Шағын және орта бизнесті жетілдіру

    

 

                                                                                          

                                                                                                    

                                                                                                            Кесте 1 жалғасы

1	2	3
1977	Иозеф Шумпетер	Кәсіпкерлікте ең басты – инновациялық қызмет, ал кәсіпорын меншігіне деген құқық кәсіпкерліктің маңызды белгісі болып танылмайды. Кәсіпкер ретінде, өндіріс факторларының жаңа комбинацияларын жүзеге асыратын кез келген адам, акционерлік қоғамның қызметкері, мемлекеттік шенеунік және меншіктің әр түрлі нысанындағы кәсіпорын менеджері бола алады. Бастысы « ...басқалар жасайтын іспен айналыспау» және «...басқалар жасайтындай етіп жасамау». Кәсіпкерлік статус тұрақсыз, өйткені нарықтық экономика субъектісі тек жаңашылдық функцияларын жүзеге асырған кезде ғана кәсіпкер бола алады, ал өз қызметінде күнделікті ұсақ-түйек жұмыспен айналысқан кезде осы статусынан айрылады.
1964	Питер Друкер	Кәсіпкер –  кез келген мүмкіндікті максималды табыспен қолдана алатын адам.

    

 

Әр түрлі  көзқарастарды талдай отырып, кәсіпкерлік  қызмет – бұл инновациялық тәуекелді тәсіл негізінде, өндіріс факторларын оңтайлы үйлестіру тұрғысынан сипатталып, адамның ерекше қабілеттерін жүзеге асыру деген тұжырым жасауға болады. Кәсіпкер өндірісте жаңа техника мен технологияны қолданады, еңбекті жаңаша ұйымдастырады , жаңашылдық тұрғысынан басқарады. Ол өнім өндірудің шығындарының төмендеуіне әкеледі, оның негізінде баға белгіленеді. Кәсіпкер маркетингтік қызметті максималды тиімді түрде ұйымдастырады. Ол нарықты басқалардан жақсы анықтайды, өндіріс құралдарын қандай нарықтық сегментте сатып алған тиімді екенін және дер кезінде өнімге деген тиімді төлем қабілеттілік пен сұраныстың болатындығын нақты анықтайды. Нәтижесінде ол әдеттегі шаруашылық жұргізушілерге қарағанда көп пайда табады. Сонымен қатар, кәсіпкер үнемі тәуекелге барады. Ол әдеттегідей тәуекелден қашпайды, керісінше оған саналы түрде барады.Оның себебі басқалар сияқты осы тәуекел үшін өтемақы алудың орнына үлкен табыс табуға ұмтылады [3].

Кәсіпкерлік табыс  деп ең алдымен, қосымша табысты, басқарудан түскен табысты, кәсіпкердің табиғи қасиеттері немесе сыртқы жағдайларға байланысты өндіріс факторларын жаңа тұрғыдан үйлестіру мен ерекше талдау қабілеттерінің арқасында түсетін артық қаражаттарды түсіну керек.

Кәсіпкерлік қызмет – белгілі бір функцияларды жүзеге асырумен байланысты екенін ескере отырып, мұндай қызметті пайда алу мен қоғамның экономикалық, әлуметтік және экологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында тауарлар мен қызметтердің үздіксіз, үнемі жаңартылып отыратын ұдайы өндірісін жоспарлау, ұйымдастыру және жүзеге асыру үрдісі ретінде сипаттауға болады.

Кәсіпкерлік қызмет келесідей жолдармен жүзеге асырылады:

1)   қандай да бір тауарды, өнімді немесе қызметті тікелей өндірумен;

2) продуценттен  тұтынушыға тауарды жеткізу бойынша делдалдық функцияларды жүргізу жолымен.

Кәсіпкерлік қызмет – өзіндік ынтаға, жауапкершілік  пен инновациялық кәсіпкерлік идеяға негізделген, пайда табуға бағытталған, қызметтің ерекше түрі.

Кәсіпкерлік идея – қандай да бір нақты экономикалық нысандық көрінісі бар, өндірушінің айқындалған мүмкіндігі мен қызығушылығын сипаттайды. Мұндай қызығушылықты анықтау, кәсіпкер мүмкіндіктерін нарық қажеттіліктерімен сәйкестендіру , немесе нарық қажеттіліктерін кәсіпкер мүмкіндіктерімен сәйкестендіру жолымен жүзеге асыруға болады [4].

Кәсіпкерлік экономикалық белсенділіктің ерекше түрі болып табылады, өйткені оның бастапқы сатысы, әдетте тек идеямен, ал кейіннен материалдық нысанаға айналатын, ойлау қызметінің нәтижесімен байланысты.

Кәсіпкерлік жаңа тауар өндірісі, қызмет ету аясын ауыстыру немесе жаңа кәсіпорынды құру тұрғысынан болсын, инновациялық жағдайдың міндетті түрде болмауымен сипатталады. Өндірісті, сапаны басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістері немесе жаңа технологияларды енгізу – бұл да инновациялық жағдай.

Қазіргі уақытта  нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі  және айналым қорларының құны, шығарылатын  өнім көлемі.

Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар  болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисі.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын  номенклатурасымен және ассортиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің  жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек.

Қазақстанда шағын  және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген  зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды құрушылар  жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен, формалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласында да, басқару саласында да жұмысшылардың өз-ара алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.

Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші  субъектілерде «кәсіпкерлік» және «бизнес» ұғымдары өзара тығыз байланысты.  Кәсіпкерлік пен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер - өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға бағытталған, жеке тұлғалармен, кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын  еркін шаруашылықты білдіреді. Бірақ «кәсіпкерлік» және «бизнес»  түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер болып табылады. «Бизнес» түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика бойынша бизнес қоғамның қажеттілігін қамтамасыз етуге қажетті өндіріс жүйесі ретінде анықталады. Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана  жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бір формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес : «Кәсіпкерлік– азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан, тауарларға сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды  шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады».

Соған қарамастан, тәжірбиеде «кәсіпкерлік» пен «бизнес» терминдері бірін – бірі алмастыруда. Нақтылап кететін жағдай, «кәсіпкерлік» және «шағын бизнес» бір – біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды келесідей себептер ықпал етеді: пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалық және материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың  мотивы ретінде келесілерді көрсету керек:

• тұлғалардың өзін - өзі қалыптастыру мүмкіндігі;
• шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу;
• қосымша және басқада ресурстарды қосу;
• азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу.

Кәсiпкерлiктiң  құрылуы үшiн келесi шарттардың болуы қажет: экономикалық, әлеуметтiк, құқықтық және т.б [5].

Экономикалық  шарттар – сатып алушылар сатып алатын тауарларға сұраныс пен ұсыныстың болуы. Экономикалық жағдайға ақша қаражаттарының саны, заемдық (қарыздық) құралдардың мөлшерi өз әсерiн тигiзедi.

Әлеуметтiк шарттар – тұтынушылардың талғамдарына жауап беретiн сатып алушылармен тауарларды сатып алуы. Әртүрлi сатыларда бұл қажеттiлiктер әртүрлi болады.

Құқықтық шарттар – кәсiпкерлiк iс - әрекеттi реттейтiн заңдылық негiздерiнiң болуы.

Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың  басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті  жетілдіру болып табылады. Жалпы  кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше  белгілі шарттар орындалуы қажет:

- кәсіпкерлік субьектінің белгілі  бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы керек. Ол шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;

- кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдікті қажет етеді;

- кәсіпкерлік қызметтің белгілі  коммерциялық табысқа жетуге  бағдар ұстауы, экономикадағы  қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты[6].

Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес – бүгінгі  өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың  бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан  экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен  қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің  артуына тікелей әсер етеді.

Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы  рөлін бағалауға келмейтіндей жоғары екені көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл ойнайды.

Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін жалдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. Кәсіпкерліктің түрлері

 

 

1. Өндiрiстiк кәсiпкерлiк. Бұл нақты тауарларды өндiру процесi, жұмыстар мен қызметтердi көрсету және оларды тұтынушыларға ұсынып өткiзу. Өндiрiстiк кәсiпкерлiктiң материалды өндiрiс аясында қызмет етуiне және шаруашылық етудiң саласына байланысты кәсiпкерлiктi өнеркәсiптiк, құрылыстық, ауылшаруашылық және т.б. түрлерге бөлiнедi.
2. Коммерциялық-саудалық кәсiпкерлiк. Бұл кәсiпкерлiк түрiне келесi екi шарттың болуы қажет: сатылатын тауарларға тұрақты сұраныстың болуы және тауарлардың ең төменгi сатылу бағасының орнатылуы. Мұнда өнiм өндiрiлмейдi, бiрақ өндiрiлген дайын өнiмнiң өткiзiлуi жүзеге асырылады.
3. Қаржылық-несиелiк кәсiпкерлiк. Бұл кәсiпкерлiктiң ерекше түрi, мұнда сату-сатып алу заты ретiнде құнды қағаздар, валюталық құндылықтар, ұлттық ақша қаражаты болады. Қаржылық - несиелiк кәсiпкерлiктiң мақсаттары үшiн ұйымдардың мамандандырылған жүйесi құрылады: коммерциялық банктер, қаржылық-несиелiк компаниялар, қор, валюта биржалары және т.б.
4. Делдалдық кәсiпкерлiк - әртүрлi қызмет көрсетумен айналысатын компаниялардың қызметтерi – пәтердi жалға алу, беру, сату.
5. Сақтандыру кәсiпкерлiгi ол - адам өмiрiн сақтандыру, қозғалатын және қозғалмайтын мүлiктi сақтандыру қызметтерiн көрсететiн ұйымдар.

6. Кеңес берушілік кәсіпкерлік. «Консультант» — латын сөзі, «кеңес беруші» деген мағынаны біддіреді. Бұл сөзді нақты бағытта, өз мамандығы бойынша кеңес беретін іскер-маман деп түсіну керек[6].

Шағын бизнеспен  айналысу үшін болашақ кəсіпкер бизнестің нысанын белгілеп  алу  керек. Ол үшін келесі көрсеткіштер басты болады:

• бизнесті тіркеу мен жүргізудің ерекшеліктері;
• қаржылық тəуекелдердің көлемі;
• салықтар;
• пайда;
• заңдық жауапкершілік.

  Қазақстандық  экономиканың  соңғы  бес жылдағы  қарқынды  өсуі өзінің  бастауын  әлемдік  рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың арықтауынан  және  үкіметтің  сауатты нарық  реформаларды жүргізуінен  алады.