4-5 жастағы балалардың ойлау қабілетіне ойынның тигізетін әсері

1) Есте сақтау  қабілетін дамытуға арналған  ойындар

Төрт құбылыс.

Балалар шеңбермен тұрады. Жүргізуші «су» - десе қолдарын алдына созады, «ауа» десе жоғары көтереді, «от» дегенде екі қолын айналдырады, «жер» дегенде қолдарын түсіреді. Кім шатасса ойыннан шығарылады.

Көңілді шеңбер.

Балалар шеңбер жасап отырады. Бір-біріне мұқият қарайды. Жүргізуші  белгі бергенде балалар көздерін жұмады. Сол кезде жүргізуші отырған  балаларға әр түрлі заттарды қыстырып қояды (гүл, орамал, көзілдірік т.с.с.). Балалар  көздерін ашқанда не өзгерді? – деп  сұрайды. Ең зейінді балаға сыйлық беруге болады.

Орныңды тап.

Балалар шеңберге тұрады. Әр бала өзінің жанындағы баланы есінде сақтап, қарап алуы керек. Жүргізушінің бірінші белгісі бойынша, бөлменің жан-жағына тарап кетеді (белгі: шапалақтау, барабанмен беріледі). Екінші белгі бойынша шеңберге бастапқыда қай орында, кімнің қасында тұрғанын есінде сақтап, қайта шеңбер түзеді. Өз орнын таппаған балалар ойыннан шығарылады.

Ойыншықты сипатта.

Жүргізуші балаларға қолындағы  ойыншықты мұқият қарап алуға  ұсынады (1 минут). Алынатын ойыншықтар түрлі-түсті және бөліктері бірнешеу болуы шарт. Ойыншықты жасырып, балалардан сол ойыншықты көргендегі түр-түсі, көлемі, пішіні, дене бөліктерін есінде сақтағанын сипаттап беруді талап етеді. Ойыншықты дәл, нақты сипаттап берген бала ойынды әрі қарай жалғастырады.

Сөзді есіңде сақта.

Жүргізуші балаларға 7 қосарлы  сөздерді оқиды. Балаларға мұқият тыңдау ұсынылады. Бірінші сөзді жүргізуші  айтады, балалар келесі сөзді есінде сақтап қайталайды. Осылайша қалған сөздерді түгел айтып шығу керек.

көктем – жаңбыр

жаз – күн шықты

аспан – бұлт

жер – шөп

2) Қиялды дамытуға арналған ойындар

Менің көңіл-күйім қандай

Балалар өз көңіл-күйлеріне  сәйкес келетін суретті тауып  атайды (көңілді – көңілсіз, ренжулі, қорқынышты, ...т.с.с.). Сол кездегі  өздерінің көңіл-күйлерін баяндайды. Басқа суреттегі көңіл-күйге сәйкес болған жайды әңгімелеп береді.

Жаңа ертегі

Жүргізуші отырған балаларға  ертегі кейіпкерлерін атайды, суреттерін көрсетеді. Мысалы: кемпір, шал, түлкі, арыстан, тышқан т.б. Аталған кейіпкерлерді  біріктіре отырып жаңа ертегі мазмұнын құрастырып айтуды ұсынады. Балалар  ертегі құрастырады. Ең қызықты ертегі ойлап тапқан бала жүргізуші болып  ойын жалғастырады.

Сиқырлы дөңгелектер.

Баланың қиялын дамытуға арнайы бірнеше дөңгелектер беріледі, олардан  балалар жануарлардың бейнесін жасау  ұсынылады. Мысалы: құлақтары үшбұрыш, көзін қиғаш сызықтармен, тұмсығы  мен мұртын сызып мысықтың бейнесін салады. Аю, құлақтарын жартылай дөңгелек, көздерін екі дөңгелек, тұмсығы мен  аузын салу арқылы аюдың басын  салады, оның сыртқы бөлігінен ирек сызықтарды айналдыра жүргізу арқылы арыстанның басының суретін салып, бала өз қиялы бойынша суретті  толықтырады.

Қиял жалғасы.

Мұғалім ойланып, балалардың назарын тақтаға аударады да өзі  бірнеше сызықтарды бормен сызып  қояды. (Толқын, сынық сызық, ирек т.б.) Менің қиялым бойынша осы сызықтардан  алуан түрлі заттар жасауға болады. Қане, кім менің қиялымды жалғастырып  өз ойларын толық сурет салып  береді екен деп өз алдарындағы парақ  қағазға сызықты сызып суретке  айналдырып, не салғаны жайында әңгімелеп  беруді өтінеді. Балалар жұмысын бірге талдайды.

3) Ойлауды дамытуға арналған ойындар

Матадағы менің орным Жердегі жатқан мата үстіне балалар белгі берген уақытта тұрып қалуы тиіс. Матаның өлшемін мұғалім кішірейте отырып ойынды жалғастырады. Бірақ ойында балалар мата бетінен шығып кетпеулері керек.

Ойлан да аяқта:

- лимон қышқыл, ал қант...(тәтті)

- егер үстел орындықтан  биік болса, онда орындық...

- екі, бірден көп, ал  бір...

- пышақ та, әйнек те...(өткір)

- Ойлан да аяқта

- Ат шабады, ал қарлығаш..

- Ит үреді, ал қарға...

- Жылан жорғалайды, балық...

- Қарама-қарсы сөзді ата

Балалар шеңберге тұрады. Жүргізуші доппен балалардың арасында тұрады.  Жүргізуші балаларға кезекпен допты лақтырып, бір сөзді айтады. Балалар сол сөзге қарама-қарсы сөзді айтулары тиіс.

Қара –

Күн –

Аласа –

4) Қабылдау қабілетін  дамытуға арналған ойындар

Ине мен жіп Жүргізуші: Мен ине боламын, ал сендер жіпсіңдер.

Сендер менің артымнан бір-бірлеріңнің белдеріңнен ұстап  тұрыңдар. Қазір бәріміз алдымызда  тұрған кедергілер арасынан үзілмей  жүгіреміз. Кім жіпті үзсе сол  ойыннан шығады.

Бұл қашан болады?

Жыл мезгілдеріне байланысты суреттер көрсетіледі. Сол суреттер ішінен керек суретті көрсетіп әңгімелеп  береді.

Кесте, құрал-жабдықтармен жұмыс.

Айлардың аттарын ата

Жыл мезгілдерін түстерге сәйкес ата

Әр мезгілде неше ай бар?

Бір айда неше апта бар?

Қазір қандай жыл мезгілі  және қандай ай?

Не үлкен Отырған балаларға жүргізуші сұрақ қояды. Орындықтан не үлкен? Балалар кезекпен заттарды атайды. Ойын ойнаған кезде жүргізушіге атаған заттарды қайтадан айтуға болмайды және балаларға қайталауға болмайды. Кім екі рет шатасса ойыннан шығады. Жеңімпаз бала жүргізуші болады.

Сиқырлы қапшық

Балаларды шеңбер жасай отырғызып  жүргізуші олардың алдындағы  кішкентай үстел басына отырады. Үстелдің басында сиқырлы қапшық тұр. Ішінде әртүрлі ұсақ ойыншықтар. Балаларды кезекпен шақырып қапшықтың ішіндегі екі бірдей затты тауып алуды талап етеді. Мысалы: екі доп, екі машина т.б. Балалар қолымен заттарды сипап, бірдей затты тауып алған соң сипаттап айтады. Айтқанын тексеру үшін заттарды сыртқа шығарады, ойын осылайша жалғасады.

5) Зейінді тұрақтандыруға арналған ойындар

Мен жеңімпазбын. Орындықтарды ортаға қойып, музыка әуені ойнағанда балалар шеңбермен айналып жүгіреді. Орындықтар саны балалар санынан 1 санға кем болуы керек. Ең соңында қалған бала орындықтың үстіне шығып, «мен жеңімпазбын» деп айтуы керек.

Құлақ-мұрын

Балалар шеңбермен тұрады. Жүргізуші: құлақ – деп мұрнын ұстайды. Ал балалар айтылған мүшені дұрыс көрсетулері тиіс. Жүргізуші  балалардың зейіні мен қабылдауын тексеру  мақсатында оларды шатастырып атайды.

Өз орныңды тап

Балалар қатармен тұрады. Әр баланың қолында әр түрлі сандар. Жүргізуші белгі берген уақытта  балалар сандардың реті бойынша  тұруға тиісті. Ойын бірнеше рет  қайталанады. Балалардың орындарын  шатастырып алмауы қадағаланады.

Дайын бол

Балалар шеңбермен жүреді. Жүргізуші бір сөз айтады, ал балалар  сол сөзді іс-қимылмен көрсетеді. Мысалы: қоян – секіреді, құс – ұшады т.с.с.

Зейінді бол

Балалар шеңберде тұрады. Жүргізуші  әр түрлі қимыл-қозғалысты көрсетеді. Балалар қайталап тұрады. Жүргізуші  ескерткен қозғалысты, мысалы: қос  аяқпен секіру қозғалысын қайталамайды. Қайталаған бала ойыннан шығарылып, жеңімпаз жүргізуші болады.

6) Шапшаңдық дамытуға  арналған ойындар

Көпір.

Ойнаушылардың санына шек  қойылмайды. Ойынға көз байлайтын  екі орамал керек. Ойын басқарушының нұсқауымен көпір жасайтын екі баланың  көздері байланады. Олар біріне бірі қарама-қарсы тұрып, қолдарын созып  «көпір» жасайды. Олар көпір жасағанда  тек саусақтарының ұштарына тигізіп  қана тұрады, қолдарымен ұстаспайды.

Ойын ережесі: Қалған балалар осы қақпадан бір-бірлеп өтуге тиісті. Көпірден өткен кезде ұсталған бала өзін ұстаған ойыншымен орындарын ауыстырады. Ойын шарты бойынша басқа ойыншылар көпірдің астынан білдірмей өтуге тырысады. Ойын соңында көпірдің астынан көп өтіп, қолға түспеген балалардың аттары аталады. Екі топқа бөлініп те ойнауға болады. Ойын барысында, қай топтың балалары аз ұсталса, солар жеңімпаз атанады. Бірақ ойын барысында екі команданың ойыншылары көпірдің астынан кезектесіп өтулері тиіс.

Шырмауық.

Ойнаушылардын санына шек  қойылмайды. Балалар өзара қол  ұстасып шеңбер бойына қатарға тұрады. Олар оңға, не солға шеңбер бойымен  айнала қозғала бастайды.

Ойын ережесі: Ойын басқарушы: Аш қасқырым, ап, деп айналдыру бағытын өзгертеді

Асау мәстек.

Ойынды өткізу үшін күні бұрын арасы 1,5-2 метр, биіктігі бір  метр екі бөрене жерге қағылады. Енді екі бөренені үш-төрт рет айналдыра тартып арқан керіледі. Жерге бір-екі тақия тасталады. Осы жасалған құрал «асау мәстек» деп аталады. Арқан үстіне көрпешік төселеді. Ойнаушылардьщ санына шек қойылмайды.

Ойын ережесі: Ойынды басқарушы ойыншыларды шақырып:

Ер екенінді білейін,

Ешкі сойып берейін.

Тақия алсаң еңкейіп,

Кұламасаң теңкейіп,

Ерлігіңе сенейін,

- деп қайталайды. Енді, ойын басқарушының белгісінен соң, кез-келген ойыншыға асау мәстекке мінуге рұқсат етіледі. Ойын басқарушы асау мәстекке мінетін ойыншыға ойын шартын түсіндіреді. Ол асау мәстекке атша мініп отырып, рұқсат берілгеннен кейін, енді жерден тақияны алуға бағын сынайды. Басқарушы ойын қорытындысын шығарғанда, қай ойыншы ережені бұзбай, үш кайталымнын қорытындысында тақияны жерден көп рет көтеріп алса, сол ойыншы жеңімлаз атанады. Және одан кейінгі ойыншылардың жүлделі орын-дарын анықтап береді.

Тапшы кімнің дауысы?

Ойынға көз байлайтын  орамал керек. Ойнаушылардың санына шек койылмайды. Ойын басқарушы бір  баланы шеңбер бойымен қатарда тұрған балалардың ортасына алып шығып, оның көзін байлайды.

Ойын ережесі: Осы кезде барлық ойыншылар хормен:

Секір-секір деген кім,

Білгіш болсаң таба ғой,

Тауып ал да, өзін кеп,

Сол орынға тұра ғой, - деп, өлеңдетіп шеңберді айнала козғалып тұрады.Хор айтылып біткен соң, ойын басқарушы белгілеген оқушы «секір-секір»- дейді. Айтылып болған сон, басқарушы ортадағы тұрған баланың көзін шешеді. Ол «секір» деп айтқан баланы іздеуге кіріседі. Тапса, айтқан бала ортаға шығып, ойын баскарушы көзін байлайды. Егер таба алмаса, өзінін көзі кайта байланады. Осылайша ойын жалғаса береді.

Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, сол ойындардан үлкен  де мәнді, мағыналы істер туындап  өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен не нәрсенің болсын жөн бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Сондықтан  да ойын бала бойындағы қандай да бір өнердің бастауы деп білеміз [21].

 

 

2.2 Ұлттық ойындар арқылы балалардың ойлау қабілетін арттыратын іс-әрекеті

 

 

Балабақша балалары болашақ  иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті  болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында  саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.

Мектепке дейінгі мекемелерде  адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі  іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен ойынның әр түрін ұйымдастыра  отырып, бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық  сезімдерді тәрбиелеуге болады. Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа  деген сүйіспеншілік, үлкендердің  еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары қалыптастырылады.  

Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі  бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің  қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын  тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. «Адам өркениетке бейім болуы  үшін балалық шақты бастан кешуі  міндетті, егер ойын мен қызыққа  толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді» деп  К.Чуковский бала денесінің дамуы  мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен [22].

Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан  ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі  бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың  дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған  қимылына сенімі артады. Баланың бойында  ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.

Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров «Балалықтың  қанына ойын азық» деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір  затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны  мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар  ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге  тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды  табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын  реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған  рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі  жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған  білімдерін пайдаланады, қуыршақты  ұйықтату үшін бесік жырын айтып  әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде  пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі ойынның  ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін [23].