерлер саны;

-         орташа тізімдік қызметкерлер саны;

-         кадрлар тұрақтамауының коэффициенті (Кт);

-         өз өтініші бойынша жұмыстан шыққандардың және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан кеткендердің саны;

-         орташа тізімдік қызметкерлер саны;

-         кәсіпорын қызметкерлерінің тұрақты құрамының коэффициенті (Кпс);

-         бүкіл жыл бойы жұмыс істеген қызметкерлер саны;

-         орташа тізімдік қызметкерлер саны.

Қызметкерлердің  (жұмыскерлердің)   жұмыстан  шығу  себебін зерттеу

қажет (өз өтініші бойынша, кадрлардың қысқартылуы, еңбек тәртібін бұзғаны үшін және басқалары).

Кәсіпорынды еңбек ресурстарымен қамтамасыз етудегі қиыншылықтар қолда бар жұмысшы күшін неғұрлым толық пайдалану есебінен, еңбек өнімділігінің артуы, өндірісті күшейту, өндіріс процесстерін кешенді механикаландыру және автоматтандыру, жаңа мейлінше өндіргіш техникаларды енгізу, технологиялар мен өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру есебінен біршама шешілуі мүмкін.

Талдау процессінде еңбек ресурстарына мұқтаджықты қысқарту резервтері жоғарыда аталған шараларды жүргізу нәтижесінде анықталуы керек.

Егерде кәсіпорын өз қызметін ұлғайтса, өндірістік қуаттарды арттырса, жаңа жұмыс орындарын құрса, онда еңбек ресурстарына санаттар және кәсіптер бойынша қосымша мұқтаждықты және оларды тарту көздерін анықтау қажет.

Қосымша жұмыс орындарын құру есебінен өнім шығаруды ұлғайту резервтері олардың өсімін бір жұмыскердің нақты орташа жылдық өніміне көбейту арқылы анықталады:

мұнда — өнім шығаруды ұлғайту резерві;

- жұмыс орнының санын ұлғайту резерві;

Гвф – жұмыскердің нақты орташа жылдық өндірген өнімі.

7– кесте -  Қызметкерлер санының динамикасы

	Көрсеткіштер атауы	2000 ж.	2001 ж.	2002 ж.
	Жыл басына тізім бойынша тұрғаны	2000	2350	2325
	барлық қабылданғаны	48	33	179
	оның ішінде
	ауыстыру тәртібімен	20	15	149
	кәсіпорынның өзі қабылдағаны	28	18	30
	барлық шыққандар саны	98	58	37
	Оның ішінде
	әскерге алынуға, оқуға, зейнетке кетуге байланысты және заңмен қарастырылған басқа да себептермен	48	15	10
	еңбек тәртәбән бұзғаны үшін	20	25
	өз өтініші бойынша	30	18	27
	жыл аяғына тізім бойынша тұрғаны	2350	2325	2467
	орташа тізімдік саны	2206	2356	2521
	Айналымның көрсеткіштері, %
	жалпы айналым	6,61	3,86	8,57
	қабылдау бойынша айналым	2,17	1,40	7,10
	шығу бойынша айналым	4,40	2,46	1,47
	тұрақсыздық коэффициенті	2,16	1,83	1,07

 

Жұмыстан шыққан адамдар санының азаю проценті (пайызы) 36,2 %-ы құрайды. Жұмыскердің жұмыстан шығарылмағанын, ал 2001 жылы ұрлық жасағаны, жұмысты босатқаны, жұмысқа мас күйінде келгені үшін БМЗ-да 25 адамның жұмыстан шығарылғанын атап кетуі керек. 2002 жылы еңбекақының 30 %-өсірілуі өз еңбегінің нәтижесінде материалдық қызығушылықты арттыруға және соның салдарынан еңбек тәртібін бұзушылар санын азайтуға себеп болды. Сөйтіп, корпорация басшылығының ұмтылысы айқын ақиқат болды, соны шешу арқылы еңбекақы өсірілді, көпетеген міндеттерді шешу арқылы қызметкерлерді басқаруды жетілдіруге қол жетті, солардың бірі еңбекті тиімді дәлелдеу болып табылады. Өз өтініші бойынша жұмыстан шыққандар арасында (олардың саны 2002 жылы 50 %-ке өсті) айтарлықтай бөлікті Қазақстаннан сыртқары өз тарихи отандарына кеткендер құрайды.

Салыстырмалы көрсеткіштерді – қабылдау бойынша айналым мен шығу бойынша айналымды, тұрақсыздық коэффициентін қарастырайық.

Ортатізімдік санға қатысты қабылданғандар саны 5,1 есеге өсті – 1,4 %-тен 7,1 %-ке дейін (қабылдау бойынша айналым). Шығу бойынша айналым 0,6 есеге төмендеуі, абсолюттік шамада ол 2,46 – 1,47 = 0.99 %-ті құрайды.

Салыстырмалы көрсеткіштің — тұрақсыздық коэффициентінің жақсаруы байқалады, ол өз өтініші бойынша және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан шыққандардың орташа тізімдік санына қатысты шаманы көрсетеді. Ол 0,6 есеге төмендеді, яғни оның төмендеуі 0,76 %-ты құрады.

Сонымен, 2002 жылғы осы көрсеткіштердің 2001 жылдың осындай көрсеткіштерімен салыстырғанда жақсаруы байқалды.

 

5.Өнімдерді өндіру мен сатуды талдау

 

Өнеркәсіптік өнімнің өндіріс көлемі табиғи, шартты-табиғи және құндық өлшеуіштер арқылы өрнектелуі мүмкін. Өнім көлемінің жалпылама көрсеткіштерін құндық бағалау арқылы көтерме баға түрінде алады. Өндіріс көлемінің негізгі көрсеткіштері – бұл тауарлық және жалпы өнім. 

Жалпы өнім – бұл аяқталмаған өндірісті ескергендегі барлық өндірілген өнім мен орындалған жұмыстардың құны. Әдетте салыстырмалы бағалармен өрнектеледі.

Тауарлық өнім – жалпы өнімнен оған аяқталмаған өнімнің қалдықтары мен шаруашылық ішіндегі айналым кірмейтінімен айырықшалынады. Есеп беру жылындағы қолданыстағы көтерме бағалармен өрнектеледі. Өзінің құрамы бойынша көптеген кәсіпорындарда егер шаруашылық ішіндегі айналым мен аяқталмаған өндіріс жоқ болған жағдайда, тауарлық өніммен сәйкес келеді.

Өнімді сатып өткізу көлемі қолданыстағы бағалармен (көтерме,келісімді) анықталады. Тиеліп қойылған және сатып алушылармен ақысы өтелген сатып өткізілген өнімнің құнын құрайды.

Өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалау үшін өндіріс көлемінің табиғи көрсеткіштерінің (даналар, метрлер, тонналар және т.с.с.) де маңызы зор. Оларды өндіріс көлемін біртекті өнімнің жеке түрлері бойынша талдаған кезде қолданады.

Шартты-табиғи көрсеткіштер, құндық көрсеткіштер секілді, өнім өндірісінің көлемдеріне жалпылама сипаттама беру үшін қолданылады. Мысалға, консервтік зауыттарда мың шартты банкі, жөндеу кәсіпорындарында – шартты жөндеулер саны сияқты көрсеткіштер қолданыс тапқан. 

Өнімнің өндірілуі мен сатып өткізілуін талдау үшін ақпарат көздері – бұл кәсіпорынның бизнес-жоспары, жедел жоспар-графиктер, нысан №1-п (жылдық) «Өнім бойынша есеп беру» есеп беру қағазы, нысан №1-п (тоқсандық) «Өнеркәсіптік кәсіпорынның (бірлестіктің) ассортимент бойынша өнімнің жеке түрлерін шығару жөніндегі кварталдық есеп беруі», нысан №1-п (айлық) «Өнеркәсіптік кәсіпорынның (бірлестіктің) өнім бойынша жедел есеп беруі», нысан №2 «Пайда мен залал жөніндегі есеп беру», №16 ведомосы «Дайын бұйымдардың қозғалысы, оларды тиеу және сатып өткізу» және т.б.

Өндіріс көлемін талдау жалпы және тауарлық өнімнің динамикасын зерделеуден, базистік және тізбекті өсу мен өсімднің қарқындарын есептеуден басталады.

Өсудің (өсімнің) орташа жылдық қарқынын орташа геометриялық және орташа арифметикалық көрсеткіш бойынша есептеуге болады.

Орташа геометриялық бойынша есептейік:

T=  .

Аса көрнектілік үшін тауарлық өнімнің динамикасын график түрінде бейнелеуге болады.

Есеп беру кезеңіндегі (ай, квартал, жыл) жоспардың орындалуын бағалау деректер бойынша жүргізіледі. Өнім шығарылымын жедел талдау көлем, ассортимент, сапа бойынша өнім шығарылымы жөніндегі ай басынан бастап қорытындысы өсетін түрде бір күндік жоспарлық және нақты мәліметтер,сонымен қатар, жоспардан болған ауытқулар көрсетілетін есептеудің негізінде жүзеге асады.  
 
 
Диаграмма 1 – 2000 жылдан 2004 жылға дейінгі аралықта тауарлық өнімнің динамикасы

Халықтың қажеттіліктерін одан да толығырақ деңгейде қанағаттандырылуын қамтамасыз ету үшін кәсіпорын өзінің жоспарын өнімнің жалпы көлемі бойынша ғана емес, сонымен қатар, ассортимент ( номенклатура) бойынша да орындауы тиіс. Кәсіпорын үшін мемлекеттік қажеттіліктерге тауарларды жеткізу жөніндегі келісімдерді орындаудың маңызы аса зор. Бұл кәсіпорынға өнімнің сатып өткізілуіне, ақысының дер кезіндегі өтелуіне, салықтар, несиелер бойынша жеңілдіктерге және т.с.с. кепілдік береді. 

Номенклатура – ТМД аймағында қолданыс тапқан өнеркәсіптік өнімнің одақтық классификатордағы (ӨӨОК-дағы) тауарлар түрлеріне сәйкес келетін бұйымдар және олардың кодтары атауларының тізімі. 

Ассортимент – әрбір түрі бойынша шығарылым көлемін ескерілген өнім атауларының тізімі. Ол толық, топтық және топ ішіндегі болуы мүмкін.

Номенклатура бойынша жоспардың орныдалуын талдау негізгі тізімге (мемлкеттік тапсырыс) енгізілген бұйымдар боцынша өнімнің нақты және жоспарлық шығарылымын салыстыруға негізделген.

Ассортимент бойынша жоспардың орындалуын бағалау келесі белгілер бойынша жүргізілуі мүмкін:

а) ең аз пайыз тәсілі бойынша;

ә) өнімнің шығарылым жоспары жасалған бұйымдар атауларының жалпы тізіміндегі үлес салмағы бойынша;

б) жоспар шеңберіндегі өнімнің жалпы нақты шығарылымын өнімнің жалпы жоспарлық шығарылымына бөлу арқылы табылатын орташа пайыз көмегімен (жоспардан артық даярланған өнім немесе жоспармен ескерілмеген өнім ассортимент бойынша жоспардың орындалуына жатпайды).

Ассортимент бойынша жоспардың жеткіліксіз орындалу себептері ішкі және сыртқы болуы мүмкін. 

Сыртқыларға жататындар: нарықтың конъюнктурасы, өнімнің жеке түрлеріне сұраныстың өзгеруі, материалдық-техникалық қамсыздандырудың жағдайы, кәсіпорынға тәуелді емес себептер есебінен өндірістік қуаттарының уақытында іске қосылмауы.