Негізгі құралдардың есебі мен аудиті

Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы қаулысымен кәсіпорындарға негізгі  құрал - жабдықтардың белгілі бір  түрлеріне, олардың нарықтық құны сараптау қорытындылары және құжаттармен  дәлелденген жағдайда негізгі құралдарды индекстеуді олардың бастапқы құнын  қайта бағалау жүргізілген күнгі  бағаларға тікелей аудару арқылы жүргізу құқығы берілген.

Негізгі құралдарды түгендеу: негізгі құрал - жабдықтардың нақты  бар -жоғын аны қтау және олардың  сақталуына бақылау жасау мақсатында, субъектілер басшылыққа алынатын нормативтік, заңды және басқа да актілерге  сәйкес оқтын - оқтын негізгі құрал - жабдықтарға мүліктік түгендеу жүргізіп отырады.

Негізгі құрал - жабдықтарды  түгендеу жылдық қаржылық есептер мен  баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында жүргізіледі. Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі  құрал - жабдықтардың нақты барлығы, техникалық жағдайы туралы дәл, толық  мәліметтерді алу мен қатар бухгалтерлік есепке алу, мәліметтерімен салыстыру  да жатады. Негізгі құрал - жабдықтардың нақты бар - жоғы және техникалық жағдайы  туралы мәліметтер «Негізгі құрал —  жабдықтардды мүліктік түгендеу» тізіміне жазылып, мүліктік түгендеу біткеннен  кейін субъектінің бухгалтериясына  өткізіледі. [17.57 б]

Есепке алынбаған объектілерді мүліктік тізімдеу кезінде бағалау  қазіргі бағалар мен ұдайы  өндіріс жағдайларына есепке алып жүргізіледі. Мүліктік түгендеу кезінде анықталған, есепке алынбаған объектілердің  қашан алынғанын немесе алынғанның, жұмсалған шығындардың қаржыланданру  көздерін мүліктік түгендеу ко миссиясы тауып, оны хаттамада көрсетуі керек.

Негізгі құралдардың есепке алынбаған объектілерінің қалдық құнына 12 «Негізгі құралдар» бөлімінің  шоттары 122 - 125 шоттары дебеттеледі  де, 722 «Негізгі құралдарды» сатудан  түскен табыс шоты кредиттеледі; тозу  сомасына 123 -125 шоттары дебеттеледі  және 13 «Негізгі құралдардың тозуы» бөліміндегі 131-134 шоттар кредиттеледі.

Негізгі құралдардың құны көтерілген болса - бухгалтерия бұл  өзгерістерді тегін алынған сияқты, ал негізгі құралдардың құны төмендегі  анықталса есептен шығарылуы  сияқты көрсетуі тиіс.(17.98б)

Мүліктік түгендеу комиссиясы кейбір объектілердің күрделі өзгерістерінің есепке алынбауына кінәлілерді анықтап, себептерін табуға тиісті. Мүлікті  түгендеу нәтижелері міндетті мүліктік түгендеу аяқталған айдың есебіне  жазылуы тиіс. Мұндай түгендеу мәләметтері  «Негізгі құрал — жабдықтардың мүліктік түгендеу» нәтижелерінің салыстыру  тізімдемелеріне енгізіледі, бірақ  тек есепке алынған мәліметтерде алшақтықтар болған кезде.

Артық немесе кем шығуға кінәлілер мен себептер жөніндегі  толық мәліметтер келтіріп, болашақта  қолайсыз жағдайлардың алдын алу  үшін кінәлілерге қолданылған шаралар  көрсетілген мүліктік түгендеу коммиссиясының хаттамасы аса маңызды құжат  болып табылады. [30.67 б]

Негізгі құрал - жабдықтарды  «Облжылукоммунқуат» МКК - ны шілде  айында қайта бағалады. Яғни негізгі  құралдар бағасын өсіру кезінде  оның тозу сомасы, негізгі құралдардың  бастапқы құнынан алынап тасталынады [24827384,49 - 8157526,12], ал қалған сомаға (айырмасына) 16669858,67 тг. 122 - 125 шоттар дебеттеледі  де, 541 - шот кредиттеледі.

Тозудың үстеме сомасына [8157526,12 тг] 541 шот дебиттеледі де, 131 -134 шоттар кредиттеледі. Негізгі құралдардың  ағымдағы құны өсуіне сәйкес тозу сомасының  да өсетінін ескерткен жөн. Оны ескермеген жағдайда қалдық құны күрт өсіп, тзу  проценті төмендейді (негізгі құралдардың  бағасын өсіруде) және керісінше. Негізгі құралдарды арзандатқан кезде қалдық құны азаяды.

 

6. Компъютерлендіру жағдайында негізгі құралдардың 

есебін ұйымдастыру

 

Windows фирмасының неше операциялары және қаржылық есебінде электронды есептеуіш машиналарды пайдалана отырып «1C: бухгалтериясы» үшін — бұл әмбебапты қолданып, бухгалтерлік байланысты өзінің айына 6000 — ға жуық көшірмесін тиражыменен «1С: бухгалтериясы» ТМД - да ең сатылымды компьютерлік бағдарлама боып есептеледі. Онымен жұмысты бірінші күннен бастауға болады - әмбебапты қосып, нәтижелерді көру керек, құжаттарды басу мейлінше күрделі функцияларды, тек қажат туғанда жасауға болады. [10.19 б]

Бағдарлама толығымен  бухгалтердің өзімен қойылған заңдылықтар  мен есеп формаларының барлық өзгертулерін енгізеді.

Қол жазба түріндегі есеп кезінде аналитикалық объект туралы анықтама мәліметтері әртүрлі картотекалардың  — акционерлердің регистірлерінде, негізгі құралдардың есеп карточкаларында  және т.б. сақталады. Бұл мақсаттарға  байланысты көптеген құжаттар формалары  қарастырылған. Мұндай формалар көптеген жұмысты қажет етеді, «1C: бухгалтерия» бағдарламасының автоматтандырылған есебі кезінде тұтынушы әрбір  түрдің аналитикалық объекьтілерін  сипаттауы қажет белгілер жиынтығын  өз бетінше анықтауға мүмкіндік  алады. Жұмыс процесінде бастапқы жиынтық  өзгеруі және толықтырылуы мүмкін. Бағдарламада бұл мақсат үшін субшотта параметрлерін анықтайтын унификацияланған механизм қолданылады.

Негізгі құралдар түріндегі  субконта порометрлерін сипаттайтын  технолгогияны қарастырсақ:

«Субконто» түрлерінің анықтамасын  ашып, одан негізгі құралдардың позициясын таңдаймыз. «Субконто» экрандық пернесін басу арқылы қажетті субконто тізімінен  кез - келген позицияны таңдаймыз. Мысалы: «Оверлок OKA    -     12»    және    «Порометрлер»    пернесін    басамыз    -    субконто порометрлерінің тізімін ашамыз. [44.177 б]

Экранға ашық терезелерді  бірінен соң бірін орналастырамыз. Алғашқыда субконтоның белгілі - бір түріне тұтынушы порометрлердің өздігінен таңдалуын бұйырады. Содан  кейін компьютер әрбір субконто үшін бос карточка арнайды, оған болашақта  тұтынушы порометрлерін атауын және олардың белгілерін кіргізуне болады.

Субконто порометрлерінің  кестесі 4 бағаннан тұрады:

Код - порометр кодын көрсету  үшін;

Атау - порометр атын енгізу үшін;

Ұзындық - толтыруға тиісті емес баған;

 

Белгілі — берілген бағанға  порометр белгісі текстік және сандық кіргізіледі. Санды енгізу кезінде  оннан бір бөлігі бүтіннен «белгісі»  арқылы бөлінеді, үтір енгізілмейді. Текстік  порометрлерді енгізу кезінде олардың  ұзындығы 50 символдан аспауы тиіс екенін ескерту керек. Осыған байланысты, көптеген ұзын белгілер мен жұмыс істегенде, оларды бірнеше жолға бөліп, олардың  әр қайсысына порометрдің атын береді.

«Негізгі құралдар» субконто түрі үшін бағдарламаның стандартты жиыны 2 топқа құрылады: «Амортизация шифрі», «Амортизацияның жылдық нормасы». Негізгі құралдардың барлық объектілері  үшін «Амортизацияның жылдық нормасы» порометр белгісімен толтырамыз.

Мұны келесі түрде жасаған  ыңғайлы:

1. «Субъектінің  негізгі  құралдарының саны» және  «Порометр»  түрлерін бір - бірінің қасына  қою;

2.   «Субъектінің саны»  терезесіндегі 1 — ші объекті  белгіленеді;

3. Порометрлер терезесінде   тышқан  пернесін 2 рет  басу  арқылы «Амортизацияның жылдық  нормасы»  порометрлерінің  режиміне  шығу;

4.   Клавиятурадан порометрдің  сандық белгісін енгізу;

5.  Тышқанмен  «Субъект  саны» терезесіндегі  келесі   объектіні таңдаймыз, парамертлер терезесінде  бірден белгіленген субконто үшін порометрлер шығады;

6.  «Амортизацияның жылдық  нормасы» порометрлерінің белгілері  әрбір  негізгі құрал объектісіне  енгізілмейінше,  3 — ші  пункттен  бастап қимылды қайталап отыру. [16.107 б]

Көрсетілген қимылдарды орындау  нәтижесінде «Негізгі құралдар»  субконто порометрлері тізіміне, әрбір  негізгі құрал объекті үшін амортизацияның жылдық нормасы белгілерін енгізуге болады.

Кезекті жұмыс процесінде порометрлер тізіміне, тізіммен жұмыс  істеудің жалпы ережелерінің жаңа жолдарын қосуға болады.(16.25б)

 

3. Негізгі құралдардың аудиті  және  талдауы

3.1 Негізгі құралдарды  аудиті және талдау міндеттері, негізгі бағыттары және оны  ақпараттық қамтамасыз ету

 

Негізгі құралдар - әрбір  өндірістің маңызды факторларының  бірі. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қорытындысына әсер етеді. Негізгі  құралдардың рационалды пайдалануы және кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы барлық технико -экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына әсер етеді. Сонымен қатар  өнімнің өндірілуінің көлемін көбейтеді  және өзіндік құнды төмендетеді, еңбек сиымдылығын жоғарылатады.

Негізгі құралдарды пайдалануын  талдау бірнеше бағытта жүргізіледі, олар негізгі құралдарды пайдалану  құрылымының бағалануын және динамикасын  тиімді пайдалануын бағалауына мүмкіндік  береді.

Берілген кестедегі мәліметтерге қарай отырып таңдамалы кезеңде  негізгі құралдардың бастапқы құны 50 5616 мың тг. үлес салмағы 175,04 процент  құраған. Сонымен қатар қалдық құны - 712 59 мың тг. төмендеген, үлес салмағы - 37,9 % болған. Бұл ауытқуды есепті кезеңде  жаңарту жұмыстары жүргізілмегендіктен  деп айтуға болады.

Негізгі құралдардың қозғалысын олардың келіп түсу көрсеткіштері  мен және негізгі құралдардың  істен шығумен сипаттауға болады. Сол себептен жоғарыдағы мәліметтер бойынша негізгі құралдардың  келіп түсуі - 79 738 мың тг. төмендеген, оның үлес салмағы - 90,53 % құрайды. Істен  шыққан негізгі құралдардың сомасы есепті жылы 77718 мың тг. артқан, ал үлес салмағы 45,5 есе. Енгізу коэффиценті - 0,43% азайған. Сонымен қатар істен  шығу коэффиценті 0,26% өскен. Жою коэффиценті  өзгермеген. Есепті кезеңде жарамдылық коэффиценті - 0,11% кеміді. Ал тозу коэффиценті 0,11 % артқан. (14.63б)

 

3.1. Негізгі құралдардың  тиімді пайдалануын талдау

 

Негізгі құралдар кәсіпорынның негізгі капиталының жалпы сомасындағы  үлкен үлесі барлардың көлеміне, құнына, техникалық деңгейіне, қолдану  тиімділігіне кәсәпорынның қызметінің соңғы нәтижелеріне байланысты. Кәсіпорынның қызыметінің соңғы нәтижелері болып: өнімнің шығару көлемі, оның өзіндік  құны, пайда рентабельділік, қаржы  жағдайының тұрақтылығы табылады. [17.63 б]

Негізгі құралдарды пайдалану  тиімділігінің жалпылама мінездемесін көрсету үшін рентабельділік, қор  қайтарылымы, қор сиымдылығы көрсеткіштері  қолданылады. Тағы негізгі құралдардың  салыстырмалы экономикасы есептелінеді.

 

+ Э_НӨқ= НӨҚ 1 - НӨҚО х ІВП,

 

мұндағы НӨҚО, НӨҚІ - вбазистік  және есеп беру жылдарындағы негізгі  құралдардың сәйкес орта жылдық құны: ІВП - өндірілген өнім көлемінің индексі.

Құралдардың орта жылдық құның  есептеу кезінде тек кәсіпорынның өз меншігіндегі емес, сонымен қатар  жылдағы негізгі құралдарды есепке алынады.

Жоғарыда аталған көрсеткіштерді талдау үшін кәсіпорынның бизнес -жоспар, техникалық даму жоспары, бухгалтерлік баланс, негізгі қаражаттардың нақты  қозғалысы бойынша есептер, негізгі  құралдарды қайта бағалау, өндірістік қуаттылық баланс мәліметтерді қолдану  қажет.

Негізгі құралдарды пайдалану  тиімділігінің негізгі көрсеткіші қор рентабельділігі. Оның деңгейін тек қор қайтарымы емес, сонымен  қатар өнім рентабелділігіне байланысты.(12.35б)

 

 

Схема 3.1. Қор рентабельділігінің факторлы жүйесі

 

Қор қайтарымы мен    қор рентабельділігі арасындағы    байланыс келесі формулада көрсетілген.

 

П ӨӨ П

R _{НӨҚ=-------------------  =    -------------     =-----------------------}

НӨҚ НӨҚ ӨӨ

 

Мұндағы: R _НӨҚ негізгі өндірістік құралдардың рентабельділігі, П - өнімді сатудан түскен пайда, НӨҚ - негізгі өндірістік құралдардың құны, ӨӨ - Өндірілген өнім көлемі, Қ_қ — қор қайтарымы, R - өндірілген өнімнің рентабельділігі.

«Облжылукоммунқуат»   МКК   -      ның       негізгі   құралдарды   втиімді  пайдалануының көрсеткіштері төмендегі  кестеде көрсетілген.

Кесте 6.

Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін  с ипаттайтын көрсеткіштер.

 

№	Көрсеткіш	өлш.	2005ж	2006 ж	Абс.
		бірл			ауытқу
1	2	3	4	5	6
1	Қызметке арналған негізгі  құралдардың орташа жылдық құны	мың тг	222903	272704	49801
2	Көрсетілген қызметтің көлемі	мың тг	156708	187377	30669
3	Қызметкерлердің ортатізім  саны	мың тг	435	438	3
4	Қор қайтарымы	тг	0,70	0,69	-0,01
5	Қор сиымдылығы	тг	1,42	1,45	0,03
6	Қор мен қорлану	тг	512,4	622,6	110,2