Қазақ ойшылардың психологиялық көзқарастары

Тақырыбы : Қазақ  ойшылардың психологиялық көзқарастары.

Қазақ философ халық.

Қазақтар арасысынан үлкен батырлық,ғашықтық дастандар шығаратын данышпан ақындар, оны домбырамен әуенге салып,дауыстап айта білетін жыршылар болды.Арасында өздігінен өлеңмен бастау шығарып, арнау толғау айтатындар да болды. Оларды жырау деген. Толғауларда өмірдің мәнгі емес,ағын судай өтіп жататығын айтып, бұл дүниеде адамдар біріне бірі қонақ екенің еске салып, дүние қоңыз болмай, адамгершілік қасиетті жоғары ұстауға шақырған. Бірі күні жинаған мал, байлық,бала бәрі қалады.Тек адамның істеген жақсылық істері ,даналық сөздері, не жетім-жесірлерге, сондай-ақ  басқаларға жасаған қамқорлық қадамдары мен әрекеттері ел аузында сақталады,бейнесі есте қалады деген. Одан

соң ,толғауларда  ел қорғауда батырлардың жан-қиярлық ерліктері ,ғашықтық  дастандарда келтіретін мөлдір махаббат жырлар елді жоғары адамкершілік дәрежеде тәрбиеледі.

Қазақ арасында не бір шешен, ой айтқыш билер болған .Олар басқаның сөзін  қайталамаған,нақты жағдайда байланысты өзінше ой толғаған. Олардың ұтымды ,үшқыр сөздері ел аузында мақал-мәтел болып сақталған.Жай кісілер оны ретіне қарай ойға дәнекер етіп пайдаланып отырған.Данышпандық дегеніміз белгілі ойды ,мақалдарды қайталау емес,жанаша тың ой айту.

Қазақ абстрақты ойлауға келгенде алдына жан салмаған.Қазақ ертектерінде аңдармен құстар адамдарша сөйлеген.Қоғамды қолайсыз тікелей айтуға болмайтын құбылыстарды ,үстемдік құрыл отырғандарың жағымсыз іс әрекеттерін аңдардың ,құстардың аузымен айтқызған. Ондай құбылыстар « Мың бір түн » ертегілерінде де ғана емес,оған дейін де кең тараған.

Платонайтады философ болу үшін екі түолі қасиет қажет деп.Біріншіден, ол байқағыштық.Дүниеде болып жатқандарға  назар салып,оларды пайымдап отыру. Екіншіден ол өмірді, болып жатқан жағдайларды білуге, анықтауға ынтық болу.қазақта басқа көшпелерге тән бұл екеуі де бар. Айтвс өнерінде осы айтылғандардың екеуі де  толығымен қолданылады,және өте шапшан, ұйқасымды өлең түрінде көрініс табады.Қазақ кейде айтысатын ешкім болмаса бөркін алдына қойып, өзімен бөрікті айтыстырған.

Қазақ арасында Гректердегідей шешендік мектеп болмаған. Шешендікке ешкімді  оқытпаған.Бірақ, жастайынан шешендік сөзге бейім жас талапкер,бір  жерде шешен бар десе, соны әдейі  іздеп, соған өзін сынатып, әрі бата сұрап  баратын болған.Тосыннан келген жас талантты белгілі шешен жұмбақ сұраулар мен әңгімелескен.

Қазақ басқа қалықтар сияқты дінге  сенген.Ол жапондар сияқты екі түрлі дінді ұстаған , бір ертеден келе жанқан «Тәнір немесе тенгриан » ,екіншісі ислам. Бірақ фонатик болмаған. Қазақ айдала ,жапан дүзде келе жатып түн болып қалса,аттан түсіп ,ер-тоқымын төсеп ұйықтайтын болған.Жауын, шашын, не боранда қалсамолаға кіркп ұйқтаған.Жын-шайтан болат деп үрейленбнген.Киіз тоқымды төсек еткен жерге жылан,шаян жоламайтынында білген.Қауіпті жағдай түса ,ат осқырынып белгі берген. Олай болса , басқа халықтар жым-жырт қаранғы түнде ұйықтау түгіл,жол жүруден к\қорққан. Қазақ ондай болмаған.Дүниені таза түсінген.Жын ұрып кетеді деп қауіптенбеген.Олай болса қазақ абстракты ойлау келгенде шындық тан қол үзбеген.

Өркеніеттін бір белгісі еркіндік.Қазақ атқа мінсеболды демін еркін алып,жан-жағына,көк жіекке қарап ,өзін еркін сезінген.Қайда барамын,қалай жүремін ол өз еркінде.Бұкіл айнала аймақты ,ол өзі жері сияқты сезінген.Өмірі өзін емін-еркін ұстаған қазақ дүниеде қорқатыны бостандықтан айырылу болған.Абақтыға қамалу үшін өлімге тең көрінген.

Қазақтың мақал-мәтелдері  тұнып тұрған философия.Көбінесе өмірден  туындыған ойлар. Қазақ қауымында  өте ертеден қалған тотемдік мифтердің  де сана ықпалы күшті болды.Тотемдік табыншулық –діннің ең алғашқы формаларының біріболып,ол қауымдык қоғам туындысына жатады.Алғашқы адамдар әрбір рудың белгілі бір хайуанмен немесе өсімдікпен туыстық қатынасы болады деп есептейді. Олар өорғаушы символға жатқан.

Біріншіден – материалистік көзқарас: « Ат шаппайды, бап шабады » ,

« Құрғақ қасық ауыз жалатады » , « Ас адамның арқауы » ,» Көре-көре көсем болады » , сөйлей сөйлей шешен  болады.»

Екішіден  - стихиялық ,диалектикаға негізделген. « Өтпейтін өмір,сынбайтын темір жоқ », « Аттан тай ,атадан бала озады »

Үшіншіден – танымдық сипаты: « Аттың сыры  шапқанда,ердін сыры сасқанда білінеді » , « Балапан ұяда не көрсе,ұшқанда соны алады ».

Төртіншіден- қазақ мақал-мәтелдерінде әлеуметтік мәселелер алға қойылады. ә Аузы майланғанның , тілі байланады »

Қазақ мәдениеті әріден басталатыны оның мыңдаған жылдар бойы қалыптасқанын көрсетеді.Қазақтың тілі бай екендігі өз алдына ,ол әрбір  сөзге терең мән берген. Кімнің кім екенің бір ауыз айтқан сөзінен ,былайша айтқанда, « сөз саптауынан » байқаған.

Қазақтар табиғатқа  жақын болғандықтан оларда абстрақты  ойлау дамыған деген пікір . Бірак , бұл негізінен қате пікір . Көшпелілерде шаруашылықтың басқа түрлері / егін егі, қол өнері,сауда т.б/ дамыгандықтан  қолы бос көшпелілер ауыз әдебиетін сыңар жақты дамытып, оны мыңдаған жылдар шыңына жеткізеді дедік.Неше түрлі жаңылтпаш,жұмбақайту, басқа бір табиғи құбылыстарды мысалға алып ,адам,а байланысты  теңеу жасау былай тұрсын,түрлі дастандар,поэмалар,ертегі , қиссаларшығарып,оларды кең таратты.Көпшілілер жасаған ауыз-әдебиеті, тіл байлығы көптеген алыс-жақын елдерге бір кезде мысты « дез» деп атаған, одан жасалған теңгені де

 « дез » деп  атаған.Өйткені « дез» деген  ұғым қазақ даласында шыққан  мыстан қорытылып жасалған металл « жез» деп аталған болса,сол сөздің Батыс елдеріндегі ,өзгертіліп айтылуы болатын.

Қазақ табиғатқа жақын  болғандықтан ,ол дүниені сол күнде  таныды дедік. Оның көз қарасы негізінде  ақылға сиятын ,шындыкка жататын болып  келеді. Сол көшпелілер ұрпағы қазақтар алыстағы ата-бабалары сияқты философ, ойшыл халық.

Азия мен Еуропаны жалғастырып жатқан Қазақстанмен әлемнің  көптеген елдері әртүрлі тарихи,мәдени,қоғамдық , саяси-экономикалық байланысын күні бүгінге дейін узбей жалғастырып  келе жатыр. Ежелден басталған бұл байланыс халық өмірінің мәдені өміріне ,рухани дүниесіне де өзінің барлық болмысымен ізін қалдырғаны даусыз. Адамзат қоғамының бір бөлшегі ретінде жасап келе жатқан қазақ елінің мәдениеті шығыстық өркеніеттің құрамдас бір бөлігі ретінде дами отырып ,өзінің күрделі де сан қырлы тарихының қатпарлы беттерінде Үндістанмен, Қытаймен,Мысырмен,Иракпен, Сириямен,Византиямен , Иранмен әр түрлі деңгейде мәдені байланыстар жасағаны тарихтан белгілі.Қазақ жерінен шыққан ұлылыр осы шыһармаларға бырып шығыстық ілім алып ,білім сырына қаныққан .Рухани байланыстың осы елдер арасында толассыз жүргеннің кепілі-Әл-Фараби, Әл-Жауһари, Ахмет Иассауи, Махмұд Өашқари сынды жанашпандардың еңбектері мен зерттеулері.Осы даналардың салып кеткен сара жолын өз кезегінде Шоқан, Ыбырай ,Абайлар

 жалғастырып  ,сол  қалаптасқан игі дәстүрің бүгінгі таңда да көкжиегі кеңейіп,дамып жатқанын көруге болады.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті мен араб әдебиетінің сабақтастығы туралы сөз козғағанда ,қазақтың бас ақыны Абай шығармаларының орны ерекше екені байқалады.Соңдықтан да біз оның әдебі мұраларын шығыстық араб әдебиетімен байланысы осы зерттеу мақаламызға арқау етпекпіз.Ұлы ақынның шығармаларының шығыстық араб әдебиетімен байланысы жөнінде іргелі мәселенә ғылымы тұрғыдан зерделеуі ісіне жол ашқан ғалым М.Әуезов болды. Содан бері Абай мұраларының Шығысқа қатысы жайында қазақтын бүкіл ғалымдары қалам тартқан десек артық айтқандық болмас.Акың шығармаларының Шығыс әдебиетінде қатысқалы жайда ,әсіресе, М.Әуезов, С.қасқабасов, М.Мырзахметов, Ө.Күмісбаев,  А.Қыраубаева және т.б. ғылымдар нақтылы ғылыми еңбектер жазған. Мәселен, М.Әуезов « Әр жылдар ойлары» атты еңбегіде Абай мұраларын саралай отырып, « Тегінде ,Абай шығармаларының  барлық қор, нәрі ұлкен үш арнадан құралады. Бұның біріншісі ,ең молы –қазақтың халық әдебиетінің мұра –тумалары ,екіншісі-Шығыс әдебиетінің келген жаңа ең  аз сезілетін белгілер , үшіншісі –Батыс әдебиетінің үлгі өрнектері. Абай ұлағатының биікке көтерілуне, дүниеианым көкжиегінің кеңеюіне ықпал еткен екінші арна-негізінен шығыстық араб әдебиеті десек,артық айтқандық болмас.

Абайда алғаш бой  көрсеткен проза үлгісінде  ғақлия-дидактикалы шығармалар –қара сөздері. « бірінші сөзінде » Абай осы шағарманың неге жазылғаның айтады:« Ел енді қалған өмірімізді қайтіп ,не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын.

Ел бағу? Жоқ елге бағым  жақ.

Мал бағу? Жоқ баға алмаймын.Балалар  өздеріне керегінше өздері бағар.

Ғылым бағу? Жоқ, ғылым  бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ.

Балаларды бағу? Жоқ, баға алмаймын. Бағар едім,қалайша бағудың мәнісін де білмеймінне , не болсын деп бағам,қай елге қосайын, қай харакетке қосайын? Ақыры ойладым ; осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін,ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын,кімде-кім ішінен керекті сөз тапса ,жазып алсын,я оқысын, керегі жоқ десе,өз сөзім өзімдік дедім де ,ақыры осыған байладым,енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ» ,-дейді.Абайдың қара сөзінде молы « қырық алтыншы сөз» .Онда қазақ халқының қайдан шыққаны жайында деректі түрде зерттей жазған. Бұған қоса Абайдың мол қуатпен ,шын шабытпен жазған,ислам дінінің уығыздарын молынын сендіре айтар сөзі-«Отыз сегізінші сөз». « Қашан бір бала ғылым,білімді махабатпенен көксерлік болса ,сонда тағаланы танымақтық ,өзін танымақтық ,дүниені танымақтық,өз адамдығын бқзбай ғана жәліб мәнфагат дәфғы мұзарратларны айырмалық секілді ғылым-білімді үйренсе, білсе үміт қылмаққа болады.Болмаса жоқ,ең болмаса шала.Оның үшін ,көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады, соңынан моллаға берген болады, я ол балалары өздері барған болады, ешбір бәһра болмайды.

... Енді білініздер,перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген  жол ниһаятсыз болады.Оның ниһаятына  ешкім жетпейді.Бірақ сол жолға  жүруді өзіне шарт қылып кім  қадам басты, ол таза мұсылман ,толық адам делінеді.Дүниеде түпкі мақсатын өз пайдаңа болса,өзін ниһаятлысың ,ол жол құдайдың жолы емес.Ғалымнан жиылсын маған құйылсын ,отырған орныма ағып келе берсін деген ол не деген есеп? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я ақылыңнан , я малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол құдайдың жолы ».

Қара сөздердің ішінде афоризмдерден тұратын, мақал-мәтелдей естілетіні- « Отыз жетінші сөз» . Сократқа у ішкізген ,ионна Аркті  отқа өртеген Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол –көп ,ендеше ,көпте ақыл жоқ.Ебін тап та ,жөнге сал.Биікмансап –биік жартас,ерінбей ,еңбектеп жылан да шығады, екпіндеп ұшып қыран

Да шығады. Жікшіл ел жетпей мақтайды,желөкпелер шын деп ойлайды.

Бағын өскенше тілеуінді ел де тілейді,өзін де тілейсін,бағын өскен соң -өзін ғана тілейсін.»

М.Әуезовтің айтыунша, бұндай сөздер Абайда мол болса керек,тек  дұрыс,ыждақатты жан алмаған дейді. Адам баласының психологиясын тереңдеп қараған сөздің бірі-« Жетінші сөз» №» Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады.Біреуі-ішсем,жесем,ұйықтасам деп тұрады. Бұлар-тәннің құмары,бұлар болмаса , тән жаңға қонақ үй бола алмайжы,һәм өзі өспейді,қуат таппайды. Біреуі білсем екен демек ,не көрсе соған талпынып,жалтыр-жұлтыр еткен болса ,оған қызығып аузына салып,дәмін татып қарап ,тамағына ,бетіне басып қарап,сырнай-керней болса,дауысына ұмтылып,онан ержетіңкірегінде ит үрсе де ,мал шуласа да, біреу күлсе де,біреу жыласа да тұра жүгіріп ,» ол немене?» ,  « бұл немене?» деп, « ол неге үйтеді?» ,» юұл неге бұйтеді? « деп,  көзі  көрген,  құлагы  естігеннің  бәрін сұрап ,тыныштыық көрмейді.  Мұның бәрі  -жан құмары,  білсем  екен,  көрсем  екен  , үйренсем  екен  деген». 

Жалпы   алғанда, Абайдың  қара   сөздері  -философия, теология,  психологияға  құрылған,  өз кезі  үшін де , бүгін де  бағасын  жоймаған  құнды  еңбек.

Ш. Уәлихановтың  «Тәңірі /құдай/»,  «Қазақтардағы шамандықтың  қалдығы» атты  еңбектері  халық  этнографиясының  , дүниетанымының , түсінігінің  жинақтай келе  әдебиет  бастау алатын  ұлт  тірегі, тарихының көзі ретінде  маңызын  бүгінге  дейін  жойған  жоқ. Бұл  еңбектерінде  Шоқан  қазақ халқының  діни  көзқарастарын, орта,  дүние туралы түсініктеріне талдау  жасайды .  Тәңірілік танымның мәні,  оның  қазақ түсінігіндегі көріністері,  тілдегі,  әдет-ғұрыптағы орны  туралы  жазады.    1856  жылы  қырғыз  еліне экспедицияға  шыққан  Ш. Уәлиханов қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының  тарихы,  салт-дәстүрін, ауыз әдебиеті  үлгілерін жазып  алады.  Осы  саяхат  нәтижесінде  «Қырғыздар  туралы  жазбалар», «Ыстыққөл  сапарының  күнделіктері», «Қазақтың  халықп  поэзиясының  түрлері туралы»  еңбектері  дүниеге  келді .   Ш. Уәлихановтың  аталған  еңбегіндегі  қазақ  поэзиясы  туралы  ойлары,  тұжырымдары әдебиеттің  халықтық  сипатын, ұлттық  ерекшелігін ашуымен ,табиғат пен өнерді,  таным мен өнерді , тұрмыс  пен өнерді  сабақтастыра  алуымен құнды. Әсіресе көшпелі тұрмыс пен поэзияның байланысын  айқындайтын жері  ғалымның  ғана пікір емес,  романтик  саяхатшының, таным  мен  сезімді  ұштастыра  білетін ойы  ұшқыр  зерттеуші  пікірі  десен де  болғандай.  Осындай  ғылыми  еңбектерінде  Ш. Уәлихановтың   терең  білімі  ғана  емес  ,ұлтын,  елінің  тарихын, салтсанасын  сүйген  азамат  тұжырымын  көреміз .       Шоқанның  қазақ  әдебиетіне  әкелген  келесі  мол   мұрасы  Орынбай, Шөже,  Жанақ, Арыстанбай,  Нұрымбай  сияқты  ақындардан  жазып  алған  ауыз әдебиеті  үлгілері .  «Қозы  Көрпеш-Баян сұлу»  жыры,  көптеген  мақал-мәтелдер ,тұрмыс-салт  жырларының  үлгілерін  жазып  қалдыруы- Ш.Уәлихановтың  ғылымда  ең  үлкен  еңбектерінің  қатарына  алғаш  рет  қырғыздың»Илиадасы»  мен»Одиссеясы»  деуі  бұл  шығармаларға  берген өте үздік  баға  екені  даусыз .Ш. Уәлиханов  аталған  шығармаларды  қырғыз еліне  саяхаты  кезінде  жазып алған. Бір  халықтың  тарихы, тұрмысы,шаруашылығы,  түсінігі,  қоршаған  ортамен  қарым-қатынасы,  әдет-ғұрпы   барлығы- барлығы  бар  екенін  айта  келіп,  энциклопедиялық  шығармаға  балайды.  Бұл  баға  өз  кезінде көшпелі қазақ-қырғыз халықтарын  артта қалған  мәдениеті жоқ ,  түсінік,  танымы  төмен деген пікірдегі Ресей ғалымдары мен зерттеушілеріне ,басқарушыларына берілген  орасан  зор соққы болғаны сөзсіз. Барлық  мәдениет  Еуропада  деген  пікірге қарсы,  олардың  інжу-маржандарының  қатарына көшпелі әдебиет  пен  мәдениетті  қатар  қояды.        Ш. Уәлиханов-батыс, шығыс  әдебиеттерін,  мәдениетін, халық  тұрмыссын жетік  білген,  әр  саланы  талдап,  талғай  білген  ғалым.  Ғалымның  әдебиет  теориясына  қатысты, қазақ  поэзиясының  жанрлық,  түр,  өлең  құрылысы  ерекшеліктерін  жіктеп  жазуына  да  қазіргі  әдебиет  теориясында  алатын  пікірлер,  көзқарастар  аз емес .      Қазақ  өлендерін  ғалым  беске  бөліп. Жыр, жоқтау, қара  өлен,  қайым өлең, өлең деп  жіктейді.  Осы  әр  түрінің  тарихи  сипатына  баға  беріп,  оларды  айтушылар,  жеткізушілер  жөнінде  де айтып  өтеді .Ш Уәлиханов  еңбектері, пікірлері  орыс  зерттеушілерін  қазақ ,түрік халықтары тарихын,  әдебиетін,  дүниетанымын  зерттеуге  жол  салды. 

А.Құнанбаев /1845-1904/ -алғашқы  қазақтың ұлттық ,халықтық әдебиетін  жасаушы ақын.Ы.Алтынсарин /1841-1889/ халық  болашағы басқа халықпен білімі тең  деңгейде жарқын болатынын түсініп, алғаш жаңа үлгіде мектептер ашты.

Ш.Уәлиханов /1835-1865 / қазақ халқының білім алып , сол кездегі дамыған мәдениетті елдер қатарына қосылуын қалады, сол жолда еңбек етті. Қазақ елінен де тереңнің сырын ашар,тіршіліктің мәніне бойлар ғалым шығатынын дәлелдеді.

Абай,Ыбарай,Шоқан сияқты тұлғалар қазақтың еркіндігін, өз білімімен ,ақыл-ойымен, парасат,адамгершілігімен өзгелермен тең ,озық болуын арман етті.

Ы.Алтынсариннің ой-өрісінің өсуіне ,өмірге көзқарасының қалыптасуына игі ықпал етеді. Ы.Алтынсарин өз халықын да білім нәрімен сусындатып, көкірек көзін ашуды мақсат етеді.1860 жылы Орал сыртындағы қазақтарға арналып 4 сыныптық бастауыш мектеп ашу туралы шешім шыққында / Троицк,Торғай,Ырғыз,Қазалы қалаларында/ өзі сұранып, Торғай мектебіне мұғалім болады.Қоғамдағы қайшылық, адамдар бойындағы ұнамсыз мінездерді жоюдын жолы білім, мәдениет,өнер деп түсінеді.Осы ынтамен,бар күш-жігерін,еңбегін мектеп жұмысына ,оқу, тәрбие ісіне арнайды. Ұстаздың ағартушылық көзқарасы қалыптасады.Оқытуда жаңа үлгі іздеп,жаңа үрпақ тәрбиелеуді мақсат етеді.Жазушының еңбекті сүю,қадірлеу ,жасынан еңбек етуге үйрену мәселесін көтеретін әңгімелерінің мазмұны түрлі болғанымен барлығына ортақтық-еңбектін тұрмыс пен рухани өмірдегі орнын бағалау.

Ыбрай Алтынсарин –қазақ даласында жаңа бағыттағы тұғыш  мектеп ашып,қазақ балаларын оқуға насихаттаған ұстаз.Халқының болашағына сенді,болашақ балалардікі ,олар білімді,өнерлі болу керек деп түйген Ы.алтынсарин осы мақсатты көп еңбек етті. Ақын ретінде де әдебиетте өз өрнегімен есте қалған Ы.Алтынсарин әңгімелері –күні бүгінге дейін көркемдікке баулу негізі,тәрбие көзі.

Психология-психикалық құбылыстардың  (жан қуаттарының ) пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Психиологиялық құбылыстар бізді қоршап түрған сыртқы дүние  заттары мен құбылыстардың мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік, елес, ой, сезім, тілек, қабілет,қызыгу, мінез, әдет т.б) көпшілігімізге өз тәжірібемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырытытын  да, білетін де сияқты. Бірақ психикалық құбылыстырдың мәніні ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады.Осы мәселені ғылыми жолмен баяндау, олардың өзіндік зандылықтарын айқындауды- сөз болып отырған психология ғылымы қарастырады.Психология ерте замандардан келе жатқан білім салаларының бірі.Оның дүниеге тұнғыш келген жері ежелгі Греция. «Психология » терміні гректін екі сөзінен тұрады: оның біріншісі- « псюхе» ( жан), екіншісі – ( логос) ( сөз, ілім) .Сөйтіп, бұл сөз « жан туралы ілім» деген ұғымды білдіреді.