Бәсекеге қабілеттілік туралы жалпы түсінік және оның мәні

Олигополияға  қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония  табылады. Ол нарықта бірнеше сатушы емес, сатып алушылардың қызмет етуін  қарастырды, яғни тұтынушылар рыногі монополиясы белең алады.Таза монополия  нарықта ешқандайсыз бәсекелестерсіз  бір ғана сатушы болған кезде пайда  болады. Оның ерекшелігі, сатушы өз бағасын өте кең шектікте ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілеттік сұраныспен шектеледі. Кейбір жағдайда нарықта тек бір ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады (жалғыз сатып аламын).

Монополияның  ролі экономикада екі жақты. Оның жақсы жағы монополиялық компаниялардың өнімдері жоғары сапасынен ерекшелінеді, ал ірі масштабты өндіріс шығындарды азайту мен ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік береді.Жаман жағы монополия нарықта үстемдік етеді және монопольды жоғары баға арқасында жоғары пайда ала отырып, өнімді шығаруды шектейді. Сонымен қатар, бәсеке жоқ жағдайда, монополия техникалық прогресс есебінен тиімділікті жоғарылату ынтасын жоғалтады.Осыны ескере келе, мемлекет бәсекені қолдай отырып, монополизмге қарсы тұруға ұмтылады.

Аймақтардағы кәсіпорындардың  бәсеке  қабілеттілігін бағалаудың  әдістемелік   негіздері.[2]

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолдарын жобалау оның нақты және уақытылы бағалауына тікелей байланысты. Өнімнің  бәсекеге түсу қабілеттілігі талданатын өнімнің параметрлерін салыстыру  базасының параметрлерімен салыстыру  арқылы бағаланады. Салыстыру базасының  орнына әдетте нарықтағы ұқсас тауар  немесе тұтынушының қажеттілігі  алынады. Ал ұқсас тауар ретінде  сатылу көлемі максималды және болашағы жарқын тауар алынады. Егер өнімнің  параметрлерінің физикалық өлшемі боласа, онда оған балмен бағалау әдістері қолданылады.

Бәсекеге  кабілеттілікті бағалаудың негізгі  критерийлері:

• өнімнің  жаңалық дәрежесі;

• өндірілу сапасы;

• өнім туралы ақпаратты тарату үшін материалдық  базасының болуы;

• өткізуді ынталандыру бойынша шаралар; өткізу динамикасы;

• өнімнің  нарықтық талаптарына ыңғайлану  мүмкіндігі;

• қаржылық жағдайы.

Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілікті салыстырмалы құн мен салыстырмалы пайда бағалық  көрсеткіштері бойынша карастыруға  болады. Егер өнімнің бәсекеге қабілеттілігін баға бойынша бағалайтын болсақ, өнімнің  бағасы, сапасы мен дизайны ұқсас  тауардан кем түспесе, онда өнім бәсекеге қабілетті болып саналады. Ал егер өнімнің бәсекеге қабілеттілігін салыстырмалы қүн бойынша бағалайтын болсақ, онда салыстырылатын мемлекеттерде өңдеуші  өнеркәсіптегі еңбек бірлігінің салыстырмалы құны бір валютада есептелінеді. Бәсекеге қабілеттілікті пайдалылық бойынша  бағалағанда, кәсіпорынның пайдалылығы  жоғары болған сайын оның өнімінің бәсекеге қабілеттілігі де жоғары болады.

Бәсекеге  қабілеттілікті бағалаудың дифференциалданған әдісі талданатын өнім мен салыстыру  базасының параметрлерін қолданып салыстыруына негізделген.

а)  Егер бағалау базасы ретінде қажеттілік алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:      

Q1  = Рi/Ріо* 100% (і= 1,2,3. ..,n)                                                   (1)      

Мұндағы, Qі - і-параметрі бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке параметрлік  көрсеткіші;     

Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің  мөлшері;    

Ріо - қажеттілік толығымен қанағаттандырылғандағы і-параметрдің мөлшері;    

n - бағалау параметрлерінің саны,

Нормативті  параметрлер бойынша бағалау  кезінде жеке көрсеткіш 1 немесе 0 мәнін  қабылдауы мүмкін. Егер талданатын өнім міндетті норма мен стандартка сай келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең; егер сай келмесе, көрсеткіш 0-ге тең болады.Техникалық  және экономикалық параметрлер бойынша  бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1-ден үлкен немесе 1-ге тең болуы  мүмкін.

б)   Егер бағалау базасы ретінде үлгі алынатын болса, онда бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:      

QІ  = РІ/Ріо* 100% (і= 1,2,3,...,n)                                                (2)    

QІ  = Ріо/Ро* 100%                                                                      (3)  

Мұндағы, Qі - і-нші техникалық параметр бойынша  бәсекеге  қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;     

Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің  мөлшері;    

Ріо - үлгі ретінде алынған өнім үшін і-параметрдің мөлшері;     

n - бағалау параметрлердің саны.    

Бағалау нәтижелерін талдау:

Бұл 2 формуладан жеке көрсеткіштің өсіміне  бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы сәйкес келетін формула алынады. (Мысалы, өнімділікті бағалау үшін — формула (1), ал отынның шекті  шығынын бағалау үшін — формула (2)

Егер  өнімнің техникалық параметрлерінің  физикалық өлшемі болмаса (мысалы, ыңғайлылық, сыртқы келбет, модаға сәйкес келуі, т.б.), онда балмен бағалау экспертті әдістер  колданылады.Дифференциалдық әдіс талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін немесе ұқсас өніммен салыстырғандағы  кемшіліктерді аныктауға мүмкіндік  береді. Ол өнімнің өмірлік циклдің  барлық этаптарында, әсіресе оны  болжамдық үлгімен салыстырғанда  қолданылады. Бірақ та ол тауардың әрбір  салмақтылық  параметрлерін таңдаған кездегі тұтынушының қажеттілігіне  әсерін ескермейді.

Бәсекеге  қабілеттілікті бағалаудың комплексті әдісі. Бұл әдіс комплексті (топтық, жалпы және интегралды) көрсеткіштерді пайдалануына және талданатын өнім мен  үлгінің шекті тиімді әсерлерді  салыстыруына негізделген.

Нормативті  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш  келесі формула арқылы есептелінеді:      

Інп = Qһіⁿ i=1                                                     (4)  

Мұндағы, Інп - нормативтік параметр бойынша  бәсекеге қабілеттіліктің топтық көрсеткіші;    

Qһі - і-нші нормативтік параметр бойынша  бәсекеге қабілеттіліктің жеке  көрсеткіші;     

n - бағалауға қатысатын нормативті  параметрлердің саны.     

Нәтижелерді талдау:

Егер  де жеке көрсеткіштердің бірі 0-ге тең  болса (яғни, өнім қандай да болмасын параметрлер  бойынша керекті нормаларға сәйкес келмейді), онда топтық көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл берілген тауар  қарастырылып жатқан нарықта бәсекеге қабілетсіз екенін білдіреді.    

Техникалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш  мына формула арқылы есептелінеді:       

Ітп = Qi* Аіⁿ і=1,                                                   (5)      

Мұндағы, Ітп - техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің топтық көрсеткіші;    

Аі - қажеттілікті сипаттайтын n техникалық параметрлер ішінен і-нші параметрдің  салмағы;     

n - бағалауға қатысатын нормативті  параметрлердің саны.[3]       

 

 

 

 

 

                  2. Қазақстан аймақтарының бәсекелестік жағдайы

Қазіргі Қазақстан-өзінің жан-жақты дамуына  қажетті көптеген мүмкіндіктері  бар, экономикалық тұрғыдан алғанда  болашағы  зор егеменді ел. Мұнда  қазіргі уақытта шаруашылық салаларының кез келген дамыған елге тән барлық үш тобы –мемлекетаралық маңызы бар маманданған салалар, сондай–ақ қосалқы және қызмет көрсететін салалар дамыған. Олардың шығарған өнімдері, негізінен, өз ауданының мұқтаждарын өтеуге және ең алдымен мамандандырылған салаларды жетілдіруге және одан әрі дамытуға бағытталған.

Экономиканың өсіп, көліктің осы заманғы түрлерінің пайда  болуына байланысты Қазақстанда  өзінің аумақтық еңбек бөлінісі дамыды. Бұл оның кейбір бөліктеріндегі шаруашылықтарда  революцияға дейін-ақ байқала бастаған, кейін аумақтық еңбек бөлінісін  күшейтіп, бірте-бірте республикаішілік бес- Орталық, Шығыс, Батыс, Солтүстік  және Оңтүстік экономикалық ауданның қалыптасуына себепші болды. Бұл  аудандардың әрқайсысының шаруашылықтарындағы  жергілікті  ауданішілік маңызы бар салалар әдетте республикалық  және республикааралық маңызы бар салалармен ұштасқан, олардың әрқайсысының республиканың  бүкіл халық шаруашылығын серпінді әрі кешенді дамытуды қамтамасыз ететін ауданішілік және ауданаралық  экономикалық байланыстары қалыптасқан:

1. Солтүстік экономикалық аймағына Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстары кіреді.
2. Орталық Қазақстан экономикалық аймағына Қарағанды облысы кіреді.
3. Батыс Қазақстан экономикалық аймағына Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Маңғыстау облыстары кіреді.
4. Шығыс Қазақстан экономикалық аймағына Шығыс Қазақстан облысы кіреді.
5. Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағына Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары кіреді.   

 

Экономикалық аудандар	Жер аумағы  (%)	Халқы   (%)	Халық тығыздығы 1 км 2
Шығыс Қазақстан	10,2	10,8	6,3
Оңтүстік Қазақстан	26,2	37,9	8,7
Орталық Қазақстан	15,9	11,4	4,3
Солтүстік Қазақстан	20,9	27,2	7,8
Батыс Қазақстан	26,8	12,7	2,8

Кесте 1. Қазақстан Республикасы экономикалық аудандарының жер аумағы мен халқы  (% есебімен).*

*(автор құрастырған)

 

 

 

                              Аймақтарға қысқаша сипаттама

	Облыс, облыс орталығы	Терсы, мың  км2			Халық саны  мың адам		Өндірістің негізгі салалры
1	Алматы қаласы	0,3			1131		Машина жасау, жеңіл, тамақ
Солтүстік Қазақстан
1	Қостанай обл. Қостанай	196,0		1017,7			Темір рудасын өндіру, электромеханикалық, асбест, жеңіл, тамақ
2	С. Қазақстан обл Петропавл	98,0		725,98			Машина жасау
4	Павлодар обл. Павлодар	124,8		806,9			Көмір, энергетика, түсті металлургия, мұнай химия, машина жасау, жеңіл, тамақ.
5	Ақмола обл. Көкшетау	146,1		836,27			Ауыл шаруашылық, машина жасау, химия өңдеу салалары
Батыс Қазақстан
6	Ақтөбе обл. Ақтөбе	300,6	682,5 262,6				Қара металлургия, химия, жеңіл, тамақ
7	Атырау обл. Атырау	118,6	440,28				Мұнай өңдеу, мұнай химия, машина жасау, тамақ.
8	Батыс Қазақстан Орал	151,3	616,8				Машина жасау, жеңіл, тамақ.
9	Маңғыстау обл Ақтау	165,5	314,6				Мұнай, химия
Орталық Қазақстан
10	Қарағанды обл Қарағанды	428,0	1816,1				Көмір қара металлургия, машина жасау, жеңіл, тамақ
Шығыс Қазақстан
11	Ш. Қазақстан обл. Өскемен	283,3	1531,0				Түсті металлургия, машина жасау, жеңіл, тамақ
Оңтүстік  Қазақстан
12	Алматы обл. Талдықорған	224,0	1700,0			Түсті металлургия, машина жасау, жеңіл, тамақ.
13	Жамбыл обл. Тараз	144,3	1056,9			Химия, жеңіл, тамақ
14	О. Қазақстан обл Шымкент	117,3	1978,2			Түсті металлургия, мұнай химия, жеңіл
14	Қызылорда облысы	226.0	596.2			Жеңіл, тамақ

Кесте 2. Қазақстан аймақтарына сипаттама.*

*(автор құрастырған)

 

 

 

Батыс Қазақстанда  қырықтан астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді мекендер бар. Қалалық  елді мекендердің басым көпшілігі  кен байлықтарын, негізінен Атырау және Маңғыстау облыстарындағы мұнай  мен газды игеруге байланысты пайда болған. Аудандағы төрт облыс  орталығының үшеуі өзен жағасында  және біреуі Каспий теңізінің жағасында  бой көтерген, бұл темір жол  болмаған кезде қалалардың пайда  болуы үшін маңызды географиялық фактор болып табылатын су жолдарының маңыздылығын дәлелдей түседі.

Солтүстік Қазақстан аумағында  5 өнеркәсіп торабы қалыптасты:

1. Петропавл өнеркәсіп торабы негізінен тамақ және жеңіл өнеркәсіп бағытына маманданған. Тамақ өнеркәсібінің маңызды салалары – ет-консерві, ұн тарту, май шайқау, ликер-арақ өндіру. Жеңіл өнеркәсіптен балғыры жасау, киіз басу, тігін және аяқ киім салалары дамыған. Барлық ірі кәсіпорындар Петропавлда шоғырланған.
2. Көкшетау және Астана өнеркәсіп тораптарында тамақ және және жеңіл өнеркәсіп дамыған. Сонымен қатар Көкшетау торабында оттегі-тыныс алу аппаратурасы, таразылар, сондай-ақ алтын (Стептяк қаласында) өндіріледі.
3. Қостанай өнеркәсіп торабына Қостанай, Рудный, Жітіқара кіреді.  Темір кен орындарын пайдалану негізінде аса ірі Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты салынды. Жітіқарада асбест комбинаты бар. Қостанай торабында тамақ және жеңіл өнеркәсіп, металл өңдеу, кен жабдықтары, темір-бетон бұйымдарын жасайтын кәсіпорындары үшін жабдықтар өндіру дамып келеді.
4. Торғай бокситтері базасында Арқалық өнеркәсіп торабы қалыптасты.
5. Солтүстік Қазақстанның шығысында ірі Павлодар –Екібастұз өнеркәсіп торабы дамуда. Ол Павлодар, Ақсу, Қалқаман, Екібастұз қалалары мен бірнеше қала тектес елді мекендерді қамтиды. Тораптың даму базасы-екібастұз бен Майкүбінің аса мол тас көмір мен қоңыр қоры негізінде. Екібастұздың арзан көмірі негізінде Ақсу МАЭС-ін қоса қамтитын қуатты электр энергетикасы торабы пайда болды. Арзан электр энергиясын пайдалану арқылы ферроқорытпалар, саз балшық және аюминий өндірісі дамуда.

Қарағанды алабының негізгі міндеті – кокстелетін  көмір өндіру, энергетикалық көмір  қосалқы өнім ретінде шығарылады. Өнеркәсіп салаларының дамуына  байланысты электр энергиясына деген  қажеттілік өсті. Соған байланысты Екібастұз-Қарағанды электр жеткізу  желісі (ЭЖЖ) салынды.

Шығыс Қазақстан  – ірі полиметалл өнеркәсібі мен  су электр энергиясы өндірісінің  орталығы. Бұл ауданда Қазақстанда  шығарылатын мырыш, титан және магнийдің  негізгі бөлігі, қорғасын, мыс, асыл және сирек металдардың көбі өндіріледі. Өнеркәсіп орындары электр энергиясын Бұқтырма сияқты ірі электр станцияларынан алады.Жер  қойнауы байлығының молдығы  жағынан Кенді Алтайды Оралмен  салыстыруға болады. Жоғарыда аталған  қазба байлықтардан басқа Қалба  жотасы мен Оңтүстік Алтайдағы қалайы-вольфрам кен орындарының маңызы үлкен. Алтай  таулары орманға бай. Республикадағы орман алқабының 40%-дан астамы Шығыс  Қазақстанда.