Негізгі құралдардың есебі мен аудиті

2. Азайып отыратын қалдық  әдісі — бұл әдісте кумулятивтік  әдістің принциптеріне негізделген.  Оны екі еселенген амортизациялау  нормасын қолдану арқылы азайып  отыратын қалдық әдісі деп  аталады.

«Облжылукоммунқуат» МКК - да №6 «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес амортизацияның есептердің төмендегі әдісі ұсынылған.

Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны тік сызықты  бірыңғай есептеу әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі апарылады. Бұл әдіс құралдардың тозуы оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол бухгалтерлік есептің отандық  тәжірбиесінде қолданылып жүрген әдіс. Әрбір мерзім (жыл) үшін амортизациялық жарна соммасы амортизацияланушы  құнды (объектінің бастапқы құнының  оның жойылу құнын алып тастағанддағы) объектіні пайдалану мерзіміне  байланысты болу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты  болады. Мысалы: кәсіпорында шілде  айында «ГАЗ» - 52 — 01, жүк автокөлігінің  бастапқы құны 50000 теңге. Яғни осы жүк  автокөлігінің 1 жыл мерзім өткеннен кейінгі жойылу құны 5 000 теңге. Осы  жүк автокөлігінің амортизациясын тік сызықты бірыңғай әдісімен есептеу  төменде келтіріледі. [17.197 б]

 

Жылдық, тозу сомасы =	Бастапқы құн - жойылу құны	=	50 000 - 5000	=	45000	= 4 5000
	Пайдалану мерзімі		10		10

 

 

Айлық тозу құны =	Жылдық, тозу сомасы	=	4500	= 375
	12 ай		12

 

 

«Облжылукоммунқуат» МКК - ның  бухгалтериясында негізгі құралдардың  амортизациясы және тозуы бойынша  келесі шаруашылық операциялар есепке алынған.

 

 

Кесте 5

«Облжылукоммунқуат» МКК - ғы негізгі құралдардың тозуының есебі.

№	Мазмүны	Сомасы	Дт	Кт
1	Көмекші өндірістің негізгі  құралдарына
	амортизация есептелінді:
	- Автокөлік КО 503 - В	58351	924	133
	- Автокөлік Газ - 52 - 01	61 676	924	133

 

Негізгі құралдар өндіріс  процестерінде қатыса отырып, біртіндеп  тозады. Тозудың 2 түрі болады: табиғи және сапалық тозу.

Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесінде қатысу нәтижесінде және негізгі  құралдарды пайдалануға тікелей  нәтижесінде және негізгі құралдарды пайдалануға тікелей қатысты  емес, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен ылғалдан, материалдардың тот басуынан, ескеруінен пайда болады.(20.68б)

Негізгі құралдардың сапалық  тозуы техникалық прогреске, өндіріс  әдістерін жетілдіруге жұмыс  істейтін негізгі құралдардың ұқсас  өнімдерінің арзандауына ықпал  етеді. Осыған орай пайдаланудағы негізгі  құралдар өзінің құнының бөлігін  жоғалтып, құнсызданғандай болады.

Машиналардың, жабдықтардың, үйлердің, ғимараттардың барынша  жаңа, неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін малдардың жаңа және жаңартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық  өсімдіктердің түрлері мен сорттарын  өндіріске енгізуге байланысты пайдаланып жүрген негізгі құралдарды бүдан  әрі қолдану экономикалық жағынан  тиімсіз болып қалады.

Негізгі құралдардың уақытынан  бұрын тоздырмау үшін оларды мерзім сайын жөндеп тұрады. Ұйымдастыру - техникалық белгілеріне қарап жөндеуді күрделі және ағымды деп бөледі. [23.67 б]

Күрделі жөндеу деп негізгі  құралдардың объектіні тұтастай алғандағы мен салыстырғанда  тозу мерзімі азырақ жекелеген бөліктерін қалпына келтіруді айтады. Күрделі  жөндеу әдетте жөнделетін объектілерді ішінара қайта құру мен қатар  жүреді, бұл табиғи тозуды және маральдық  тозу зардаптарын барынша жою  керек. Ішінара қайта құру және жақсарту әдетте негізгі құралдардың бастапқы құнын ұлғайтпайды.

Ағымдағы жөндеу барлық құралдарды жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған бөлшектерін ауыстыру немесе жөндеу болып табылады. Жөндеу есебі  барлық жұмыстардың құжаттық рәсімделуін, жұмыс көлемін және оның өзіндік  құнын анықтауда, жөндеуге жұмсалатын қаражатты мақсатты түрде пайдалануды  бақылауды қамтамасыз етеді.

Негізгі құралдарды жөндеу негізінде шаруашылық және мердігерлік  әдіспен жасалуы мүмкін.

Неғұрлым прогрессивті және үнемді болып саналатын мердігерлік  әдіс. Себебі арнайы жабдықталған субъектілер  жүргізеді. Мысалы: автожөндеу заводы жөндеу құралы субъектілері және тағы басқалары, ол шаруашылық әдісіне өз күшімен және қаражаттарымен жүзеге асырады.

Күрделі жөндеу өткен негізгі  құралдарды қабылдап алу «Күрделі жөндеуден  өткен, қайта қарастырылған және жаңартылған негізгі құралдары  қабылдау актісі» (үлгі № НҚ - 2) бойынша  құжатталады.

Субъектінің негізгі құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкері және жөндеу, қайта құрастырулар немесе жаңарту жұмыстарын жүргізген субъект  өкілі қол қойылған актіні субъектінің  бухгалтериясына тапсырады. Актіге бас бухгалтер қол қояды, оны  субъект басшысы немес оған өкіметті адамдар бекітеді. [21.147 б]

Шаруашылық әдіспен негізгі  құралдарды жөндеу цехының тыс желерде  жөндеу бойынша шығындар тікелей  өндіріс шығындарына апарылады. Бұл жағдайда өндіріс шығындары  немесе айналым шығындары шоттары  дебеттеледі. Мысалы: 126, 821, 934, 945 т.с.с. сонымен  қатар мына шоттар кредителеді. Мысалы материалдар есебі бойынша шоттар 201 - 206, 208; әлеуметтік қажеттілігін аударымдар бар еңбек ақы төлеу бойынша  есеп айырулар 681, 651 - 653, 655 шоттар және де жабдықтаушылар мен, еншілес және тәуелді кәсіпорындармен есеп айырысу  шоттары. Мысалы: 671, 641 -643 шоттары кредиттеледі. [14.107 б]

Жабдықтар, автокөліктер, тракторлар т.с.с. басқа негізгі құралдардың  объектілерін жөндеу бойынша шығындар 920 — шы «Көмекші өндірістер» шотында  қарастырылады. Шығындар мынадай баптардан  тұрады: Материалдар; Жұмысшылардың  еңбегіне ақы төлеу;

- Еңбек ақыдан есептелінген  аударымдар;

- Электр энергиясы;

- Жылу, газ шығындары;

- Қосымша шығындар;

- Цехтарды басқаруға жұмсалған шығыңдар;

- Цех жабдықтарының амортизациясы тағы басқа да жөндеу

бойынша шығындар.

Егер кәсіпорын жөндеу қорын құратын болса, онда ай сайын  жөндеудің барлық түрі үшін осы қорға  жылдық қаржының 1/12 мөлшерінде аударымдар жасалады. Жөндеу қорының есебі 686 - «Басқа да есептелген шығыстар» шотының  «жөндеу қоры» аралық шотында  кредиттеліп, ал жөндеу қорына аударымдар жасалса онда шоттар дебеттеледі: 126, 811, 821, 934, 945.

Есепті айда «Облжылукоммунқуат»  МКК — да негізгі құралдарды жөндеу жұмыстары жүргізілген. Сондықтан  шаруашылық операциялар бухгалтерияда  тіркеліндеген.(21.56б)

 

2.4 Негізгі құралдарды  жалдаудың есебі

 

Жалгерлік — жалдаушыға шаруашылық және басқа қызметті дербес жүзеге асыру үшін қажетті табиғи ресурстарды, кәсіпорындарды және басқа  мүліктік кешендерді және мүлікті келісім - шарт негізінде мерзімдік қайтарымды пайдалану.

Жалгерліктің нәтижесінде  жалға беруші және жалға алушы (жалдаушы) арасында жалдау шартына негізделген  қарым — қатынас пайда болады. Жалға беруші — жалдау шарты бойынша  жалға берілеетін мүліктің меншік иесі. Меншік иесі мүлікті жалға беруге уәкілеттік берген органдар мен ұйымдар, сондай — ақ заңды және жеке тұлғалар жалға мүлік алушы заңды немесе жеке тұлға. Заңды немесе жеке тұлғалар халықаралық бірлестіктер мен жалдаушы бола алады.

Жалдау шарты — тараптардың  еріктігі және толық теңдігі негізінде  жасасқан жалдау шарты негізінде  мүлікті жалға беру туралы жалға  беруші мен жалдаушы арасындағы келісім.

Жалдау ақысы — жалдаушының  жалға алған мүлік үшін жалдау мерзімі кезінде тұрақты түрде  төлейтін төлемі. Жалдау ақысына жер  және басқа табиғи ресурстарды жалдаудан  басқа жолданған мүліктің құнынан  амортизациялық аударымдар, жалдау мерзімі  өткеннен кейін жөндеуге жұмсалатын қаражат, сондай - ақ жылдық процент  кіреді. [24.16 б]

Жалгерлік процент - жалдау шартында нақты ақша сомасы түрінде  белгіленетін жалданатынн мүлік  құнының үлесі.

Халықаралық тәжірибеде жалгерліктің үш түрі болады: ұзақ мерзімді, орташа мерзімді және қысқа мерзімді.

Ұзақ мерзімді жалдау (лизинг) - мүлікті үш жылдан астам мерзімге сжолдау. Ұзақ мерзімді лизинг жалдау шартының мерзімі біткен соң мүлікті  жалға берушіге қайтаруды көздейді. Қаржылық лизинг жалгерлікті ұзақ мерзімді несиелеу нысаны. Жалдаушы мүлік құнын  жылдық төлемдер арқылы өтейді.

Орташа мерзімді жалдау (хайринг) - жалдаушыға меншік иесі құқығын бермей, мүлікті бір жылдан үш жылға дейінгі  мерзімге жалдау.

Қысқа мерзімді жалдау («рейтинг»  «чартер») — жалдаушының мүлікті  бүдан кейін сатып алу құқығынсыз жалға алуы. Жалдау мерзімі бір  жылға дейін. Рейтинг бойынша  жалдау ақысы лизингке қарағанда  жоғарырақ. Чартер әдетте рейсті (кемені, ұшақты) бірнеше қатар рейстерді, белгілі бір мерзімге («таймчартер») жалдауға жасалады.

Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардың есебі және ұзақ мерзімге жалға қатысты есептеулер үшін қаржы - шаруашылық қызмет бухгалтерлік есебінің бас шоттар тізбегінде мынадай  жинақталатын шоттар мен қосалқы  шоттар қарастырылады. [24.19 б]

12 «Негізгі құралдар» бөлімшесі шоттарының (121 - 125 - шоттар) 2 - ші «Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар» аралық шоты. Жалға  алынатын негізгі құралдардың талдамалы есебі, әр объектіге жекеше немесе бірдей объектілердің тобына ашылатын негізгі құрал -жабдықтарды мүліктік есептеу корточкасында (үлгі № НҚ —6) жүргізіледі.

Келіп түсетін жалдау міндеттемелерінің  есебі 334 - ші «Басқа дебиторлық қарыз  шотында және соған ашылатын»  «Келіп түсетін жалдық міндеттемелер» аралық шотында жүргізіледі. Бұл  шот негізгі, активті, есеп айырысу  шоты 334 — шоты жалға беруші кәсіпорындар қолданады.

Жалға беруші кәсіпорындар мен үзақ мерзімге алынған негізгі  құралдар обектілерінің жалдау арқылар  бойынша есеп айырысулардың есебін жүргізу үшін 683 - ші «Жалдық міндеттемелер» деген шот қойылады.

Есеп айырысу аналитикалық есебі «Түрлі дебиторлар мен және кредиторлар мен есеп айырысуларды есепке алу тізіміндемесінде» немесе машиннограммада жүргізеді. 683 - шотын  жалға алушы каәсіпорындар қолданады.

13 - ші « Негізгі құралдардың  тозуы» бөлімшесінің шоттарына  (131 -134) жалға алушы кәсіпорындар  ұзақ мерзімге жалға алынатын  негізгі құрал - жабдықтардың  қолданылып жүрген амортизация  нормалары бойынша есептелген  тозу сомасын есептейтін «Ұзақ  мерзімге жалға алынған негізгі  құралдардың тозуы» аралық шотын  енгізеді. [32.97 б]

Ұзақ мерзімге жалға алынған  негізгі құрал — жабдықтардың құнын толық төлегеннен кейін, жалдау уақытында есептелген тозу сомасы меншікті негізгі құрал - жабдықтардың тозу сомасына қосылады. Жалға алушы кәсіпорында  жалға алынған негізгі құрал - жабдықтардың нақты бары және қозғалысы  баланстан тыс 001 — ші «Жалға алынған  негізгі құрал -жабдықтар» шотында  жүргізічледі.

«Облжылукоммунқуат» МКК  — да негізгі құралдарды жалға  алу және беру операциялары есепті кезеңде жүргізілмеген, сондықтан  олар есепке алынбаған.(20.45б)

 

2.5 Субьетінің  меншікті негізгі құралдарды  қайта бағалау және түгендеу

 

Негізгі құралдарды қайта  бағалау барысында негізгі құрал  — жабдықтардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты қалпына  келтіру құны мен тозу дәрежесі туралы дәл де толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды қайта бағалау  кәсіпорынға өнімнің өзіндік  құнын, рентабельділігін анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай - ақ нарықтық қатынастар жағдайында өте  маңызды болып табылады. Және ол негізгі құралдарды белсенді түрде  жаңартуға қажетті инвестициялық  ресурстарды құруға мүмкіндік береді. Негізгі құрал - жабдықтарды қайта  бағалау техникалық прогрестің дамуын есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола алады, қазіргі  заманғы ұдайы өндірісті жетілдіруде  қажетті жағдайлар жасап негізгі  құрал - жабдықтарды бағалауды реттеу мақсатын және де өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнындағы  амортизация үлесін реттеуді көздейді. [30.137 б]

Негізгі құрал - жабдықтарды  қайта бағалауды өткізу үшін мүліктік түгендеудегідей комиссия құралады. Негізгі құралдарды қайта бағалауды  өткізудің алдына мүліктік түгендеу жүреді. Негізгі құраладарды бағалауда  олардың бастапқы (ағымдағы) құны негізгі  мәлімет болып табылады. Қайта  бағалау меншік түріне, қызметіне  және жүмыс істеу жүйесіне қарамастан барлық кәсіпорындарда жылына бір рет  негізгі құралдардың жыл басындағы  күйі бойынша жүргізіледі. Қайта  бағалау өз меншігінде және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал - жабдықтарға жүргізіледі. Сондай —  ақ әлі орнатылмаған, қоймадағы құрал  — жабдық, бітпеген күрделі құрылыс  қайта бағаланады. Қайта бағалау өнеркәсіптік өнімді шығарушы кәсіпорындардың көтерме бағасына белгіленген салалық индекстер бойынша негізгі құралдардың құнын өсіру коэфиценттері бойынша жүргізіледі. Қазақстан Республикасы үкіметінің тапсыруы бойынша коэффиценттертерді статистика агентігі тағайындайды.