Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық ерекшеліктері

         Жеке адамның психикалық жайы  көбінесе қозу мен тежелу процестерінің  үйлесіміне байланысты.Егер ерте  балалаық шақта ,көбінесеқозу процестері  тежелуден басым түсіп, келе-келе  бала өзінің сезіміне, ерікті  зейініне т.б. ие бола алмаса ,бастауыш сынып жасында тәрбие мен тұрмыс жағдайының салдарынан,қозу мен тежелу процестері бір шамаға түседі. Әрине бастауыш сынып оқушылары  өте әрекетшіл, қозғалымпаз,белсенді болады. Тасқын атқан жігер,оның мінезін дегбірсіз еткенімен ,баланың жас ерекшелігі  педагогтың тәрбиесіне көнбейді деуге болмайды. Бастауыш сынып оқушысының  табиғаты үнемі қозғалып, айқайлап,жүгіре беруді т.б. талап етеді деу қате.  Мұғалімнің жүргізген жұмысына қызығып,оның талабына орай бастауыш сынып оқушысы біршама ұстамды, тәртіпті, байсалды да бола алады. Бірақ оның күш-қуатының қозғалысқа  деген талабына ойлы айла-амал іздеген жөн. Ол үшін сабақты әр түрлі әдіспен жүргізіп,5 минуттық дене қозғалысын жасатып,үзіліс кезінде жүріп-тұруына мүмкіншілік туғызу керек, мұның бәрі бастауыш сынып оқушысын ,өзінің жас ерекшелігін жеңе біліп,өзін-өзі билей білуіне қабілетті етеді.

       Бастауыш  сыныптағы балаларға жалпы сипаттама  бергенде 7 жасар баланың 9 жастағы  балаға қарағанда  өзінің психикалық  және денелік жағынан алғанда  едәуір айырмашылығы бар екендігін  ескермеуге болмайды. Егер бірінші  сынып оқушысының  мектепке дейінгі  жастағы балалармен  ортақ белгілері  мол болып келсе ,3 сынып оқушысының  кіші жас өспірімдік жастағы  балаларға тән бірқатар ерекшеліктері  болады.Мектепке дейінгі жастан  жас өспірімдік жасқа дейінгі  даму жолынан өткен балалар 3 жылдың  ішінде ақыл-ойы ,еркі, сезімталдығы  жағынан өте көп өзгереді.

        1 сигал  системасының барлау рефлексі  жеткілікті дамыған кезде,баланы  нақты, көрнекі, көзбен көретін, қолмен  ұстайтын ,еститін нәрселерге құштар  етеді. Сондықтан да көрнекі оқу  материалдарын балалар өте жақсы  қабылдайды. Бірақ

       Мұғалім балалардың жағымсыз қасиеттерімен күресіп, жағымды қасиеттерін күшейте отырып,оның әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуы қажет. Бала жөнінде түсінік болмай тұрып,оны тәрбиелеу де мүмкін емес. К.Д.Ушинский « Тәрбиеші адамның шын мәнінде қандай адам екенін,оның барлық әлсіздіктерін және оның ұлылығын,оның күнделікті барлық ұсақ мұқтаждықтарын  және оның барлық рухани  талап-тілектерін  білуге тырысуы керек.»,-деп жазған болатын.

        Ересек  оқушыларға қарағанда ,бастауыш  сынып оқушыларының  индивидуалдық  ерекшеліктерін  зерттеп білу  жеңіл,өйткені балалар бұл жаста  ашықтығымен және турашылдығымен  ерекшеленеді. Бірақ бастауыш сынып  оқушылары еліктеуге бейім тұрады,мұғалім  басқалардың әсерінен  пайда болған  баланың уақытша жай-күйін  оның  жеке басының қасиеттері ретінде қабылдауы да мүмкін.

         Бастауыш сынып оқушысының  әзір  мінез-құлқы толық қалыптасып  болмағанымен, болашақ  мінез-құлқының  ұрығы ,негізі деп атауға тұратындай ,психикалық қасиеттері бар. Осы  негіздерден бірте-бірте  тұрақты  ерекшеліктер түзіледі.

          Балаларды мектепте ,мүмкіндігіне  қарай мектептен тыс жерлерде  бақылап, әрбір мектеп оқушысының  типтік ерекшеліктерін білудің маңызы зор. Егер мұғалімнің мықты және қатаң бақылауымен өтетін  сабақ үстінде ,бала табандылық және талаптылық көрсетсе ,бірден-ақ еңбек сүйгіштік –

оның мінез-құлқының  басты бір ерекшелігі  екен деген қорытындыға келуге болмайды.  Үйге тапсырмаларды өзі қалай дайындайды,мысалы, үй шаруасына көмектескенде ,мектеп жанындағы учаскеде еңбек еткенде , басқа жұмыстарға қалай қарайды екен соны көріп білу керек. Егер оқушы табандылық пен талаптылық көрсетсе,кез келген іске қызу кірісіп кетсе,онда бұл оның жеке басының  ерекшелігі деп айтуға болады.

         Мектеп оқушысының қандай да  бір типтік қасиетін анықтағаннан  кейін,мұғалім баланың  осы ерекшелігінің  пайда болу себептерін білуге  ұмтылғаны жөн.Осы қасиеттердің  бірінің өсіп шыққан ,бейнелеп айтқанда ,тамырын анықтаған соң,оны дамыту (егер ол жағымды болса)   , немесе жою

( егер ол жағымсыз болса)   едәуір жеңіл болады.  

         Бастауыш сыныптарда  кез келген мұғалімнің оқушылары  30 немесе одан да көп болады. Олардың әрқайсысын зерттеп білу қиын . Өзінің міндетін жеңілдету үшін ,неғұрлым жүйелі және белгілі тәртіппен бақылап ,оқушылардың  мінез-құлқынан байқалғандарды  қысқаша жазып жүрген дұрыс. Мұндай  бақылау күнделігі әрбір баланың ерекшелігін  дәл анықтауға және  оған мінездеме үшін материал жинауға мүмкіндік береді.  Бақылау күнделігі мұғалімнің өзіне де ,алдғы уақытта сол оқушымен жұмыс жүргізетін  басқа мұғалімдерге де қажет-ақ.

         Психолог Н.Д.Левитов  ұсынған  оқушының  мінез-құлқының бір  ерекшелігі –шыдамдылықтың қалай  көрінетіндігіне қысқаша бақылау  жоспарын мысал ретінде келтіреміз.

1).  Үзілістен кейін  оқушы сыныпқа қалай кіреді  және партаға қалай отырады  ?  Бұл кезде ол өзін-өзі қалай ұстайды: оның артық қимыл-қозғалыстары,сөзі т.б.? 

        2)  Оқушының зейіні сабаққа бөлінген бе,ол басқа бір нәрсемен айналысып отырған жоқ па?

3 )  Одан сабақ сұрағанда ,тақтаға шақырғанда ,оқушы жинақы қалыпта ма?

4)   Сәтті, сәтсіз жауаптан соң , оқушы өз эмоциясын қаншалықты дәрежеде ұстайды?

5 )  Сөйлеп тұрғанда, оқушы өзін қалай ұстайды   ?  Сөйлегенде артық асығыстық жасамай ма ,шектен тыс көп сөйлемей ме ,анайы сөздерді қолданбай ма?

6 )   Ерекше кейбір жағдайларда ( мысалы оның зейінін бөлетін терезеден  қызық бір нәрсе көрінгенде немесе сыныпта  бөтен кісі отырғанда)шыдамдылығы қандай, оқушы  сабақта өзін қалай ұстай біледі?

  7 )   Бұл шыдамдылық  оқушының дағдылы, табиғи жағдайында ма ,жоқ әлде ол одан  біршама күш  жұмсауды қажет етіп тұр ма ?

     Әр түрлі  жағдайларда мінездің көрінуін  жіті тексеру үшін ,ұзақ та  жүйелі , жүргізілетін бақылау  өте  құнды болады.

  Бастауыш сыныптарда  балаларды дұрыс тәрбиелеудің  зор маңызы бар, өйткені жеткіншектік  және жас өспірімдік шақ кезінде  қалыптасатын мінездің негізінде  жататын психикалық процестерді  және жеке адамның қасиеттерін  тәрбиелеу туралы айтылғандардың  көбінің  оқушы мінезін қалыптастыруға  қатысы бар.

        Мұғалім  балалармен жұмыс істеу үстінде  ақыл айта беруден сақтануға  тиіс,бірақ ешбір қолайлы жағдайды  жіберместен ,балаларға жақын және түсінікті нақты мысалдар келтіре ,әрқашан оған өз бағасын бере отырып ,ненің жақсы, ненің жаман екенін балаға көрсетіп отыруы керек .Кейде мұғалім моральдық ереже мен өз талабын  тікелей де қалыптастырады, кейде өмірден  немесе көркем әдебиеттен алынған қандай да бір оқиға туралы  әңгімелеп беру арқылы ,біршама меңзеу арқылы да қалыптастырады.  Бала суреттеп берілген  фактінің  өзіне тікелей қатысы барлығын өзі түсітіндей болуы керек. Сонда ғана балаға психологиялық ықпалы күшті болады. Оқушымен бүкіл жұмысты сөз арқылы  тәрбиелеумен шектеуге болмайды. Сөзді пайдалану керек,бірақ оны шектен тыс көп пайдалану дұрыс болмас еді. Жеткіншектер ғана емес ,бастауыш сынып жасындағы балалар да өздеріне жаңа,қызық ештеңе болмағандықтан да,ақыл-кеңес беретін әңгімені жек көреді.

           Мінезді тәрбиелеу үшін балалардың  алдына қажетті іс-әрекетті бірнеше  рет қайталап тұратындай  жағдай  қойылуы керек. Бұл жаттығу балаларды  тиісті қылық пен  тәртіпке  үйретеді.

           Бұдан да гөрі дұрыс жолға  қойылған  оқу жұмысы мен оқушының  еңбегі ,сондай-ақ оның қоғам өміріне  қатысы зор нәтиже береді. Оқушы  өз міндетін атқара отырып ,көптеген ерік,интеллектуалдық және эмоциялық  сапаларын көрсетуге тиіс. Бұның өзі  мінезді тәрбиелеуде тамаша мектеп болады. Белгілі бір қызметті ( оқу жұмысын, дене еңбегін т.с.с.)  орындау үшін қажетті мінездің  жеке белгілері ең алдымен  және ең жақсы түрде  осы іс-әрекеттің барысында қалыптасады. Бұл істе мұғалім тарапынан оқушыларға  қойылатын қажетті талап пен  бақылау үлкен роль атқарады. Бастауыш сынып оқушыларымен жұмыс үстінде  балаларға деген мейірімді қатынас ,педагогтік такт,әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін есепке алу ,қайырымдылық ,баланың ойы мен көңіл-күйін түсіне білу әсіресе қажет. Олардың жетістіктерін бағалауда жауаптарының сапасын ғана емес, тапсырманы орындаудағы  баланың тырысып, талаптануын да ескеру қажет.

          Жеке бастың жақсы  үлгісі – бастауыш мектептегі тәрбие жұмысының ең күшті құралы.  Сондықтан мұғалім  еңбек сүйгіштігі,тәртібі, жұмыстағы ұқыптылығы,талап қойғыштығы мен ақжарқындылығы ,әділеттілігі мен  балаларға жылы шырайлы көзқарасы,ұстамдылығы, тұрмыстағы мінсіздігі және басқа да  игі қасиеттері арқылы өз оқушыларында  осындай сапаларды тәрбиелейді.

            Оқушының мінезіне  оның эмоциялық  тәрбиесі де әсер етеді.  Сезімтал  болу : өзгенің табысына қуану  және біреудің қайғысын шын  көңілмен  бөлісу- мінездің маңызды  сипаты.  Бұндай сезім  бастауыш сынып оқушыларында  әлі жеткілікті дами қоймайды.  Олардың балалықпен  жолдастарын күндеушілігі жиі болып тұрады, өздері бастан кешірмеген қасіретті мүлдем түсіне де қоймайды.  Сондықтан балаларда өзін басқаның орнына қойып көру қабілетін тәрбиелеу керек. Бұның өзі  оларды қайғыға ортақ болуды үйретеді.

            Балалардың  басқалар жөнінде  қамқорлық жасауының : нашар оқитын  жолдастарына  көмектесуінің,ата-ана  еңбегін  жеңілдетуге тырысуының ,өзінен кішілерге қамқор болып ,олармен ойнап,бағып көмектесуінің  маңызы зор.Жануарларды күту де балаларға игілікті ықпал жасайды.

            Жеке адамның мінезін , басқа да  қасиеттерін тәрбиелеуде  коллектив  ықпал етеді.  Балаларды оқи  бастаған  күндерден бастап мектептегі  тату,жолдастық ортаның қуантуы  мен қызықтыруының маңызы зор. Сонда жеткіншектік жаста  ұнамсыз  кездесулер , жанұя мен мектептен  тыс байланыстар  қаупі болмайды.

            Бастауыш сыныптарда  балалар  коллективінің  басшысы төңірегіне  балаларды топтастыратын  мұғалім  болып табылады. Ол сабақ үстінде  оқытып қана қоймайды, үзіліс  кезінде ойындар да ұйымдастырады, қызықты әңгімелер де  өткізеді  т.б. Әрбір коллективте оның ұйытқысы болатын балалар да бар. Мұғалім осындай балаларды анықтайды да ,олармен қосымша тәрбие жұмысын жүргізеді.  Бұлардың қалған балаларға  ықпалы теріс болмай, дұрыс болуының маңызы зор. Сонымен қатар мұғалім  ұялшақ және жасқаншақ  балаларға баса көңіл бөледі,олардың бойына дербестік пен  өз күшіне сенушілікті сіңіру үшін оқу  және ойын қызметіне  көбірек тартуға тырысады.

         Совет заманы кезінде болған  пионер ұйымы  да мінезді тәрбиелеуде  елеулі роль атқарады. Пионер  ұйымы пионелерде  қоғамдық  белсенділікті  және коллективизмді дамытады, олардың  саналы,  адал, батыл болып өсуіне  көмектеседі. Осының нәтижесінде  балаларда  жолдастық пен достық  сезімі пайда болады, бұлардың  негізінде  мінездің ең бағалы  қасиеттері қалыптасады.

          Мұғалімнің  жанұямен тығыз байланыс  орнатпайынша  балаларды тәрбиелеу  мүмкін емес, оқушы уақытының  көбін үйде өткізеді, жақын адамдарының әсерімен  оның мінезі қалыптасады. Сондықтан да мұғалім оқушының ата-аналарымен  үнемі қатынас жасай отырып, солар арқылы оған  қажетті ықпал жасайды, оның ұнамды сапаларын бекіндіреді, дамытыды және  кемшіліктерімен күрес жүргізеді.  Соның өзінде ата-аналар мен мұғалімдер  талаптары арасында алшақтық  болмауы өте маңызды.  Егер мектеп пен жанұя арасында қайшылық, келіспеушілік болатын болса , онда балада арамдық, екіжүзділік, жалғандық және сол сияқты  жағымсыз мінез белгілері  пайда болу үшін қолайлы негіз туады.

                Жаңа бастап оқыта бастаған  мұғалім жұмысының қиындығы  балаларға  басшылық етудің  күрделілігінде  ғана емес ,сонымен қатар  жиырма  жастағы қызға  өзінен әлдеқайда  үлкен  өз оқушыларының ата-аналарын  үйретуге тура келетіндігінде  де . Ата-аналарды ренжітіп алмастан  өз мақсатына жетіп, оларға қажетті  ықпал жасау үшін  үлкен такт  көрсетуге тура келеді.

2сынып оқушысы  С.Ваняның әкесі –ірі маман, өзіне –өзі сенген  және намысқор адам . Жас мұғалима ата-аналар жиналысында  Ваняны семьяда тәрбиелеуде  жіберілген кемшіліктерді әкесіне көрсете, қатты және үйрете айтты. Ваняның әкесі қыздың ақыл айтқанына қатты ашуланды, бірақ жиналыста оған ештеңе айтқан жоқ, алайда сол кезден бастап  мұғалима не істесе де  қатты сынға алына бастады. Мұғалима өз класын  шын мәнінде жақсы меңгере алғандықтан  Ваня оны жақсы көргендей болды, бірақ үйінде оның адресіне: балаларға тым қатал, балаға әділеттілікпен қарамайды  т.б. сияқты жиі айтылған  сөкпе сөздерді жиі естіп жүрді.Қайсысының  дұрыс-бұрыстығын айыруға баланың шамасы келмеді.Жаман баға алса , үйге мұғалима жек көргендіктен  төмен баға қойды деп келетін болды.Ал мұғалимаға сабақты әзірлеп үлгерместен  ата-анасы музыка немесе  суретпен айналысуға  мәжбүр етті деп келетін болды.  Бір сөзбен айтқанда , балада  жағымсыз мінез сапалары  дами бастады.

  Мұғалім әрбір баланың  жеке ерекшеліктерін біліп, оған  тиімді құралдардың  барлық арсеналын : балалардың мектептегі  жүйелі  оқу сабақтарын , олардың мектеп  жанындағы учаскедегі еңбегін , қоғамдық  жұмысын, коллективтің ықпалын, жанұяның  орасан зор тәрбиелік әсерін  пайдаланғанда ғана тәрбие жұмысының нәтижесі  жақсы болып шығады.

  Баланы жан-жақты дамытудың  қуатты құралы өздік іс-әрекеті  арқылы танымдық белсенділігі  дамиды. Оқушылардың танымдық белсенділігінің  көрінуі ,қызығушылығы ,шығармашылық  жұмыстар істеуі  бастауыш сынып  мұғалімдеріне байланысты. Кіші  мектеп жасындағы оқушылар  өзінің  мінез-құлқы туралы ойлайды, өзін  басқа адамдармен салыстырады. Бірақ  кемшілігі және жетістігі жөнінде  қорытынды жасау оларға қиын ,мінез-құлқын,жүріс-тұрысын толықтай бақылай алмайды. Сондықтан бұл жастағы балаларға  ересектердің , әсіресе мұғалімнің ықпалы зор. Іс-әрекеттің  балаға ықпалы  мотивтерге байланысты.