Ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің түрлері

 

Мазмұны

 

 

Кіріспе ......................................................................................................................3

 

1. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне берілуі....................................................................................................................5

1. Бастауышты және баяндауышты бағыныңқы сөйлемдер..................................5
2. Толықтауышты және анықтауышты бағыныңқы сөйлемдер.............................7
3. Пысықтауышты бағыныңқы сөйлемдер............................................................10

 

2. Ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің түрлері ................................17

2.1 «Harry Potter and the Order of the Phoenix» шығармасындағы бағыныңқы сөйлемдердің түрлері........................................................................................17

 

Қорытынды..............................................................................................................21

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................................22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің қазақ тіліне аударуда сөйлемдерді оқырманға тұтастай жеткізуі және аудару барысында грамматикалық ерекшеліктерді анықтап білуі.

Зерттеу нысаны. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі бағыныңқы сөйлемдер.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің қазақ тіліне аударылу ерекшеліктерін, тәсілдері мен амалдарын анықтап-талдау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:

• ағылшын тілінің бағыныңқы сөйлемдерін қазақ тіліне аударуда аударманың тиімді амал-тәсілдерін, жолдарын теориялық және практикалық тұрғыдан айқындау;
• ағылшын тілінің бағыныңқы сөйлемдерін қазақ тіліне аудару барысында екі халықтың ойлау ерекшеліктеріне және ұлттық құндылықтарына лайықты баламалар іздестіру арқылы аударма жасау.

Зерттеудің теорриялық маңыздылығы. Ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің қазақ тіліне берілу процесіндегі аударма теориясының ғылыми негізін анықтау арқылы, оның универсалды ұстанымдары мен ұғымдарын талдап көрсету негізінде жалпы лингвистика салаларының даму сипатын жүйелеу мүмкіндігі пайда болады. Зерттеу нәтижелері, теориялық тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары жалпы аударма теориясы, ағылшын және қазақ тіл білімі мәселелерін жан-жақты сұрыптауға, олардың теориялық принциптерін негіздеуге көмектесе отырып, жаңа ғылыми бағыттардың өзек ала бастауына әсер етеді.

Зерттеудік практикалық мәнділігі. Зерттеу жұмысының нәтижелерін ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдерді қазақ тіліне аудару жұмыстарында, шет тілін үйрету барысында, практикалық сабақтарда  қолдануға болады. Курстық жұмыста ұсынылған тың көзқарастар мен пікірлер қазақ тілі ғылымындағы аудармаға қатысты бағыттың дамуына септігін тигізетіндіктен, жасалған тұжырымдар мен анықтамаларды қазіргі ағылшын және қазіргі қазақ тілінің теориялық курстарында, жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауда, арнайы курстар мен семинарлардың жаңа бағдарламаларын  жасап жинақтау барысында жан-жақты пайдалануға болады.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының бірінші тарауында ағылшын және қазақ тілдеріндегі біріккен сөздердің теориялық бағыттары сөз болғандықтан сипаттау, салыстырмалы-салғастырмалы талдау, талдау әдістері қолданылды. Жұмыстың екінші тарауы жалпы аударма теориясы мен ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тіліндегі трансформациялық модельдеріне арналғандықтан онда  жүйелеу, сыни тұрғыдан баяндау, жинақтау, текстологиялық, түсіндірмелі, жүйелі-кешенді талдау әдістері қолданылды.

Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен (тоериялық бөлім), практикалық бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.Сабақтас құрмалас сөйлемдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне берілуі

1. Бастауышты және баяндауышты бағыныңқы сөйлемдер

 

Сабақтас құрмалас сөйлем деп – құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз  болып, екінші сөйлемге бағына байланысуын  айтамыз. Жай сөйлемдердің бірі –  басыңқы, яғни ой тиянақты, аяқталған, ал екіншісі – бағыныңқы, басыңқы сөйлемді толықтырып тұрушы [2, 117 б].

Ағылшын тілінде бағыныңқы  сөйлемдер басыңқы сөйлеммен бағыныңқы шылаулармен, шылаулық сөздермен немесе шылаусыз байланысады. Бұл сөйлемдер қазақ тіліне аударылғанда шартты рай, көсемше және есімше жұрнақтары арқылы аударылады [7, 409 б].

а) Бағыныңқы шылаулар көмекші сөз таптарының қызметтерін атқарып, басыңқы сөйлеммен бағыныңқы сөйлемді байланыстырады. Олар өз бетінше қандай да бір сөз табының қызметін атқара алмайды.

I was out when he came.   

Ол келгенде, мен үйде болған жоқпын.

б) Ағылшын тілінде шылаулық сөздер кейбір есімдіктер және үстеулерден тұра алады. Олар басыңқы сөйлем мен бағыныңқы сөйлемді байланыстырып қана қоймай, сонымен қатар, өздері де бағыныңқы сөйлемдердің мүшелерінің бірі бола алады [7].

I don’t know what you mean (what –mean етістігіне тура толықтауыш).

Сенің не айтып  тұрғанынды білмеймін.

в) Бағыныңқы сөйлемдер  басыңқы сөйлемдермен шылаулар немесе шылаулық сөздердің көмегінсіз-ақ байланыса  алады [7]. Мысалы:

The book you gave me is very interesting.

Сіз берген кітап  қызықты екен.Had I been there, I should have helped him.

Егер мен сол  жерде болғанда, оған көмектесетін едім.

He said he would call in the morning.

Ол таңертең хабарласатынын айтты.

Ағылшын тілінде қазақ  тілінен қарағанда бағыныңқы  сөйлем басыңқы сөйлеммен үтір арқылы ажыратылмайды.

Бағыныңқы сөйлемдер құрмалас сөйлемдерде сөйлем мүшелерінің біреуінің қызметін атқарып, жай сөйлемдер сияқты қарапайым сұрақтарға жауап береді. Сол себепті оларды жай сөйлемнің кең тараған түрі ретінде қарасытырады [7, 410 б]. Қанша сөйлем мүшелері болса, сонша бағыныңқы сөйлем түрлері бар:

1. Бастауышты бағыныңқы сөйлем (Subject clauses)
2. Баяндауышты/предикативті бағыныңқы сөйлем (Predicative clauses)
3. Толықтауышты бағыныңқы сөйлем (Object clauses)
4. Анықтауышты бағыныңқы сөйлем (Attributive clauses)
5. Пысықтауышты бағыныңқы сөйлем (Adverbial clauses)

 

Бастауышты  бағыныңқы сөйлемдер (Subject clauses) бастауыштың қызметін атқарып, кім? не? деген сұрақтарға жауап береді. Олар басыңқы сөйлемдермен мынадай жолдармен байланысады [7]:

1. That, whether, if шылаулармен:

That he has made a mistake is strange.

Оның қате жасағаны қызық екен.

Whether they will come today is not known yet.

Олардың бүгін  келетін-келмейтіні әлі белгісіз.That you may meet them at the hotel is quite possible.

Сенің оларды қонақүйде  кездестіріп қалуын біршама мүмкін.

2. Немесе who (whom), whose, what, which, when, where, how, why сияқты шылаулық сөздермен:

Who saved his life remained unknown.

Оны құтқарған  адам белгісіз болды.

What I know about it is a secret.

Менің бұл жайлы  білетінім – құпия.

What she wanted was sea air.

Оның бар қалағаны – теңіздің ауасы еді.

When we shall start is uncertain.

Біздің қашан  жүретініміз белгісіз.

How this happened is not clear to anyone.

Бұның қалай болғаны  ешкімге беймәлім. Бастауышты бағыныңқы сөйлемдер кейде баяндауыштан кейін тұрады. Бұл кезде баяндауыштың алдына it есімдігі болады [10]. Мысалы:

It is impossible that he has failed the exams.

Оның емтихандардан  құлауы мүмкін емес.

It is strange that he didn’t want to go with them. 

Оның олармен  барғысы келмегені қызық екен.

Бастауышты бағыныңқы  сөйлемдердің бастауыштары қазақ тіліне бастауыш болып аударылмай, Ілік септігінде аударылады және бастауышты бағыныңқы  сөйлеммен басыңқы сөйлемнің  арасында үтір қойылмайды.

 

Баяндауышты бағыныңқы сөйлемдер (Predicative clauses) баяндауыштың қызметін атқарып, бастауыш қандай? ол не? деген сұрақтарға жауап береді. Бастауышты бағыныңқы сөйлемдердегі шылаулар мен шылаулық сөздер де осы баяндауышты бағыныңқы сөйлемдерде қолданылады [7]. 

1. That, whether, if шылаулармен:

    The suggestion was that no one should interfere.

Ұсыныстың мәні ешкімнің араласпауында болды. 

   The question is whether they will be able to help us.

Олар көмектесе  ала ма деген сұрақ туындады.

    The trouble is that I have lost his address.

Жайсыздықтың  бәрі – мен оның мекен-жайын жоғалтып алуымда.

 The result was that we had not gone there.

Нәтиже – біздің ол жерге барғанымызда.

2. Немесе who (whom), whose, what, which, when, where, how, why сияқты шылаулық сөздермен:

   The question was why no one had heard the shot.

Неге оқтың  атылғанын ешкім естімеді деген сұрақ туындады.

    The weather is not what it was yesterday.

Ауа райы кешегідей  емес.

   That is why I have come to you.

Сол себепті мен  сізге келдім.

 

2. Толықтауышты және анықтауышты бағыныңқы сөйлемдер

Толықтауышты  бағыныңқы сөйлемдер (Object clauses) тура немесе жанама толықтауыштың қызметін атқарып, what? не? about what? не туралы? for what? не үшін? деген сұрақтарға жауап береді. Олар бастауышты және баяндауышты бағыныңқы сөйлемдердегідей шылаулар мен шылаулық сөздер арқылы байланысады [7].

Яғни: that, whether, if шылаулармен, who (whom), whose, what, which, when, where, how, why сияқты шылаулық сөздермен байланысады.

  He asked us what we thought of it.

Ол бізден бұл  туралы не ойлайтынымызды сұрады.

   I don’t know whether he will come.

Мен оның келетін  келмейтінін білмеймін.

   They laughed what he said.

Олар оның айтқандарына күлді.

   I have no idea where she lives.

Оның қайда  тұратынын мүлдем білмеймін.

   I’ll ask him to find out where Askar is.

Одан Асқардың қайда екенін біліп беруін сұраймын.

   He told me why he did not come.

Ол неге келмегенін айтып берді.

   Time will show if he is right.

Оның дұрыстығын уақыт көрсетер.

Көп кездерде that шылауы арқылы жасалады, тіпті кейде ол да түсіп  қалуы мүмкін.

I know (that) he was wrong.

Оның қателескенін білемін.

I thought (that) they were joking.

Олар қалжындап  жатқан шығар деп ойладым.

I know that he is in the laboratory = I know he is in the laboratory.

Ол зертханада екенін білемін.

He told us that he felt ill.

Ол өзін нашар сезініп тұрғанын айтты.

He has just gone away saying that he will return in an hour.

Бір сағаттан кейін  келемін деп, ол шығып кетті.

I know (that) he has returned.

Оның қайтіп келгенін білемін.

He said (that) he felt tired.

Ол шаршап тұрғанын айтты.

 

Анықтауышты бағыныңқы сөйлемдер (Attributive clauses) анықтауыштың қызметін атқарып, қандай? қайсысы? с.с.т. сұрақтарға жауап береді. Басыңқы сөйлемдегі бастауышты анықтайтындықтан олар солардан кейін тұрады және мынадай шылаулар арқылы байланысады: who, whom, whose,  which, that (қатыстық сын есімдермен); when, where, why (үстеулерімен) [7].

Егер бағыныңқы сөйлемнің  соңында предлог тұрса, онда ол шылаулық сөзге қатысты болып келеді.

Анықтауыштық бағыныңқы сөйлемдер үш түрге бөлінеді: жекешелеуші, жіктеуші және сипаттамалы.

Жекешелеуші

1. Жекешелеуші бағыныңқы сөйлемдер тек тұлға мен заттарға айтылған және оларды басқалардан ерекшелейтін жеке қасиеттерін береді. Бұл жағдайда анықталушы зат есім белгілі артикльмен қолданылады [7]. Мысалы:

 The man who had called on you left a message.

Сіздің халіңізді  көруге келген адам хабарлама тастап кетті.

I know the man whom you mean.

Сіз айтып тұрған адамды мен білемін.

The reason why he did not come is not clear.

Оның келмеген себебі белгісіз.

The children who live in that house are my son’s friends.

Анау үйде тұратын балалар – менің баламның достары.

Here is the book that you have been looking for.

Міне, сіз іздеген  кітап.

I have found the book that I was looking for.

Мен іздеген кітабымды  тауып алдым.

I know a man who can help us.

 

Мен бізге көмектесе  алатын адамды білемін.

Жекелеуші анықтауышты сөйлемдерде whom, which қатыстық есімдіктері жиі that есімдігімен орын алмастырады.

There is the student that (whom) we saw at the theatre yesterday.

Мынау кеше біз  театрдан көрген студент қой.