Жаңа замандағы Қазақстан (XVIII –XX ғғ.)

1916 жылғы көтерілістің  жеңілуінің себептері: 

1. Көтеріліс бытыраңқы  болды.  
2. Көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді.  
3. Әскери қарудың жеткіліксіздігі.  
4. Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды.  
5. Күнібұрын белгіленген жоспардың болмады.  
6. Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады.  
7. Байлар, феодалдар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отырды.

Салдары: қазақтардың  саны:  
- Қазақ өлкесінде – 446 мыңға;  
- Орта Азияда – 121,7 мыңға;  
- Астрахань губерниясында – 51,8 мыңға;  
- Россия империясында – 617,5 мыңға азайды.

Көтерілістің тарихи маңызы  
1. Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті.  
2. Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды.  
3. Қозғалыс барасында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару аппараты құрылды.  
4. Россия империясындағы азаттық күрестің шырқау шыңы болды.  
5. Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті.  
6. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империяға қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды. Көтеріліс революцияға алғышарт қалыптастырды.

4. Россиядағы 1917 жылғы Ақпан революциясы және  Қазақстан. 1917 жылғы Қазақстандағы  саяси партиялар мен ағымдар. 

Қазақстанда Кеңестер мен Уақытша үкімет органдарының құрылуы.

1917 жылдың басында  Россияда революциялық жаңа толқын  көтерілді. Империалистік соғысты  азамат соғысына айналдыру ұраны  кеңінен насихатталды. Патша өкіметі  бұқараның жаппай қарулануынан  қатты сескене бастады. Революциялық дағдарыстң пісіп-жетіліп келе жатқандығы ұлт аймақтарында оның ішінде Қазақстанда да сезіне басталды.

1917 жылы 27 ақпанда Россияда  Ақпан буржуазиялық – демократиялық  революция жеңіске жетті. Монархия  құлатылып, Романовтар әулеті биліктен кетті. Бұл жағдайды Қазақстан халқы қуанышпен қабылдады. «Қанқұйлы Николай тақтан құлатылғанын білгеніміздегі біздің қуанышымызды айтып жеткізу қиын», - деп көрнекті мемлекет қайраткері Б.Алманов өз естелігінде айтты.

Ә. Бөкейханов бастаған ұлттық демократия өкілдері буржуазиялық – демократиялық революцияны ұлттық қазақ автономиясын құратын сәт туды деп қуанышпен қарсы алды.

Патша өкіметі құлатылғаннан  кейін бүкіл Россиядағы сияқты Қазақстанда  да кос (екі) үкімет орнады.

Уақытша үкімет (буржуазия үкіметі).

Жұмысшы шаруа, солдат депутаттарының Кеңесі (советтер) құрылды.

Уақытша үкіметтің ұстаған бағыты-капитализмді дамыту.

Жұысшы, шаруа  және солдат депутаттары Кеңесі бағыты – социализм құру.

Буржуазиялық – демократиялық  Ақпан революциясының жеңіске жетуі өлкендегі еңбекшілердің саяси белсенділігін өсірді.

Қазақстанда Кеңестер 1917 жылы наурыз – мамыр айларында  Семейде, Әулиеатада, Петропавлда, Көкшетауда, Ақмолада, Павлодарда, Оралда, Өскеменде, Атбасарда, Түркістан өлкесінде  және т.б. жерлерде құрыла бастады. Жұмысшы табы мен солдат депутаттарының ізінше сәуір – мамыр айларында шаруа депутаттарының Қеңістері құрылды. Оларда көпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды.

Уақытша үкіметтің қазақ  өлкесіндегі жергілікті органдары 1917 жылы наурыз – сәуірде құрылды. Уақытша үкімет облыстарды басқаруға бұрыңғы патша чиновниктерін және қазақтың ұлттық зиялыларын сайлады. Ә. Бөкейханов Төрғайдағы Уақытша үкімет органдарының комиссары, М.Тынышбаев Жетісудағы Уақытша үкімет органдарының комиссары, М.Шоқай Түркістанның Уақытша үкіметінің комиссары болып қызмет атқарды.

Ақпан революциясынан кейін  ұлттық-либералдық қозғалыстың басшылары (Ә. Бөкейханов, М.Тынышбаев, М.Шоқай  және т.б.) қоғамдық – саяси дамудың  маңызды мәселелері бойынша Уақытша  үкімет жағына шықты.

Уақытша өкімет органдары  өзінің әлеуметтік құрамы, басқару  әдістері жағынан революцияға дейінгі  патша әкімшілігі жергілікті халыққа  қалай қараса, бұл да солай қарады.

Дегенменде, Уақытша  өкімет біраз шараларды жүзеге асырды:

1. 1917 жылы 14 наурызда – «Бұратаналарды» тыл жұмысына алу тоқтатылды.  
2. 1917 жылы 20 наурызда «Азаматтардың дін ұстауына, дінге сенуіне, ұлтқа байланысты құқықтарды шектеудің күшін жою туралы» қаулы қабылданды.  
3. 1917 жылы 5 мамырда – «Қара жұмысқа алғандарды еліне қайтару туралы», 1917 жылы 8 қыркүйекте – «Жетісу облысының 1916 жылғы көтеріліс кезінде зардап шеккен халқына қазынадан 11 млн. 150000 сом бөлу туралы» қаулылар қабылданды. (5 млн. сомы – жергілікті халыққа, 6 млн. 150000 сомы – орыс халқына).

Кеңес үкіметінің көтерген мәселелері:  
1. Шаруаларға жер беру  
2. Жұмысшыларға – 8 сағаттық жұмыс күні  
3. Соғысты тоқтату  
4. Халыққа бейбітшілік беру

Алайда, Уақытша-үкімет большевиктердің (Кеңестердің) көтерген мәселелерінің  бірде – береуін орындамады.

Сөйтіп, Уақытша үкімет самодержавиенің аграрлық және ұлттық саясатын жалғастыра берді.

Саяси партиялар мен  ағымдар.

Тыл жұмысшыларының орыс жұмысшыларымен, солдаттармен қарым-қатынаста  болуы олардың саяси санасының  өсуіне ықпал етті.

1917 жылы қазақ өлкесінде  әртурлі саяси партиялар мен ағымғардар (қозғалыстар) құрылды.

Верныйда – «Қара жұмысшылар одағы» (жетекшесі Жүсіп Бабаев), Сергиопольде (Аяғоз) – «Солдаттардың орыс-мұсылман ұйымы», Петропавлда – «Жас арбакештер одағы» құрылды.

Осы жылдары жастар ұйымдары құрылып, белсенді жұмыс жүргізді: Әулиеата мен Меркеде «Қазақ жастарының революцияшыл одағы», Ақмолада - «Жас қазақ» ұйымы, Петропавлда - «Талап» ұйымы, Спасск заводында - «Жас жүрек» ұйымдары құрылды.

Қазақ зиялылары құрған қозғалыстар .

Отаршылдыққа, империализмге қарсы күресті басқарушы, ұлт-азаттық қозғалыстардың идиологтары ұлттық зиялылар болды. Олардың басшысы Ә.Бөкейханов болды. Қозғалыстың белсенді мүшелері: А.Байтурсынов, МДулатов, Ж.Досмухамедов, Х.Досмухамедов, Ә.Ермеков, М.Шоқай, Ж.Ақбаев, Ш.Құдайбердиев, Х.Габбасов, М.Тынышбаев. Олардың мақсаты қазақ елін отарлық езгіден құтқарып, өз алдына ұлттық автономия құру болды.

«Алаш» партиясы 1905 жылы пайда болған алаш қозғалысы негізінде 1917 жылы шілдеде құрылды. Осы жылдың сәуір айынан бастап Қазақстанда жер-жерде «Алаш» партиясының съездері өте бастады.

1917 жылы сәуірде Жетісу  облыстық съезі өтті. Мұнда әлеуметтік, аграрлық, ағарту мәселелерімен  қатар сырттан қоныс аудартуға  жол бермеу, Қытайдағы босқындарды  қайтару мәселелері талқыланды. 1917 жылы 27 сәуірде Семейде қазақтардың съезі болды. Онда ұлттық автономия құру мәселесі талқыланды.

1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында жалпы қазақ съезі өтті. Қаралған мәселелер :  
1. Мемлекеттік басқару формасы.  
2. Автономия құру мәселесі.  
3. Жер мәселесі.  
4. Халық милициясын құру.  
5. Сот ісі.  
6. Дін мәселесі.  
7. «Алаш»саяси партиясын құрып, оның бағдарламасын жасау.  
8. Құрылтай жиналысын шақыру.  
9. Қытайдағы 83 мың қазақ босқындары туралы.  
10. Жетісудың ашыққан халқына көмек.  
11. Халық ағарту ісі.  
12. Земство

 
Осы съезде «Алаш» партиясын құрып, оның жұмыс істеу бағытын бекітті.

1917 жылы мамырда Букілроссиялық  мұсылмандар съезі болды. 

Мұнда соғысты тоқтату, ұлттық – аймақтық – федерациялық негіздегі демократиялық республика құру, әйелдердің еркектермен тең құқығы (оған 250 молда қарсы болды), көп әйел алушылық пен қалыңмалға қарсылық, 8 сағаттық жұмыс күнін енгізу, міндетті және тегін жалпыға бірдей ана тілінде бастауыш білім беру мәселелер қаралып бекітілді.

1917 жылы 17 қыркүйекте  Түркістан және қазақ мұсылмандарының съезінде «Иттифок-и-Муслимин» (тұнғыш мұсылман) партиясы құрылды. Мұнда «Түркістан федерациялық республикасы» парламенттік республикасының жобасы қаралды.

1917 жылы қарашада қазақ  социалистік «Үш жүз» партиясы  құрылды. Алғашқы төрағасы М.Әйткенов болды. Кейіннен партия төрағасы қызметін Көлбай Төгісов атқарды. Партия орталығы Омбы қаласында орналасты. «Үш жүз» партиясы 1917 жылы екіге болінді, «Үш жүз» партиясының солшыл қанатын К.Төгісов басқарды.

«Үш жүз» партия мүшелері Кеңестерді қолдап, қазақтардың жеке мемлекет құру идеясын ұсынды: «Үш жүз» партиясы Көлбай Төгісовтың редакторлығымен «Үш жүз» газетін шығарды.

1917 жылы Ақпан революциясынан  кейін Семейде, Петропавлда, Қостанайда, Оралда, Өскеменде кадеттер (конституцияшыл демократтар) ұйымы құрылды.

Мақсаты:  
1. Бөлінбес, біртұтас Россия, конституциялық монархия құру.  
2. Қоныстандыру саясатын қолдау.

1917 жылы көктемде - өлкеде әсерлер (социал-революционерлер) партиясы құрылды.

Мақсаты:  
1. Жерді шаруаларға беру, жер-бүкіл халықтың меншігі ұранын көтерді.  
2. Патша өкіметінің отырлау саясатын айыптау.

1917 жылы Ақпан революциясының  тарихи маңызы :

1. Патша өкіметінің  геноцид саясатын тежеді.  
2. Ұлт саясатында бостандықты, халықтардың теңдігін қолдайтынын мәлімдеді.  
3. Халықтың кейбір демократиялық бостандықтарға қолы жетті.  
4.Буржуазиялық–демократиялық революцияның социалистік революцияға ұласуы үшін алғы шарттар дайындады.

Кемшіліктері:  
1. Ұлттық – аймақтық өзін-өзі билеу құқығын беруден тартынды.  
2. Отаршылдық басқару органдарын жоймады  
3. Шаруаларға жер бермеді.  
4. Империалистік соғысты жалғастырды

Тақырып бойынша  сұрақтар:

1. XX ғасыр басында қазақ  өлкесі неше облыстан тұрды?  
2. Қала халқының көбею жолдарын атаңыз.  
3. 1905-1907 жылдардағы революцияның алғы шарттарын көрсетіңіз.  
4. Қазақ өлкесінде алғашқы маркстік үйірме кімнің басқаруымен қашан құрылды?  
5. Столыпиннің аграрлық саясатының мәнін түсіндіріңіз.  
6. Столыпи

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым Министрлігі

№57 орта мектеп

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Жаңа замандағы Қазақстан (XVIII –XX ғғ.)

 

 

 

 

Орындаған: Касимова Ж.Б.

Қабылдаған: Нұрғазин О.Е.

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана 2011-2012жж.