Жас ерекшеліктік дағдарыстар, олардың мәні, құрылымы, мазмұны

Баланың әрбір жас кезеңін толық түрде өткеруі, келесі кезеңнің жаңа құрылымдарының көрінуіне мүмкіндік береді. Қазіргі кездегі білім беру орындарында балалардың ерекшеліктері мен әрбір жасқа тән қызығушылықтары, жекелеп айтқанда ойын, оқу іс-әрекетінде, тәрбиелік шараларды ұйымдастыруда, балалармен қарым-қатынасында толығымен ескеріле бермейді. Әсіресе көптеген мәселелер өтпелі кезеңдерде туындайды.

Бала дамуының дағдарыстық кезеңдер теориясына сәйкес (Л.С.Выготский) әрбір өтпелі немесе дағдарыстық кезең, біріншіден, қоғамдық қатынастар жүйесіндегі баланың обьективтік орны, екіншіден, ішкі позициясының өзгеруі арқылы көрінетін дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруінің нәтижесі. Әрбір ауыспалы кезең ұқсас мазмұндық ерекшеліктерімен жалпы заңдылықтар арқылы көрінеді. Бір кезеңнен екінші кезеңге ауысуда мазмұны тұрақты кезеңдердегі даму ерекшелігінен тұратын, даму дағдарыстарынан тұрады. Ауыспалы кезең-жас ерекшеліктік дамудың негізгі сатылары болып саналады. Бұл уақытта балада осы жас кезеңіне тән негізгі жаңа психологиялық жаңа құрылымдар қалыптасқан болуы керек. Бұл кезеңдердің негізгі мазмұндық ерекшеліктері П.П.Блонский мен Л.С.Выготский еңбектерінде жазылған. П.П.Блонский көрінетін ауысулардың нақтылығы, айқындылығына көңіл бөледі. Л.С.Выготский «ең алдымен ауыспалы кезең бұл баланың өткен тәжірибесінен жинаған ерекшеліктерін жоғалтуымен көрінетін кезең» дейді. Дамуға сәйкес келетін ауыспалы кезеңдер жеке адамның мүмкін болатын жаңа сипаттарымен толықтырылып көрінеді. Дамудағы ауыспалы кезеңдердің жағымсыз мазмұны кез келген ауыспалы жастың басты және негізгі мәнін құрайтын, жеке адамның жағымды өзгерістерінің келесі жағы болып саналады.

«Дағдарыстық жас» - көп кездесетін нақты емес түсінік. Оны басқаша өте

күрделі, дағдарыс қалпы деуге болады. Біз әртүрлі зерттеулердің жұмысында

дағдарыстық жасты сипаттауларында, талдауда қарама-қарсылықты, сәйкессіздікті көреміз. Бір жағынан, авторлар жеке адамдық жаңа құндылықтардың талдауына көп көңіл бөле отырып, осы даму кезеңдерінің

арнайы психологиялық ерекшеліктерін көрсетсе, екіншіден, балалардың осындай ерекшеліктерге сай қиын тәрбиеленетіндігін ескертеді. Қазіргі кезде

бұл ұғымды жасөспірімдік уақыт туралы (10-11-ден 14-15 жасқа дейін), сонымен қатар жастық шақ дағдарысы (16-17 жас) туралы айтуда қолданады [4].

Дағдарыс психологиялық дамудың ерекше құбылысы ретінде өте ертеден

қарастырылып, біраз уақыт өткен соң бұл ұғымды эмпирикалық түрде қарастыру тоқтатылғанмен, қазіргі кезде бұл мәселеге деген қызығушылық

күшеюде. Көптеген уақытқа дейін бұл мәселе терминологиялық қарама-қайшылықты тудыру мүмкіндігіне байланысты, көптеген әдебиеттерде қарастырылмады. Қарастырылатын мәселенің адекваттылығына байланысты,

«дағдарыс» ұғымының орнына «ауыспалы кезең» ұғымын қолданған дұрыс

болады. Себебі актілі түрде алатын болсақ, бала өзінің дамуының бір кезеңінен екінші кезеңіне ауысады. Ауыспалы кезеңде, екі жастың кездесуінің негізінде, бір жастың даму кезеңінің тоқтауын және екінші жастың дамуының басталуын көрсететін дағдарыстар туындайды. Бұл мәселенің педагогикалық тәжірибеде қарастырылуының практикалық құндылығы, осы жастағы балалармен жұмыс істеудің қиындығына байланысты болып отыр. «Бала өзінің дамуында белгілі бір кезеңдерде қиын тәрбиеленетін жүріс-тұрысымен көрінеді» деп жазады Л.С.Выготский.

Ауыспалы кезеңнің мазмұндық сипатының мәні мен білімін түсіну, әртүрлі

жас кезеңдерінде оқу-тәрбиелік процесті ұйымдастыруда балалардың жас ерекшеліктік психологиялық ерекшеліктерін дұрыс ескере білуге мүмкіндік

береді. Жастық дамудың тағы да бір маңызды бөлігіне көңіл бөлейік.

Жасөспірімдік және жастық шақ уақытындағы психикалық және жеке адамдық дамудағы қиындықтар мен ерекшеліктер жыныстық жетілумен байланысты болады. Қыздар мен ұл балаларда бұл кезеңде жай ғана ессею сезімі пайда болып қана қоймай, белгілі бір жынысқа жатқызу дифференциациясы, яғни «ішкі ер позициясы» немесе «ішкі әйел позициясы»

 арқылы жүреді. Физикалық тез өсу және жыныстық жетілу жасөспірімдердің

ішкі және сыртқы әлемінде айқын өзгерістер және өз-өздерімен қарама-қарсы

жыныс өкіліне деген қызығушылықтар тудыртады. Жасөсіпірімдерде жаңа түйсінулер, сезімдер, уайымдар туындайды, сонымен қатар осы көзқарас тұрғысынан өздерін түсінуге деген қажеттілік қалыптасады, «ересек ер», «ересек әйел» секілді идеалдар пайда болады, бұл болса өз кезегінде ата- аналарға, мұғалімдерге, тәрбиешілерге аса бақылана қоймайтын, жасөсіпірімнің өзіндік сана-сезімінің бір көрінісін құрайды. Мектептегі оқу-тәрбиелік жұмыстың бағдарламалары мен әдістері жасөсіпірімнің өзін жеке жыныс өкілі туралы ойын, қыз балалар мен ұл балалардың қажеттіліктерін, мотивтерін, құндылық бағдарларын, басқа жыныс өкілдеріне деген қатынастарын ескермейді. Баланың жынысына сәйкес жеке тұлғасының дамуының міндеті біріншіден, психикалық жынысын, екіншіден қарама- қарсы жыныс өкілдерімен қатынас жүйесін қалыптастыру болып табылады [5].

Жастық ерекшеліктер жекелік ерекшеліктермен бірлікте болатындықтан, жас өз бетінше жеке адамның стандарттық психикалық дамуын анықтамайды.

Психологияда жеке адамның жекелік ерекшеліктері ретінде индивидті

басқалардан ерекшелендіретіндерді айтуға болады. Олардың қалыптасуына

адамның табиғи қасиеттері, әлеуметтік орта, дамудың жалпы деңгейі, жеке

адамның бағыттылығы, әртүрлі қасиеттері мен сапаларының өзара қатынас сипаты үлкен әсерін тигізеді. Жекелік ерекшеліктер тек осы адамға ғана тән, оның психикасы мен тұлғасын құрайтын, қайталанбас адам ретінде сипаттайтын ерекшеліктер. Психологтар (Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, Н.С.Лейтес, Б.Д.Эльконин және т.б.) көрсеткендей, жеке адамның жастық ерекшеліктері дамудың жекелік нұсқасы формасының негізінде көрінеді.

Бала дамуының әлеуметтік жағдайы – психикалық даму механизмдерінің негізгі түсінігі. Әр даму кезеңі, баланың ересектермен қарым қатынасының сипатына қатысты, өзінің әлеуметтік жағдайымен ерекшеленеді.

Жетекші әрекет - белгілі даму сатысында балада жаңа психологиялық қырлардың қалыптасуын анықтайтын әрекеті.

Даму дағдарысы – қалыпты психикалық дамудағы өтпелі кезең. Ол екі жас кезеңінің түйісінде көрінеді. Ол адамның дамып келе жатқан физикалық және психикалық мүмкіндіктері мен үйреншікті әрекеттері арасындағы қарсылықтан туындайды. Бұл қарсылық дамудың қозғаушы күші болады.

Бала кезіндегі қайтару кезеңдерінің шекарасы белгіленген. Бала кезі өткен шақта қалғанда, барлық психикалық функциялары негізінен құралған және жеке тұлғаның қалыптасуына орнығады, жеке жас шекаралары барлық шарттарға жету болып қалыптасады. Бірақ 17 жас дағдарысы үйреншекті мектептік және ересек өмірдің қиылысу кезіңде пайда болады.

Соңғы жылдары белгіленгенінен бастап, барлық жасөспірімдер мектеп қабырғасын тастап 9 – сыныптан кейін кетеді. Сабақ оқығы келмегендігінен және төмен үлгерімдегілердің барлығы талпынбайды содан кейін техникалық колледждерге барады (бұрынғы ПТУ) ал кейбіреулері конкурстан өте алмай қалады. Белгілі бөлігі жұмысқа орналасады, ал жақсы жағдайда түнгі мектептерге барады. Егер жасөспірім өзіне сондай жолды таңдап алса, өтпелі кезеңі (15 жас) айқын көрсетілген дағдарысқа айналады, және 17 жас дағдарысы уақытынан бұрын пайда болады [11].

11- сыныпты көбінесе жақсы  балалар бітіреді. Бірақ 17 жастағы  дағдарыс 15 жастағы дағдарыстан  жеңілдеу болмайды. Эльконин белгілегендей, бұл дағдарыс 3 және 11 жастағы дағдарысқа қарағанда әлде қайда қиын.

17 жастағы оқушылардың  көбі оқуын жалғастыруға үміттенеді, қалғаны жұмыс іздейді (соңғылары 9 сыныптан кейін баруға ерте  шешілген жоқ). Біздің эксперименттік  берілгені бойынша жоғарғы оқу орындарына түсетін мектеп түлектері орташа деңгейде оқыса да өздерін құрбыларынан жоғары санасада өзінің әлеуметтік орнын бағалайды. Әсіресе бұл сол мектептің оқушыларына қатысты болады, қай мектепте үлкен іріктеулер өткізіледі, мысалы: үшінші сыныптан тоғызыншы сыныпқа дейін бір оныншы сынып құрылады. Жоғарғы білім оларға мамандық алып жақсы өмір сүру, көп табыс алу, өзін және өзінің отбасын қаржыландыру қажет. Біреулер кіршіксіз, күшті жұмыс істеуге үміттенеді. (“Менің арманым – Ақ үй”) Олардың пікірлері 15 жаста мектептен кетіп қалған жасөспірімдердің пікірлерінен бөлек болады. (Жоғары білім табыс бермейді. Интеллегенттер басқалардан нашар тұрады). Білімнің құндылығы – үлкен жақсылық, сонымен қатар қойылған мақсатқа жету өте қиын болады. Сондықтан 11 сыныптың аяғында эмоциональдық қысым көбейіп кетуі мүмкін.

Мектеп түлектері, өздерінің жақын болашақтарын жоғарғы оқу орындарымен байланыстыратын болса, олар өздерін кейде екі дәрежеге бөледі: біріншісі ата – ананың көмегіне үміттенеді, яғни ақылы оқуына, сондықтан өздерінің рухтық тепе – теңдігін жоғалтпайды, екіншісі тек өздерінің күштеріне үміттенеді. Нақты кімде - кім өмірге ұмытылғысы келсе, мектеп бағдарламасын және қосымша материалды бәрінен көп еңбектену арқылы дайындық курстарына қатысу керек. Өмірде барлығына өздері қол жеткізгісі келіп мектептегі бағдарламаларды игеріп қосымша материалдармен шұғылданып жүрген оқушылар оқуға түсу кезінде стреске жиі түседі.

Жасөспірімдер мен қызметкерлер – рухани бағыттағы тұлғалар олардың бір бөлігі, өзі қойған мақсат үшін күресуге даяр. Екіншілері беделге ұмтылатын тұлғалар, қандай жолмен болса да өзі қалаған жоғарғы оқу орнына түсуге барын салады.

17 жас дағдарысын қатты  уайымдағандарға өзіндік әртүрлі  қорқыныштар тән. Өзінің және  туыстарының алдындағы жауапты таңдау, осы уақыттағы маңызды жетістік – енді үлкен салмақ.

Бозбалаларды әскер алдындағы, жоғарғы оқуға түсер алдындағы сәтсіздігі, қателесу мүмкіндігі, жаңа өмір алдындағы қорқынышы артады. Бітіру, оқуға түсу, эмтиханын тапсыру алдында кейбіреуде үрей – қорқыныш пайда болады. Олардың ыстығы көтеріліп бастары ауырып тіпті асқазан ауруы асқынып т. б. созымалы ауыруларға шалдығуы мүмкін.

Ұлы 17 жас дағдарысында жеке айырмашылыққа мазасыздау. Бәрі- бір, егер мектеп бітірушілер аз мазаланса олар үшін барлығы оңай шешіледі. Және тез өмірдің ауысу бейнесің жұмыстын жаңа түріне қосылу, жаңа адамдармен әңгімелесу едәуір шиеленіскен қарым – қатынасқа шақырады.

Жаңа өмірлік жағдай оған бейімделуді қажет етеді: маңызды 2 факторға бейімделуге көмектеседі. Отбасының қолдауы, өзіне-өзі және сана-сезіміне сенуі.

 

1.2  Дағдарыс  кезеңіндегі жеке адамдардағы  психологиялық өзгеріс

 

Жеке адамның дамуы олардың дағдарыстары және эволюциялық қозғалыстар өрістегенде де айтуға болады. олардың бөлінетін кезеңдері арқылы жүреді. Психикалық дамудың кезеңденуі жеке адамның әлеуметтік жүйедегі іштей қозғалыс заңдарын айқын көрсетеді. Совет психологиясында кезеңдену заңдары П.П.Блонскийдің, Л. С. Выготскийдің, А. Н. Леонтъевтің, А.В.Запорожецтің еңбектерінде сондай-ақ анағұрлым жақты және аяқталған схемада Д. Б. Элъкониннің зерттеулерінде нақты берілді [6].

Л.С. Выготский баланың психологиялық дамуын қоғам мен табиғаттың іштей дамуымен дұрыс салыстырды. «Біз психологиялық жасты дамудың белгілі бір дәуірі, циклы немесе сатысы ретінде дамудың салыстырмалы түрдегі белгілі тұйық кезеңі ретінде алдын ала анықтауымызға болар еді. Бұл кезеңнің мәні оның дамудың жалпы цикліндегі орнымен анықталады және дамудың жалпы заңдары барлық кезде өзінің сапалы көрінісін табады. Бұл орайда дамудың жас сатыларын адамзат дамуының тарихы сатыларымен немесе дәуірлерімен, органикалық тіршілік дамуының эволюциялық дәуірлерімен немесе жердің даму тарихының геологиялық дәуірмен салыстыруға болар еді». Психикалық дамудың ұзақ кезеңдері сипаты жағынан табиғаттың немесе қоғамның дамуына ұқсас, ал психикалық дамудың дағдарыстары табиғатына қарай органикалық жүйелердің құрылымын сапалы түрде қайта құратын революцияға ұсқас.

Балалар психологиясын зерттеулерді қортындылау негізінде Д.Б. Эльконин жеке адамның даму кезеңдерін қарастырады, олардың әрқайсысы баланың басты іс-әрекетінің ерекше үлгісі ретінде сипатталды. 6—8 айға дейінгі кезең нәрестелік кезең, оның басты іс-әрекеті ересектермен тікелей эмоциялық қатынас болып табылады; 3 жасқа дейін ерте балалық шақ, мұнда оның басты іс-әрекеті заттық манидулятивтік іс-әрекет болады; 7 жасқа дейін мектеп жасына дейінгі кезең, басты іс-әрекетті — рөлдік ойын; 10—12 жасқа дейін — төменгі мептеп жасы, басты іс-әрекеті — оқу; 14—15 жас жеткіншек жасы, басты іс-әрекеті — құрдастарымен жеке-жақын қарым-қатынас, содан кейін жасөспірім кезеңі — басты іс-әрекеті — оқу-кәсіпке машықтану.

1-сурет. Психологиялық  дамудың дағдарысы

 

Бөліп көрсетілген кезеңдерден қатынас формасын меңгеруге бағытталған басты іс-әрекеттен және эмоцияллық ерік-жігердің реттелуінің дамуынан    заттық-танымдық сипаттама іс-әрекетке міндетті түрде өтудің кезеңдері алмасып келіп отыратынын анық байқауға болады.  Әрбір бірінші немесе тақ кезең жеке адамның эмоциялық ерік - жігер сферасының басып дамуымен байланысты, ал әрбір келесі кезең ең алдымен психиканың когнитивті дамуымен, заттар туралы білімдер мен заттық әрекетті игерумен байланысты. Бірінші кезеңде негізінен мотивациялық сфераның қалыптасуы, екінші кезеңде — заттың-танымдың қажеттілікті қанағаттандыру жүзеге асады.

Психологиялық дамудың кезеңдері жеке адамның әлеуметтік-тарихи табиғатын әрі оның өздігінен дамуының заңдылықтарын ашады. Д.Б. Элькониннің анықтамасы бойынша кезеңдердің әрбір жұптары жеке адамның   дамуындағы бір дәуірді құрайды. «Бір дәуірден келесісіне өту, баланың операциялық-техникалық мүмкіндіктері, міндеттері мен іс-әрекет қисындары арасындағы сәйкессіздік тұсында пайда болады» [7].

Жеке адамның дамуы түзу сызықты қозғалыс емес, спираль бойынша өрістейтін қозғалыс ретінде көрінеді. Кезеңдердің әрбір жұбында жеке адам қоғамдық мәдениет жүйесінде психикалық дамудың дағдарысын туғызатын қандайда бір «бастапқы» кезеңге оралатын толық бір айналым жасап, қозғалыстың келесі бір сапалы жоғары деңгейіне өтуге қадам басады. Әрбір дәуірде адам бұрынғы дәуірлерде жасаған айналымды қайталайтындай; қатынастың «эмоциялық-ерік-жігерлік» кезеңінен танымның «заттық» кезеңіне, сөйтіп ақырында қайтадан дағдарысқа өтеді, бірақ әр кез сайын қатынастың күрделі формаларын, іс-әрекеттің эмоциялық және когнитивті реттелуін сапалы түрде игере отырып, мәдениеттің басқа деңгейінде орындайды. Жеке адам әрбір дәуірдегі әлеуметтік процестерді сіңіре отырып, мәдениеттің сәйкес жағдайларын жүзеге асырып, өзінің айналымдарын кеңейген спираль формасында қайта туғызады. Уақыт өсімен кезеңдер спиралінің өрістеуі біз көрсеткен суреттегіден қозғалыстың толқынды немесе тербелісті бейнесін жасайды.