Алматы қаласының атмосферасының ластануы

 

                                                                                                                          18-кесте

 1 сағат ішінде атмосфераны улы газдармен ластайтын автокөлік шығарындыларының мөлшері

Жанар жағармайлардың түрі	Q, л	Улы заттардың мөлшері
		CO2	CH(х)	NO2
Бензин	169,74228	73,905	94,38	1,45728
Дизель	145768,6315	12,3175	28,314	145728
Барлығы	(V), л	86,2225	122,694	2,91456

 

2-нүкте  Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысы

        1 сағат ішінде көшеден (0,5 -1 км) жүріп өткен автокөлік түрі мен олардың саның 18-ші кестеге тіркейді [15].

                                                                                                                      19-кесте

        Көшеден жүріп өткен автокөлік  саны

Автокөлік түрі	Саны	20 мин.	1 сағат, Nj км	1 сағ, L, км
Жеңіл автокөлік	1550	700+300+550	0,1	1550
Жүк тасуға арналған көлік	244	18+100+126	0,1	244
Автобус	760	130+240+390	0,1	760

    

 

                                                                                                                        

 

 

 

                                                                                                                           20-кесте

Жанған жанармайлардың  мөлшері

Көлік түрі	Nj	Qj
		Бензин	Дизель
Жеңіл автокөлік	0,1	12,09	2,015
Жүк тасуға арналған  көлік	0,1	0,8052	0,24156
Автобус	0,1	1,3376	1,3376
Барлығы	Q	14,2328	3,59416

 

                                                                                                                          21-кесте

1 сағат ішінде атмосфераны  улы газдармен ластайтын автокөлік шығарындыларының мөлшері

Жанар жағармайлардың түрі	Q, л	Улы заттардың мөлшері
		CO2	CH(х)	NO2
Бензин	14,2328	12,09	0,8052	1,3376
Дизель	3,59416	2,015	0,24156	1,3376
Барлығы	(V), л	14,105	1,04676	2,6752

 

 

3-нүкте Абай даңғылы, Алтынсарин қиылыстары.

1 сағат ішінде көшеден (0,5 -1 км) жүріп өткен автокөлік түрі мен олардың саны 21-кестеге тіркелді [15].

                                                                                                                           22-кесте

        Көшеден жүріп өткен автокөлік  саны

Автокөлік түрі	Саны	20 мин.	1 сағат, Nj	1 сағ, L, км
Жеңіл автокөлік	1601	600+500+501	0,1	1601
Жүк тасуға арналған көлік	410	110+250+50	0,1	410
Автобус	655	330+200+125	0,1	655

    

 

 

                  

                                                                                    23-кесте

Жанған жанармайлардың  мөлшері

Көлік түрі	Nj	Qj
		Бензин	Дизель
Жеңіл автокөлік	0,1	12,4878	2,015
Жүк тасуға арналған  көлік	0,1	1,353	0,4059
Автобус	0,1	1,1528	1,1528
Барлығы	Q	14,9936	3,5737

 

24-кесте

    1 сағат ішінде  атмосфераны улы газдармен ластайтын  автокөлік шығарындыларының мөлшері

Жанар жағармайлардың түрі	Q, л	Улы заттардың мөлшері
		CO2	CH(х)	NO2
Бензин	14,9936	12,4878	1,353	1,1528
Дизель	3,5737	2,015	0,4059	1,1528
Барлығы	(V), л	14,5028	1,7589	2,3056

 

 

              

                        

 

 

 

                                 Қорытынды

      Қорыта айтқанда, Алматы қаласынан шығарылатын зиянды заттектердің қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсері, тым жоғары екендігі айқындалды. Алматы қаласының ластануына 80% негізгі үлесін қосатын көздердің бірі автокөлік шығарындылары.

    Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттар адамның денсаулығына және жануарлар, өсімдіктер әлеміне әрқашан зиян.

    Ауаны басым ластайтындар: көмір қышқыл газы, күкірттің қосоксиді, көмірсутегілер, көмір оксиді, азоттың оксиді, мен қосоксиді, фенол, формальдегид, түтін-шаңдар және басқалары. Бұл бөлінген заттар ауада химиялық реакцияға түсіп, бұрынғыдан да жаңа қауіпті қосылыстар түзейді. Ауаның құрамындағы улы химиялық заттар адамның денсаулығын бұзады, өсімдіктердің өсіп - дамуына зиянды әсер етеді, егер ауада 0,2-0,5 мг/м3 болса, өсімдіктердің жапырақтарында жүретін фотосинтезді тежейді және хлороз кеселімен зақымдалуына ықпалын тигізеді. Автокөлік көбінесе көшелердің қиылысындағы бағдаршамдардың алдында және көше бойында кептеліс болғанда басымырақ ластайды, себебі ондай жерлерде автокөліктер көп шоғырланады және олардың моторлары аз айналымда істеп тұрғанда ауаға улы газ көп бөлінеді. Улы заттардың көбісі, әсіресе көмірсутегілер мен көмір тотықтары толық жанып үлгере алмайды, ауаға шығып кетеді. Мотордағы жанармай толық жана алмағандықтан көмірсутегілердің басым бөлігі қара күйеге айналады, әсіресе бұл техникалық ақауы бар автокөліктерден қара түтін көп бөлінеді, ал ондай түтіндердің ішінде өте улы бензапирен деген көмірсутегі болады, егер ауа осы затпен ластанса, адамдардың өкпесінің қатерлі ісігімен ауруы жиілейді /6/.  Автокөлік шығарындыларының  концентрациясын анықтау арқылы, қоршаған ортаның ластану деңгейін зерттеу үшін 1 сағат ішінде (әрбір 20 минут сайын) белгіленген зерттеу аймағында (0,5-1 км) жүріп өткен автокөлік түрі мен олардың саны анықталды.  Басқа аймақтарға қарағанда 1-нүкте Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысындағы автокөлік саны жоғары екендігі айқындалды. Мұндағы автокөлік саны төменнен жоғары және жоғарыдан төменге қарай, 20 мин. аралығындағы бағыта бақыланды. Яғни, сарапшылардың пікірінше, бір автокөлік сағатына 8-10 текшеметр улы газ шығарып, көлік қалдығынан қала ауасының 85% ластанады [1].

Яғни, 1-нүкте Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы бойымен 1 сағатта жүріп өткен  автөкөліктің жалпы  саны – 3009; 2 нүктеде,  Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысыда жүріп өткен автокөліктің саны – 2554; 3 нүктеде,  Абай даңғылы, Алтынсарин қиылысымен 2666 автөкөлік жүріп өткендігі  айқындалды.

    Зерттеу нәтижесі бойынша автокөліктерден шығарылатын зиянды заттар адам және жануарларларға ғана емес, сонымен қатар, өсімдіктердің  морфо-анатомиялық құрылысына әсері жоғары екендігі айқындалды.

     Ағаш өсімдіктердің  сыртқы пішіні өзгеріске ұшырап, олардың жапырақтары майдалана түскен. Сондай–ақ бақылау вариантындағы ағаш өсімдік жапырағымен, тәжірибе вариантындағы ағаш өсімдігін салыстыра келгенде олардың айырмашылығы байқалды.

     Үш нүктеден  алынған тәжірибе вариантындағы  ағаш өсімдік жапырағының пішіні өзгеріске ұшыраған. Жапырағы майдаланып, сағағынан тез түседі. Түсі сұр-жасыл, сондай–ақ жапырақ ауруға ұшыраған. Белгісіз қара дақтың пайда болған. Автокөліктен шығарылатын улы газ өсімдіктің өсу белсенділігін төмендетеді, фотосинтездік қабілетін нашарлатады.

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  Тұжырымдар

   1. Қоршаған  ортаға шығарылатын зиянды заттектердің      шығарындыларына негізгі үлесін қосатын  автокөліктер.

   2. Қазақстан Республикасы атмосфералық ауасының ластануын қала бойынша салыстырғанда, Алматы қаласында аса жоғары ластанған.

   3. Алматы қаласының атмосфералық ауасына 250 тоннадай зиянды   химиялық қалдық көтеріледі. Оның 80 % бүгінде Алматы қаласында жарты миллионнан астам автокөліктің үлесіне тиеді.

    4. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттардың мөлшері кептеліс болған жағдайда  және бағдаршам алдында көбейеді.

     5. Ағаш өсімдіктің улы газға аса көп ластанған аймағы, 1 нүкте- Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы және  2 нүкте- Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысы.

    6. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттар өсімдіктердің  морфо-анатомиялық құрылысына тікелей әсерін тигізетіндігі анықталды.

    7. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттардың әсерінен ағаш өсімдік жапырағының пішіні, көлемі  өзгеріске ұшыраған. Жапырағы майда, сағағы жақсы жетілмеген және өсімдіктің өсу қарқындылығының төмендегені айқындалды.

    8. P.obovata L. өсімдігі жапырағының көлденең кесіндісінде, белгісіз қара дақ байқалды. Сондай –ақ P.silvestris L. және P.obovata L. өсімдігі жапырағының төменгі және үстіңгі эпидермисі жұқарғандығы анықталды. 1- нүктеде шайыр қуыстары көбейген.

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған  әдебиеттер  тізімі

 

     1. А.Ж.Ақбасова, Г.Ә.Саинова. Экология Алматы 2003 ж, 292 бет.

     2. Ж.Әділов, Қала және қоршаған орта. Алматы”Ана тілі ”1991 ж,80 бет

    3. Ұ.Б.Асқарова, Экология және қоршаған ортаны қорғау.Алматы 2004 ж, 90 бет.

     4. Е.М.Үпішев,С.Мұқаұлы, Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау.Алматы 2006 ж.

     5. Ж.Бақытов. Атамекен газеті, Қала ауасы көк түтіннен қашан тазарады? Алматы 2005 ж.

      6. Қ.Өрісбаев, Атамекен газеті. Алматы аспаны көк түтіннен қашан арылады? Алматы 2005 ж.

     7. Құттыбек Аймахан, Алматылықтар санасы тазармай, Алматы тазармайды. Алматы Ақшамы, 22 Желтоқсан № 154 (3936).

     8. Биоэтонол-экологиялық жағынан таза отын, Атамекен газеті. 2007 ж.

      9. Мұрат Батырбаев, Атамекен газеті, Алматы қаласының қоршаған ортаны қорғау маниторингі. 2004 ж.

      10. Талап Еркінбек, Егемен Қазақстан, Сапасыз бензиннің орнына қойдың зәрі қолданылса Алматы көгі көк түтіннен арылары бәлкім. 2005 ж.

     11. Т. Мұсақұлов, БОТАНИКА Алматы-1975.

      12. Ә.Ә. Әметов, БОТАНИКА Алматы-2005. 512 бет.

     13. С.Ш.Асрандина, Экология және табиғатты пайдалану, Алматы -2006

224 бет.

     14. Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау министрлігінің орталығы. “КАЗГИДРОМЕТ”.

     15. Қазақстан флорасы,  1-9 том.