Психодиагностиканың кәсіби-этникалық принциптері мен психометрикалық негіздері

Лекция 25. Психодиагностиканың  кәсіби-этникалық принциптері мен  психометрикалық негіздері.

Медициналық тексеру сияқты, кез келген психодиагностикалық  тексеру адам өміріне елеулі әсер етуі мүмкін. Сондықтан да психодиагностика қарқынды әрі кең дамып келе жатқан көптеген мемлекеттерде ол бақылау  және психодиагностика саласында жалып  кәсіби-этникалық кодекс ретінде  танылады. Сонымен негізгі кәсіби-этникалық  принциптерді қарастырайық:                                         

1. Психодиагностикалық әдістемені  қолданатын тұлғаларды, мамандық  аттестациялау және даярлау принципі.

2. Жеке жауапкершілік  принципі

3. Психодиагностикалық әдістемелерді  шектеулі тарату принципі («Кәсіби  құпия» принципі)

4. Тұлғаның тәуелсіз құқықтарын  қамтамасыз ету принципі

5. Объективтілік принципі

6. Құпиялылық принципі

7. Психопрофилактикалық  нәтижелерді мазмұндау принципі

Теориялық пән ретінде, жалпы  психодиагностика сенімді диагностикалық ой-қорытындылардың заңдылықтарын  қарастырады. Алайда мұндай заңдар кейде  қыйын болуы мүмкін, кейде оңай болуы мүмкін. Психодиагностикалық  аспаптың топтастыруы үшін пайдаланатын түп, - сол  негізгі айтылмыш әдістің  негізіне деген тиесілі әдістемелік  ұстанымның мінездемесі. Осыған негізделе  отырып, негізінен келесілер айқындалады:

1. Объективті тестілеу

2. Стандартталған есептемелер. Бұлар өзәне келесілерді кіріктіреді:

А. Сауалнамалар

Б. Ашық сауалнамалар

В. Ч.Осгудтың семантикалық дифференциал типі негізінде құралған шкалалық техникалар және әдістемелер  классификациясы 

Г.Ролдьдік тор типті индивидуалды негізделген техникалар

3. Жобалық техника

4. Диалогтық техникалар

Объективті тестілеу дегеніміз  – бұл дұрыс жауабы бар әдістемелер  болып табылады.

Стандартталған есептемелер  әдістемесінің жалпы тобына бақыланушының  вербалды мүмкіндіктерін пайдалану  болып табылады, сонымен қатар  оның ойлау, қиялдау және есте сақтау қабілеттерін пайдалану.Сауалнамалар өзіне бақыланушы ойлау арқылы белгілі бір ой-қорытындыға келетін сұрақтарды кіріктіреді. Сауалнамалар сонымен қатар бірөлшемді және көпөлшемді болып құрастырылады, олар өз кезегінде бір қатар психологиялық айнымалылардан тұрады. Ашық сауалнамалар бақыланушының стандартталған жауаптарына негізделмейді: стандартты сараптау туында жауаптардың стандартты категоияларға жатқызылуымен жүзеге асырылады. Шкалалық техникалар белгіленген сапа көрсеткіштеріне негізделеді. Мысалы, суық-ыстық, күшті-әлсіз және тағы басқалары. Көбіне бұл жағдайда үшөлшемді, бесөлшемді және жетіөлшемді шкалалар қолданылады. Шкаламен өлшеудің ең таңдамалы әдісі ол – субъективті классификация.

 

 

Тест әдістемелерін құрастырған  және бейімдеген кезде тапсырмалардың екі тобы қолданылады, олар: жабық  тапсырмалар деп аталатын, жазылған жауаптары бар тапсырмалар және ашық тапсырмалар деп аталатын, еркін  жауаптары бар тапсырмалар. Нормаланған  және стандартталған, яғни психометриялық негізделген психологиялық әдістемелердің көпшілігінде бірінші топтағы тапсырмалар  қолданылады. Мұның қабілеттер, интеллектуалдық  даму және т.б. тесттеріне ғана емес, осында тапсырмалар ретінде бұларға  алдын ала белгіленген түрде  жауап қайтару қажет болатын  сұрақтар немесе пікірлер қарастырылатын стандартталған сауалнамаларға да қатысы бар. Екінші топтың тапсырмалары көбіне көп проективтік деп аталатын әдістемелер үшін құрастырылады.

Тестке енгізілгенге дейін  тапсырма объективтілік, сенімділік, валидтілік, қиындық және дискриминативтілік тұрғысынан бағалануға тиіс. Тапсырманы бірнеше (кемінде  үщ) тәуелсіз эксперт-психолог өлшенуге жататын белгіге сәйкес келетін  ретінде бағалаған кезде, тапсырма объективті деп таныла алады.

Егер тапсырманы екінші қайтара  көрсеткен кезде ол сыналушы адамда бірінші рет көрсеткенге эквивалентті жауап тудыратын болса, тапсырма сенімді болып табылады.

Критерийге сәйкес бұларда  сыналып отырған белгі басқа  сыналушыларға қарағанда көбірек  көрініс тапқан сыналушылар оны  жиірек дұрыс шешкен кезде, тапсырма валидті деп саналады (мысалға, интеллектуалдық  тестте осыларды төменірек интеллекті бар сыналушыларға қарағанда, интеллекті жоғарырақ сыналушылар дұрыс  шешетін тапсырмалар валидті  болады).

Тапсырманың қиындығы сыналушылардың репрезентативті таңдамасының көлемін  ескере отырып, осы тапсырмаға дұрыс  жауаптардың пайыздарының қатынасынан  есептеледі. Тест үшін осылардың қиындық  индексі 50 % тең болатын тапсырмалар табылады.

Жеке тапсырманың тестпен  дискриминативтілік немесе келісушілік  коэффициенті тапсырманың сыналушыларды  өлшеніп отырған белгі бойынша  қаншалықты дәл дифференциалдайтындығын (жіктейтіндігін) бағалауға мүмкіндік  береді. ол талданып отырған тапсырманың  орташа нәтижесі (дұрыс – қате жауап  қағидасы бойынша) және тесттің   барлық тапсырмалары бойынша орташа бастапқы нәтиже арасындағы корреляция коэффициентіне тең.

Психологиялық диагноз әртүрлі  әдістемелердің көмегімен алынған  зерттеу нәтижелерін пайдалануды  және талдауды қарастырады. Оның үстіне барлық мәліметтер бірыңғай шкалада  көрсетілуге тиіс, яғни тест зерттеулерінің барлық бастапқы нәтижелерін олар салыстырылатындай  болып шығатындай түрлендіру – тест шкалаларын стандарттау қажет.

Тесттің сенімділігі деп  тұлғаның белгілі бір қасиетін немесе мінез-құлық, жүріс-тұрыс тәсілін  тест осымен өлшейтін дәлдік дәрежесі түсініледі. Тесттің сенімділігі  – бұл оның өлшегіш құрал ретіндегі  дәлдігінің, оның кедергілердің (сыртқы да, ішкі де) әрекетіне орнықтылығының сипаттамасы. Тест сенімділігін эмпирикалық  анықтау оны психологтың іс-тәжірибелік  жұмысында пайдалану үшін енгізудің  міндетті шарты болып табылады.

Психометрикада тесттердің сенімділігін бағалаудың үш әдісі негіздемесін алды:

1. қайтара тестілеу әдісі (тест-ретест әдісі);
2. тесттің параллель, немесе эквивалентті үлгісімен тестілеу әдісі;
3. тестті бөліктерге бөлу немесе ажырату әдісі. Қайтара тестілеу әдісі бойынша сенімділікті бағалау тесттің сыналушылардың дәл сол бір таңдамасына қандай да бір уақыт өткеннен кейін екі рет көрсетілуін талап етеді. Уақыт аралығының ұзақтығы тест тапсырмаларының мазмұнымен және сипатымен анықталады.

Тесттің сенімділігін бағалаудың екінші әдісі тесттің параллель, яғни эквивалентті үлгісінің, мысалға, «А» және «Б» үлгісінің болуын қажет етеді. Тесттің сенімділігі  осында тексеріліп отырған сыналушылардың репрезентативті таңдамасын қапияда  екі, шамамен саны бірдей топтарға бөледі. Одан кейін бірінші топқа «А»  үлгісінің тапсырмалары, ал екінші топқа – «Б» үлгісінің тапсырмалары беріледі. Біршама уақыт (бір аптадан  көп емес) өткеннен кейін «Б» үлгісінің  тапсырмаларын бірінші топ, «А»  үлгісінің тапсырмаларын – екінші топ шешеді. Осыдан кейін сыналушыларды  бүкіл репрезентативті таңдамасы  үшін «А» және «Б» үлгілері үшін бастапқы нәтижелер есептеп шығарылады, бұлар одан кейін корреляцияға ұшыратылады.

Тесттің сенімділігін бағалаудың алғашқы екі әдісінің ортақ кемшілігі  олардың көбіне көп сенімділіктің  төмендетіліп немесе жоғарылатылып  жіберілген коффициенттерін беретіндігінен тұрады. Істің мәнісі осының негізінде корреляция коэффициенті есептелетін нәтижелердің дисперсиясы өзінің құрамы бойынша әртекті екендігінде болып отыр. Шын мәніндегі дербес айырмашылықтардың дисперсиясымен қатар, оған ішкі, психологиялық себептердің (назардың ауытқулары, шаршап-шалдыққандық және т.б.) де, сыртқы себептердің (көшеден келген шу, зерттеушінің мінез-құлқы, жүріс-тұрысы және т.б.) де әсер етуі себепші болған жекелеген дисперсиялар кіреді. Бұл кезде осы себептердің бірінші және екінші тестілеудегі күші және үйлесімі әртүрлі болуы мүмкін және олардың әсерін бағалау немесе оларды толығымен бейтараптандыру мүмкін емес болып шығады.

Сондықтан да, әсіресе қуаттылық  тесттерінің (мысалға, интеллектуалдық  тесттердің) және жетістікер тесттерінің  сенімділігін тексерген кезде, ол тек  бір мәрте тестілеуді көздейтіндіктен, үшінші әдіске артықшылық берген жөн. Сенімділікті бағалаудың үшінші әдісі  өзіне есептеудің екі әртүрлі  тәсілін: тест тапсырмаларын, мысалға, «жұп және тақ» қағидасы бойынша екі  бөлікке бөлуді және тест тапсырмаларының  консистенттілік коэффициентін  есептеуді қосады.

Өлшеудің әрбір рәсімінің  валидтілігі (немесе қисындылығы) нысандардың  өлшенетін қасиеттеріне қатысты, яғни, өлшеу аясына қатысты алынатын нәтижелердің бір мағыналығынан (орнықтылығынан) тұрады. «Валидтілік» түсінігінің «сенімділіктен»  айырмашылығын өлшеу «нысанын»  және «аясын» айырып танудың көмегімен  ашқан ыңғайлы.

Сенімділік – бұл рәсімнің нысандарға қатысты орнықтылығы. Сенімділік міндетті түрде валидтілікті көздей бермейді. Психологияда зерттеуші басында  өлшеудің белгілі бір рәсімін  ұсынатын, оның сенімділігін – нысандарды орнықты айырып тану қабілеттілігін көрсететін, бірақ валидтілік туралы сұрақ ашық түрде қалатын жағдай айтарлықтай жиі туындап отырады.

Тесттің нысандарға (сыналушыларға) қатысты орнықтылығы оның нысандардың  өлшенетін атрибуттарына (қасиеттеріне) де қатысты орнықтылығының қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты болып  табылады. Сенімділік валидтіліктің  қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты  болып табылады. Осыдан психометриканың  валидтілік<сенімділік.> негізгі  ара қатынасы түсінікті.

Бұл тесттің валидтілігінің тесттің сенімділігінен асып түсе алмайтындығын  білдіреді. Аталған ара қатынасты, алайда, валидтілік пен сенімділіктің  тура пропорционал байланысын көрсету  ретінде түсіндірген қате. Сенімділіктің  артуы валидтіліктің артуына  әсте міндетті түрде алып келе бермейді. Анна Анастазидің [11] терминдерінде  валидтілік тесттің мінез-құлықтың, жүріс-тұрыстың өлшеніп отырған облысына қатысты репрезентативтілігімен анықталады.

Бөлінудің орнықтылығын тексерген  кезде жалпы логика индуктивті пікірге  негізделеді: егер «жарым-жартылай» (таңдаманың жартысы бойынша алынған) бөліну тұтас бөлінудің конфигурациясын  жақсы үлгілеп отырса, онда бұл  тұтас бөліну негізгі жиынтықтың бөлінуін де дәл солай жақсы үлгілейтін болады деп шамалауымызға болады.

Осылайша, бөлінудің орнықтылығын дәлелдеу тест нормаларының репрезентативтілігін дәлелдеуді білдіреді.

Критерийлік тесттердің репрезентативтілігі. Критерий  бойынша тесттерде нақты  эталон ретінде тест осы үшін жасалатын  критерий – мақсатты критерий қолданылады. Осылайша келу іс-тәжірибенің осында жоғары нәтижелерді өте нақты  және тар критерийлерге бағытталған  тар мамандандырылған диагностикалық әдістемелер беруі мүмкін салаларында  ерекше маңызға ие болып келеді. Осындай жағдай оқытуда орын алады: белгілі бір білімдерді, ептіліктерді және дағдыларды (кәсіби оқыту кезінде) игеру деңгейі турады ақпарат  алуға бағытталған тестілеу осы  дағдылардың игерілу деңгейін дәл  көрсетуге және осылайша бұл дағдылардың  қолданылуын талап ететін нақты  кәсіби қызметтің тиімділігінің  сенімді болжамын беруге тиіс.

Процентильдік шкала. Психодиагносттар өлшеудің жалғыз ғана эталоны ретінде  тесттің өзін қарастырып отырған  кезде, өлшенетін қасиеттің шамасы ретінде бөліну қисығындағы баллдың  орналасқан орны көрініс табады. Әртүрлі (өзінің сапалық бағытталғандығы  және пункттердің саны бойынша) тесттер  үшін жарамды, әмбебап шара ретінде  «Процентильдік шкала» қолданылады. Процентиль – стандарттау таңдамасынан осылар аталған сыналушының баллына  қарағанда тең немесе төменірек  балл алған сыналушылардың пайызы. Осылайша, аталған шаманың көзі ретінде  тестт баллдарының нормативтік  бөлінуі осыған құрылған нормативтік  таңдама (стандарттау таңдамасы) көрініс  табады. Процентильдік шкалалар тестологияда қолданылатын барлық дәстүрлі шклалардың (MMPI нүктелері, 16 PF қабырғалар және т.б.) негізінде жатыр.

Шкаланы стандарттау. Психометрикада стандарттаудың екі түрін айырып таныған жөн. Тесттің стандартталуы  деп ең алдымен өткізу рәсімінің  өзін, нұсқауларды, бланктерді, тіркеу тәсілін, жағдайларды және т.с. стандарттау  түсініледі. Тестті стандарттаусыз тест баллдарының нормативтік бөлінуін және, демек, тест нормаларын алу мүмкін болмайды.

Шкаланы стандарттау деп  қалыпты (немесе жасанды қалыптандырылған) шкаланың масштабын сызықтық түрлендіруді түсінеді.

Стандартты шкалаларды пайдалану  іс тәжірибеде тест баллдарының бөліну түрін тексерудің дөрекірек, шамалап  алынған амал-тәсілдерін қолдануға  мүмкіндік береді.

Стандартты шкалаларды пайдалану  әртүрлі тесттер бойынша нәтижелерді  салыстыру үшін, тесттер батареясы  бойынша «диагностикалық профильдерді»  тұрғызу және осы тәріздес мақсаттар  үшін қажет.

Біздің әрқайсымызға басқаларды бағалауға тура келеді. Әрине, мұны, әсіресе қолымызда қажетті психодиагностикалық  әдістемелер болмағанда жасау оңай соқпайды. Ұсынылып отырған тест (№ 28) Сізде психология саласында қабілеттер, адамдарды нақты бағалай білу бар ма екендігін немесе сіздің осы адамдарға қатысты кей кездері «күнәға бататыныңызды» анықтауға көмектеседі.

Тым қатты ойланбай-ақ, ұсынылған  сұрақтардың әрқайсысына жауаптың бір вариантын таңдап алыңыз:

1. Сіздің ойыңызша, жақсы мінез ережелерін әрқашан ұстанып отыратындар:

 а) ілтипатты, қатынас жасауда жайлы;

 б) қатаң тәрбие көргендер;

 в) әншейін өздерінің шынайы мінездерін жасырып отырғандар.

2. Сіз ешқашан бір бірімен ұрсыспайтын жұбайлар жұбын білесіз. Сіздіңше:

 а) олар бақытты;

 б) мыналар бір біріне немқұрайлы екен;