Қейінгі демографиялық жағдайының өзгерісін зерттеу

КІРІСПЕ

Демократия  мен демография сөзі біздің тілге  аударғанда «халықтық билеу» және «халықтың  орналасуы» ұғымын білдіреді. Күнделікті өмірімізде осы екі ұғымның мән-мағынасы  бір-бірімен жиі қабысып ұштас келеді. Демографиялық процестерге обьективтік түрде талдау жасамайынша Қазақстанның сан қилы күрделі тарихын қайта жазып шығу мүмкін емес. Оның соңғы үш жыл ішіндегі тарихын түрлі демографиялық метаморфозалардың, яғни күрт және кілт өзгерістердің кезеңі деп сипаттауға болады. Кезінде олардың Қазақстанның  бүгінгі этногрфиялық  келбетінің өзгеруіне әкеліп соқтырған этникалық астары тым мол болды.

Егеменді  ел  болып, іргемізді  бүтіндеп  отырған  кезде  ұзақ жылдар бойы отаршылдық  тұзағына түскен  ұлттық  санамыз  қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір  жарқын көрінісі  ұлттық  демографиялық  мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі  өзгерістерден  айқын байқалады.

Халықтың  демографиялық  санасы  көп  қатпарлы, ол ұлттық  санамыздың бастау алар мәйегі  және оны  өсіре  алатын  басты  дәнекері.

Саны  жағынан қатты әлсіреген қазақ  халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар,  күңгірт  көріністер  туындайын болса   оның өзінен саны басым халықтармен  іргелес  жатуы  қосымша  қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны қазақтан 100 еседен астам  милиардтан астам Қытай мемлекеті орналасқанын естен шығармауымыз керек.  «Қара  қытай қаптаса – ақыр заман  болады» деп  бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше  ескерткен. Солтүстігімізде  Қазақстан 15 еседен артық  «ормандай көп  орыс»  жайғасқан.  «Орыспен дос  болсаң – айбалтаң жаныңда болсын»  деп бұдан 300 жыл бұрын  айтқан екен отаршылдық өктемдіктен  әбден  мезі  болған  момын  қазақ  бабамыз.

Республикамызда славян халықтарымен қатар  түркі  тілдес халықтар сан жағынан айтарлықтай  дәрежеде  қоныстанған.  Олардан  араласудан  тілімізді байытып, дінімізді  берік етеміз, мәдениетімізді өркендетіп, мемлекетімізді күшейте аламыз. Түркі  тілдес ұлт өкілдері,  нәсілі де,  тілі де,  мәдениеті де  бөтен  келімсіктерді арамыздан  жылдам ығыстырып  шығаруға  себін  тигізе  алады. Жақын  арада  3-4 есеге  дейін  өсім бере  алатын шығыс  халықтарының саны  республикада  1,5 млн. адам.

Туған  отанымыз  Қазақстанның  бүкіл  Евразия  құрлығындағы  нағыз  демократиялық  өркениетті,  жан-жақты  дамыған,  жетілген  елге айналары  анық.

Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының тәуелсіз жылдардан кейінгі демографиялық жағдайының өзгерісін зерттеу.

 

Міндеттері:

• Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалын қарастыру;
• Тәуелсіз жылдар кезі мен қазіргі уақыт аралығындағы динамикалық өзгерісін анықтау, оған баға беру.

 

Өзектілігі:

 

 

 

 

I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ  ТАРИХЫ

 

1. Қазақстан Республикасының демографиялық ахуалы

 

Халық саны мәселесі Қазақстан үшін айрықша  маңызы бар. Халық санының тығыздығы  республика бойынша тұтастай алғанда  бір шаршы километрге 5,5 адамды құрайды. Мысалы, Қытайда бұл көрсеткіш  бір шаршы метрге 140 адам. 

Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректері бойынша 2007 жылдың 1 қаңтарына  ел халқы 15 394,6 мың адамды құрады, оның ішінде 8838,1 мың адам (57,4%) - қала халқы, 6 556,5 мың адам (42,6%) – ауыл халқы, 2008 жылдың 1 қаңтарына - 15 565 647 адам, оның ішінде: 8 230 319 (52,8%) адам қалада тұрса; 7 335 328 (47%) адам ауылда тұрады.

2007 жылдың 1 қаңтарына республика халқының  жас құрамы мынадай болды: 15 жасқа  дейінгі балалар – 24% (24,2), 15-тен  65 жасқа дейінгі адамдар - 68,2% (68,0), 65 және одан жоғары жастағылар  барлық халық санының 7,8%-ын  құраған. 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдаймен  салыстырғанда 0-ден 15 жасқа дейінгі  балалар саны 0,2%-ға ұлғайған. 15-64 жастағы және 65 пен одан жоғары  жастағылар саны тиісінше 1,5% және 1,2%-ға ұлғайған.

Қазақстанда әйел жыныстылар санының басым болуынан көрінетін гендерлік асимметрия қалыптасты. 1000 еркекке 1078 әйел келеді. 2007 жылдың 1 қаңтарына  ерлер саны 7407,8 (7324,8) адам нмесе барлық халықтың 48,1%-ын, әйелдер тиісінше 7986,8 (7894,5) адамды немесе 51,9%-ды құраған. 15-64 жастағы әрбір қайтыс болатын 100 әйелге осы жас тобының қайтыс болатын 246 ер адамның келуі жағдайды қиындата түсіп тұр.

15–64 жастағы  ерлер өлімінің жоғары пайызы  мен өмір ұзақтығының аз болуы  дағдарысқа әкелетін қазіргі  әлеуметтік-экономикалық қатынастар  проблемасымен астасып жатыр.

2007 жылы  республика халқының табиғи өсімі  157 891 адамды ( 2006 жылы 141 876) құрады. Табиғи  өсімнің 1000 тұрғынға жалпы коэффициенті 2008 жылдың 1 қаңтарына 10,2 (9,3) адамды  құраған.

2007 жылғы  қаңтар-желтоқсанда елдегі өлген  адамдар саны 158 931 (157 357) адамды құраған,  оның ішінде 92 81 (92 425) адам қала  халқы, 66 050 (64 932) ауыл халқы. Осы  кезең ішінде 90 760 ер адам және 68 171 әйел адам өлген, немесе 100 әйелге 133 еркек. 1000 адамға жалпы  өлім коэффициенті 2006 жылғы қаңтар-желтоқсан  деңгейінде қалды және өлген  адамдардың 10,3 санын құрады. 

2003 жылдан  бастап елде жылына шамамен  250 нәресте дүниеге келеді, 2006 жылы  бұл көрсеткіш 300 мыңға жетті,  алайда нәресте өлім-жітімінің  деңгейі өте жоғары болып отыр. Бұл көбінесе 30%-дан аспайтын бала  туатын жастағы әйелдердің денсаулық  индексінің төмен деңгейімен  байланысты болып отыр. Халықтың  ұрпақ берушілігі төменгі деңгейде, бүгінде елде 450 мың отбасының  баласы жоқ. Сонымен қатар Қазақстанда  жыл сайын 170 мың аборт жасалады.

2007 жылғы  қаңтар-желтоқсан ішінде елде 4561 (4172) 1 жасқа дейінгі  балалардың өлімі тіркелген, оның ішінде 2701 (2406) – ұл балалар және 1860 (1766) қыз балалар. Нәрестелер өлім-жітімі коэффициенті 1000 туған балаға 14,5 (14,1) құраған. Нәрестелер арасындағы өлім-жітімнің негізгі себебі жатырда өсу кезеңінде пайда болған жағдайға байланысты болып отыр, бұдан 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда 2169 (2063) нәресте өлген немесе барлық нәресте өлім-жітімінің 47,6%-ын (49,4%) құрайды.

Демографиялық ахуалды жақсартуда денсаулық сақтау саласы үлкен рөл атқарады. Әлсіз  және көбіне қағаз жүзіндегі жұмыстар, коммерциялану деңгейінің жоғарылығы аналардың жүктілікке нашар дайындалуына әкеледі. 
Халықтың көші-қонының оң сальдосы әлі сақталып отыр, 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда ол 10878 (33 472) адамды құрады, оның ішінде ТМД елдерімен 2989 (26 778). Республикаға келген адамдар саны 53 309 (67 386), одан тысқары кеткендер 42431 (33914) адамды құраған.

Қазақстанға келушілер арасында қазақтардың  басым салмағы 78,2% (73,1%), орыстар – 12,5% (14%), немістер – 1,0% (0,9%) құраған. Қазақстаннан тысқары кеткендер ішінде орыстар  үлесіне – 69,5% (67,5%), немістер – 7,1% (7,3%), қазақтар – 5,3% (6,7%) тиесілі.

Статистка агенттігінің деректері бойынша 2008 жылғы 1 қаңтарда жастар (15–29 жастағылар) саны халық құрылымы ішінде 4 288 387 адамды құрайды, пайыздық қатынас бойынша  бұл үлес 27,8%. Олардың ішінде ерлері 2 168 347 адам,әйелдер–2120040адам.

Экономикада жұмыс істейтін жастар саны 2 730 951, оның ішінде     15–24 жастағылар 1577355 адам, 25–29 жастағылар 1 153 596 адамды құрайды. Республика бойынша экономикалық белсенді жастар саны 2 961 644 адамды құрайды, оның ішінде 15–24 жастағылар 1 710 600 адам, 25–29 жастағылар  1 251 044 адам.

Осы статистикаға орай жастардың 60%-ы халықтың экономикалық белсенді бөлігін, 30%-ы оқушылар мен  студенттер және 10%-ы жұмысшылар. 
Республика бойынша барлық жұмыс істемейтін жастар саны  264 652 адамды құрайды немесе 9,6 %, олардың ішінде 15–24 жастағылар 183 610 адам немесе 10,7 %, 25–29 жастағылар 81 042 адам немесе 6,5 %.

Елдің барлық қалаларында жалпы жұмссыздық деңгейінен жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі  жоғары. Бұл жергілікті еңбек нарықтарындағы сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігі  және ауыл жастарының қалаға кетуі  салдарынан болып отыр, олар көбіне біліктілігінің төмендігі немесе мүлде  жоқтығына орай жұмысқа орналаса алмайды. 

Қала  мен ауылдағы кедейлік деңгейіндегі айырма сақталып отыр және қиындай  түсуде, бұл да жастардың кетуіне  әкеледі.  Ауылдағы кедей халық деңгейі 21,2%-ды, қалада – 5,5%-ды құрап отыр.

Сонымен статистика 15-29 жас аралығындағы жастар саны Қазақстанның барлық халқының 28%-ын құрайтынын көрсетіп отыр. Бұл ретте  жастар үшін қоғамның барлық проблемалары тән. Бұл ересектермен салыстырғанда  жастар арасында 2 есеге жоғары болып  отырған жұмыссыздық. Бұл қала жастарымен салыстырғанда ауыл жастарының кедейлігі. Бұл құқық бұзушылықтың жалпы  статистикасі ішінде жастар жасайтын қылмыстар үлесінің жоғарлығы.

Демография  мәселелерін шешуде  экономикалық ынталандыру келешегін сипаттай отырып,  Қазақстанда нәрестелерге арналған тамақ өнімі мен тауарлар өндірісі жоқ екенін атап кету керек. Қазақстанның өнеркәсіп өндірісі демографиялық проблемаларды шешуге бағдарланбағанын батыл айтуға болады. Сонымен қатар, елде балаларды мектепке дейінгі дайындау мекемелері жетіспейді, бұл проблема әйелдердің еңбек әлеуетін  не аналар әлеуетін іске асыруға мүмкіндік бермейді. 

Бүгінде халық арасында бала туу өсімінің үрдісі байқалып отыр. Осының негізінде  кейбір зерттеушілер мұны демографиялық  дағдарыстан шығудың басы деп  бағалайды. Кейбір демографтар мен  мемлекеттік билік органдарының басшылары қазіргі кездегі демографиялық  дағдарысты, ең бастысы халық санының  азаюын барлық өркениетті елдерге тән  әлемдік процесс деп өзін-өзі  жұбатады. Бұл құбылысты демографиялық  өтпелі кезең (өмір сүру деңгейі ең жоғары елдерде бала туу барынша  төмен) деп сипаттайды. Бұдан екі  қорытынды шығады: жалпы әлемдік  үрдістерден қорықпау керек және демографиялық саясат шаралары көп  нәрсені өзгерте алмайды. Бірақ  бұлардың екеуі де қате ұғым.

Ілгерінді демографиялық өтпелі кезеңнің негізгі  құрамдас бөлігі – бұл бала туудың қат-қабат төмендеуі, ең бастысы  өлім-жітімнің жоғарлауы. Қазақстанда  да, бұрынғы кеңестік елдер кеңістігінде де өлім-жітім өсіп келеді және орташа өмір сүру ұзақтығы тым төмен, ол ерлерде 58 жас, әйелдерде 68 жасты құрап отыр.

Қазіргі кезде Қазақстанда  бала туу ұлғаюда, жыл сайын 300 нәресте дүниеге келеді. Алайда 1989 жылғы санақпен салыстырғанда халықтың жиынтық саны азайған. Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстанға келген  және азаматтық алған жарты миллилон оралман да демографиялық ахуалды жақсарта алмай отыр. 1989 жылғы санақ деректері бойынша сол жылдары Қазақстанда 16 199 154 адам болса, қазіргі кезде бұл көрсеткіш 15 565 647 адам.

Еуропа  елдеріндегі демографиялық дағдарысты ескере отырып, бұл елдер экономиканың барлық саласына иммигранттарды белсенді тарта бастайтынын болжау қиын емес, әсіресе бұл Қазақстан, Ресей, Урнаина  мен Белоруссияға қатысты болатын  бұрынғы кеңес елдері халқының жоғары зиялы әлеуетіне айрықша назар  аударылатын болады. Ресейдегі демографиялық  депопуляция да таяу уақытта иммиграциялық саясаттың жандануына әкеледі, бұрынғы КСРО-ның орыс тілінде сөйлейтін халқының көшуіне негізгі екпін түсірілетін болады. 
Бұдан шығатын қорытынды, Шығыс Еуропа, Канада мен Ресей елдеріне халықтың белсенді көшуі арқасында таяу арада Қазақстанның халық санының өсімі үрдісі оң бағыттан теріс бағытқа ауысып кетуі мүмкін.

Сондықтан  демографиялық ахуалды жақсарту жөніндегі жұмыстарды бірнеше бағыттар бойынша жүргізу қажет:

• отбасылардың, әсіресе көп балалы отбасылар мәртебесін көтеру;
• көп балалы отбасыларына пәтер алуға және жеке тұрғын үй құрылысына жер учаскелерін алуға басым құқықты заңнамамен белгілеу;
• адамдардың санасына отбасылық, үш және төрт балалары бар отбасылық өмір  салтын тұрақты орнату қажет;
• отбасылық өмір салты сөзсіз әлеуметтік норма болуы тиіс;
• ата-аналар еңбегін отбасы жоқ кәсіпқой мамандардың еңбегімен заңнама арқылы теңестіру қажет, бұл үшін «отбасылық еңбекақы» енгізу керек, яғни бала тәрбиелейтін әйелге ең төменгі өмір сүру деңгейін ескере отырып және отбасындағы балалар санына қарай белгіленген ең аз еңбекақы төлеу қажет;
• қызметкерлердің (немесе әйел қызметкердің) еңбекақы бөлінісі проблемасын шешу керек, өйткені ол бүгінде отбасы мүшелерінің қажеттілігіне арналған шығыстарды көздемейді және жекелеген жағдайларда жеткілікті болып табылмайды;
• тұрақты демографиялық, әсіресе екінші және үшінші бала туу мониторингін жүргізу қажет;
• балалары жоқ отбасы жұптарын емдеуді мемлекеттік деңгейде қаржыландыру қажет;
• шетел тәжірибесі негізінде бала тууды материалдық ынталандыру  қажет;
• бала тууға қабілетті әйелдерді тегін емдеу жүйесіне баса назар аудару қажет.

 

 

1.2 Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы демографиялық тарихы.

 Қазіргі тұрғыдан қарасақ, мәселе қазір елдегі қазақтың саны мен пайызында. Көп халық - үлкен мемлекет. Көп халық - қуатты экономика. Жер кең, байлық мол болғасын, көз алартушы, көз сүзуші көршілер де көп болады. Халық аз болса, дала мен қала, өндіріс пен оны игеру ісі ешқашан бос жатпайды, оның орнын бәрібір келімсектер, шетелден келген жұмысшылар, күнелтіс іздеген басқа ұлттар толтырады. Көп халық керек, соның ішщінде көп қазақ керек. Ал қазақтың пайызы атрқан сайын Қазақстанның мемлекеттілігі де нығаяды. Қазақтардың саны артқан сайын Қазақстандағы басқа ұлттарға да өте тиімді болады. Қазақтар өзіндегі көптеген аз ұлттарды да Отандасы ретінде және мемлекеттің Ата заңы бойынша қорғауға және қолдауға, дамытуға шамасы жететін болады. Мемлекет мықты болса, тұрақты және бейбіт болса, Көк Төлқұжаттың да әлемнің қай жеріне барсаң да салмағы артатын болады...

Елдегі  қазақ "бұл менің Отаным" деп  мақтанса, шетелдегі қазақ алыста болса да әйтеуір дүниеде қалың  қазақ тұратын Отаны бар екенін есте ұстап жүретін болады. Қазіргі  саясатта "титульная нация" деген  термин қолданылады. Тікелей қазақшаласақ, "мұқабалық ұлт" - яғни сол мемлекеттің  атымен аталатын халықты айтады. Кез-келген мемлекет орнықты да тұрақты болуы  үшін сол мұқабалық ұлт барлық халықтың кем дегенде төрттен  үшін, яғни 75 пайызын құрауы тиіс. Олай болмаған жағдайда біздің айтып жүрген "Қазақстан мемлекеттілігін нығайту", "Қазақ тілі мен мәдениетін дамыту", "Қазақстандық патриотизм", "Қазақтың рухани әлемін көтеру", "Экономиканы, Өнерді, Спортты, Ғылым мен Білімді  дамыту" дегеннің бәрі жай сөз  ретінде қала береді. Ұлтқа, мемлекетке жаны ашитын адамдар көп болмаса, олар қалай дамиды.