Ағылшын тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің түрлері

That есімдігінің алдында предлог тұра алмайды. Бұл кезде предлог етістіктен кейін, егер толықтауыш тұрса, толықтауыштан кейін тұрады.

The man that you are speaking about is in the next room.

Сіз айтып отырған  адам келесі бөлмеде тұр.

This is the house that I used to live in.

Мен бұрын тұрған осы үй.

Who есімдігі сирек that есімдігімен алмастырылады. Ал whose есімдігі болса, that есімдігімен ауыстырылуы мүмкін емес.

Сөйлемдердің  шылаусыз байланысуы

Егер анықтауышты бағыныңқы  сөйлемдерде which, that, who қатыстық есімдіктері бастауыш болмаса, онда олар түсіп қалуы мүмкін, сөйтіп бағыныңқы сөйлемдер шылаусыз байланысады. Бұл құбылыс сөйлеу тіліне тән. Осындай бағыныңқы сөйлемдер қазақ тіліне есімше болып аударылады [10].

Where is the letter (which) I gave you to read?

Мен сізге берген (есімшенің -ген жұрнағы) хат қайда?

There is the book (that немесе which) we have spoken about.

Біз айтып отырған (есімшенің -ған жұрнағы) кітап осы.

Give me the book which I gave you yesterday. = Give me the book I gave you yesterday.

Мен кеше берген кітапты берші.

There is the girl that (whom) I saw in the restaurant yesterday. = There is the girl I saw in the restaurant yesterday. 

Мен кеше мейрамханада көрген қыз ғой.

He posted the letter that (which) he had written. = He posted the letter he had written.

Ол өзі жазған хатты жіберді.

Тағы мысалдар:

The drawing the engineer gave us helped to understand the task better.

Инженер берген сызбалар бізге мәселені жақсырақ түсінуге көмектесті.

The book the teacher read to us yesterday describes the life of young workers.

 

Кеше бізге  мұғалім оқып берген кітап - жас жұмысшылардың  өмірлерін баяндайды.

Бұл мысалдарда анықтауышты  бағыныңқы сөйлемдердің шылаусыз байланысқанының  белгісі ретінде екі бастауыштың тоғысуы, және екінші бастауыштан кейін етістік жақтық тұлғада келуі болып табылды [10].

Егер түсіп қалатын  шылау сөзінің алдында предлог  тұрса, онда ол бағыныңқы сөйлемнің  соңына кетеді (етістіктен кейін немесе толықтауыштан кейін тұрады): 

This is the house in which we live. = This is the house we live in.

Міне – біз  тұрып жатқан үй.

The house I live in is not far from the institute.

Мен тұрып жатқан үй институттан алыс емес.

Бағыныңқы сөйлемнің бастауышын атқаратын қатыстық есімдігі болса, онда ол түсіп қалмайды.

The man who is sitting there is my brother.

Ана жерде отырған  кісі – менің ағам.

The picture which (that) hangs on the wall was painted by Repin.

Қабырғада ілулі  тұрған суретті Репин салған.

Жіктеуші

2. Жіктеуші бағыныңқы сөйлемдер – тұлға не заттың қай класқа тән екенін білдіретін сөйлемдер. Анықталушы сөз жекеше жақта тұрса, онда ол белгісіз артикльмен қолданылады [7]. Мысалы:

Children who live by the sea usually begin to swim at an early age.

Теңіз жағасында  тұратын балалар көбінесе жүзуді ерте жастан бастайды.

A letter which is written in pencil is difficult to read.

Қаламмен жазылған хатты оқу қиын.Жіктеуші анықтауышты бағыныңқы сөйлемдерде whom, which қатыстық есімдіктері that есімдігімен ауыстырылуы мүмкін.

A letter that (which) is written in pencil is difficult to read.

Қаламмен жазылған хатты оқу қиын.

Сипаттамалы

3. Сипаттамалы бағыныңқы сөйлемдер тұлға не затты (тұлғалар не заттарды) сипаттау үшін немесе олар жайлы қосымша мәлімет беру үшін қолданылады [7].

In the street I met some children, who showed me the way to the station.

Мен көшеде маған  сапаржайға дейінгі жолды көрсеткен  балаларды кездестірдім.His brother, whom I met yesterday, studies at our university.

Оның ағасы, кеше мен кездестіріп қалған, біздің университетте  оқиды.

The manager of our office, who is highly educated man, speaks several foreign .

Білімі жоғары, біздің кеңсенің меңгерушісі бірнеше  шет тілдерінде сөйлейді екен.

Ескерту: сипаттамалы анықтауыш қандай да бір затты біртектес түрлер/клас ішінен ерекшелеу үшін емес, оған қосымша мәлімет беру үшін ғана қолданылады. Себебі айтылып жатқан зат бәріне белгілі болып келеді.

Сипаттамалы анықтауышты сөйлемдерде байланыстырушы есімдіктері түсіп қалмайды, ал that есімдігі whom, which, who есімдіктерінің орнына қолданылмайды, яғни ауыстырылмайды [7].

Жекелеуші және жіктеуші анықтауышты сөйлемдер басыңқы сөйлемнің мазмұнын құртпай түсіп қалуы мүмкін емес, себебі бұл сөйлемдер заттың айрықша қасиеті бейнелейді. Ал сипаттамалы анықтауышты сөйлемдер басыңқы сөйлемнің мазмұнын бұзбай түсіп қалуы мүмкін, себебі олар тек қосымша мәлімет береді [7].

Жекелеуші және жіктеуші анықтауышты сөйлемдер басыңқы сөйлемнен үтір арқылы ажыратылмайды. Сипаттамалы анықтауышты сөйлемдер болса, көбінесе үтірмен ажыратылады [4].

 

3. Пысықтауышты бағыныңқы сөйлемдер (Adverbial clauses)

 

Пысықтауышты бағыныңқы сөйлемдер пысықтауыштың әртүрлі қызметтерін атқарып, when? қашан? where? қайда? why? неге? how? қалай? және т.б. сұрақтарға жауап береді. Мағынасына қарай былай бөлінеді: (1) мезгіл, (2) мекен, (3) себеп, (4) салдар, (5) қимыл-сын, (6) қарсылықты, (7) мақсат, (8) шартты [10].

Пысықтауышты бағыныңқы  сөйлемдер тек басыңқы сөйлемнің алдында келгенде ғана үтірмен ажыратылады.

1. Мезгіл бағыныңқы сөйлемдер (Adverbial verbs of time)

Мезгіл бағыныңқы сөйлемдер when? қашан? how long? қанша уақыт бойы? since when?қашаннан бері? деген сұрақтарға жауап береді. Олар басыңқы сөйлеммен when, till, until, whenever, as soon as, while, as long as, as since, after by the time (that) , before шылаулары арқылы байланысады [7, 438 б]:

Мысалы:

I was there before I came here.

Осында келмей тұрып, мен ана жақта болдым.

When I was going down the road, I met your sister.

Көшемен келе жатқанда, мен сіздің қарындасыңызды кездестірдім.

I won’t leave until you come.

Сен келмей, мен  кетпеймін.

I haven’t seen her since she left school.

Ол мектепті бітіргеннен  бері, мен оны көрмеппін.

After the agreement had been signed, the delegation left Moscow.

Келісімге қолдарын қоя салысымен, делегация Мәскеуден  кетіп қалды.We have not had any news from him since he left Moscow.

Ол Мәскеуден  кеткелі, біз ол жайлы еш хабар алмадық.

I shall stay here until (till) you return.

Сіз келмегенше, мен осында қаламын.Ескерту: Мезгіл (сонымен қатар шартты) бағыныңқы сөйлемдердің бір ерекшелеігі – бұл сөйлемдердің етістік-баяндауыштарының ешқайсысы келер шақта қолданылмауы. Егер бағыныңқы сөйлем келер шақтың іс-әрекетін білдірсе, онда осы шақ қолданылады [7].

I’ll buy that novel when it comes out.

Роман жарыққа  шыққанда, мен оны сатып аламын.

You will be informed as soon as he comes.

Ол келісмен сізге  хабарлайды.

By the time you come, I shall be ready.

Сен келетін уақытқа  дейін, мен дайын боламын.

While you are having dinner, I shall be reading the newspaper.

Сіз тамақтанып жатқанда, мен газет оқып отырамын.

When I come back, I’ll call you.

Мен қайтып келгенде, сізге хабарласамын.

While немесе as және when шылаулары әр түрлі жағдайларда қолданылады. While/as шылаулары іс-әрекеттің созылыңқы болуын білдірсе, when шылауы іс-әрекеттің аяқталған түрін, яғни Simple-да болады [4, 159 б].

While he was explaining all this, the phone rang.

Ол бұлардың бәрін  түсіндіріп жатқанда, телефон шырылдады.

While I was sitting in the garden, he came up to me.

Мен бақшада отқанда, ол менің қасыма келді.

It was late when I went home.

Үйге бара жатқанда, дала тым кеш еді.As I was coming here, I met your brother.

Мен осы жаққа  келе жатқанда, сіздің ағаңызды кездестіріп  қалдым.

He was reading when I entered the room.

Мен бөлмеге кіріп  келгенде, ол кітап оқып отырған.

2. Мекен бағыныңқы сөйлемдер (Adverbial clauses of place)

Мекен бағыныңқы сөйлемдер where? қайда? from where? қай жақтан? деген сұрақтарға жауап беріп, басыңқы сөйлеммен where және wherever шылауларымен байланысады [7].  Мысалы:

She wanted to live where she was born.

Ол өзінің туған  жерінде тұрғысы келді.

She stood where I had left her.

Ол мен қалдырып кеткен жерде тұрды.

The house stands where the road turns to the left.

Үй- жолдың солға бұрылатын жерінде.

I like to spend my leave where I can shoot.

Аң аулауға  болатын жерде демалысымды өткізгенді жақсы көремін.They went where you sent them.

Олар сіз жіберген жерге кетті.

Wherever he went, he was welcome.

Қайда бармасын, бәрі оны жақсы қарсы алады.

I shall go where my brother lives.

Мен ағам тұрып  жатқан жерге барамын.

They stopped where the road turned to the river.

Олар жолдың өзенге бұрылған жерінде тоқтады.

3. Себеп бағыныңқы сөйлемдер (Adverbial clauses of cause)

Себеп бағыныңқы сөйлемдер why? неге? деген сұраққа жауап береді [7]. Олар басыңқы сөйлеммен шылаулар арқылы байланысады:

because - себебі

as, since, for - сол себепті

now (that) - қазір енді

Мысалы:

I’m late because I was very busy.

Қолым бос болмағандықтан, мен кешігіп қалдым.

Since you feel tired, you should rest.

Ақыры шаршапсыз, сіздің демалғаныңыз жөн болар.

He walked quickly for he was in a great hurry.

Қатты асыққандықтан, ол тез жүрді.

I went away because there was no one there.

Онда ешкім  болмағандықтан, мен кетіп қалдым.

As there were no porters, we had to carry the luggage ourselves.

Жүк тасушы болмағандықтан, біз өз жүктерімізді өзіміз тасуға тура келді.

Since you have finished your work, you may go home.

Өз жұмысыңызды  бітіргендіктен, сіз үйіңізге бара беруіңізге болады.

Now that he is here, he can help you.

Енді ол осында болған соң, сізге көмектесе алады.

Now (that) he is here, he can help you.

Енді ол осында болған соң, сізге көмектесе алады.

I believe you because I know you.

Мен сізді білгендіктен, сізге сенемін.

4. Салдар бағыныңқы сөйлемдер (Adverbial clauses of result)

Салдар бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемнің толық мазмұнынан шығатын салдарды білдіреді. Олар басыңқы  сөйлеммен so that (so… that) – сөйтіп шылауы арқылы байланысады. Сөйлеу тілінде көбінесе so шылауы ғана қолданылады [10], мысалы:

He went to the lecture early so that he got a good seat.

Ол дәріске  ерте барды, сөйтіп ол жақсы орында отыр.

The snow blew in our faces so we could hardly see.

Бетімізге қар  жауғандықтан, біз әрең дегенде көре алдық.

She sat behind me so that (so) I could not see the expression on her face.

Ол менің артымда  отырғандықтан, мен оның бет әлпетін  көре алмадым.

  So шылауы басыңқы сөйлемнің ортасында да тұруы мүмкін:

He was so embarrassed that he could hardly understand her.

Оның қысылғаны  сонша, ол оны әрең дегенде түсінді.

It was so hot that nobody wanted to do anything.

Ыстық болғаны  сонша, ешкімнің ешнәрсе істегісі келмеді.

The ball was so large that the child couldn’t hold it.

Доптың үлкен  болғандықтан, бала оны ұстай алмады.

The weather was so bad that the plane could not start.

Ауа-райының сонша  жаман болғанынан, ұшақ ұша алмады.

Салдар бағыныңқы сөйлемдер  қазақ тіліне сонша үстеуі арқылы аударылады.

5. Қимыл-сын бағыныңқы сөйлемдер (Adverbial clauses of manner)

Қимыл-сын бағыныңқы сөйлемдер how? қалай? деген сұраққа жауап беріп, басыңқы сөйлеммен as, that, as if, as though, than, as…as, (not) so…as, the…the шылауларымен байланысады [7]. Қимыл-сын бағыныңқы сөйлемдер қазақ тіліне -дай, -дей жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады [2]. Мысалы:

You must know this question as he does.

 

Сен бұл сұрақты  ол білетіндей білуін керек.

I will do as I like.

Нені істегім  келсе, соны істеймін.

He played so well that everybody admired him.

Оның жақсы  ойнағаны сонша, барлығы сүйсіне  қарады.

She spoke as though nothing had happened.

Ол ешнәрсе  болмағандай сөйледі.

You answer as if you did not know this rule.

Сіз бұл ережені  білмейтіндей жауап беріп жатсыз.

1 Ескерту: As if және as though шылаулары:

Егер бағыныңқы сөйлемдегі іс-әрекет не жағдай басыңқы сөйлемдегі іс-әрекет не жағдаймен бір мезгілде, қатар орындалса, бағыныңқы сөйлемдерде Past Indefinite (немесе Past Continuous созылыңқы іс-әрекетпен) қолданылады [10].

He spoke as if he knew this question very well.

Ол бұл сұрақты  жақсы білетіндей сөйледі.

They walked slowly up the stairs as though they were carrying something heavy.

Олар ауыр бір  нәрсе көтеріп бара жатқандай, баспалдақтан ақырындар шықты.

As if-тан кейін to be етістігі шартты райда қолданылады, яғни were формасы барлық жақтарда да, жекеше түрде де, көпше түрде де қолданылады.

He loved him as if he were his son.

Ол оны өз баласындай жақсы көрді.

He looked in the direction of the entrance door as if he were waiting for somebody.

Ол кірер есікке біреуді күтіп 

тұрғандай көз жібере қарады.

2 Ескерту: Егер бағыныңқы сөйлемдегі баяндауыш басыңқы сөйлемдегі баяндауыштан бұрын болған іс-әрекетті білдірсе, онда басыңқы сөйлемнің баяндауышы қай шақта тұрмасын, бағыныңқы сөйлем Past Perfect болады [10].