Инвестиция және оны есепке алудың теорилық неігіздері

Кіріспе

 

Курстық жұмыстың тақырыбы «40 (IAS) Инвестициялық жылжымайтын мүлік» болып табылады. Бұл тақырыпты таңдаған себебім, қазіргі кезде ҚР-ның экономикасына инвестицияны жұмылдыру, әсіресе отандық және шетелдік инвесторларды тарту өзекті мәселе болып отыр. Жалпы ҚР-ның экономикасын көтеру үшін белгілі бір бағытта ақша қаражаттарын салуды қажет етеді. Былай делінген: «Қазақстанда ең жоғарғы деңгейдегі осы заманғы клиникалар құру мен оларды басқару үшін шетелдік жетекші компанияларды тарту қажет» .

Қазақстандық бизнес қазірдің өзінде аяғынан нық тұрды, өзінің әлеуметтік жауапкершілігін пайымдай бастады және өз қызметін соған сәйкес құруда. Бұл істе ұлттық компаниялар  мен ірі инвесторлар қайырымдылық шараларына, білім, денсаулық сақтау, спорт пен мәдениет жобаларына қаржы  бөлу арқылы үлгі көрсетуде...”, деп  айтқандай еліміздің экономикасын жандандыру мақсатында құрылатын инвестициялық  жобалардың маңызы зор.

Курстық жұмыстың мақсаты  І бөлімінде инвестиция туралы түсінік  бере отырып, оның түрлеріне тоқталамын, II бөлімінде Инвестиция есебінің әдістері: үлестік қатысу әдісі, сатып алу  құны әдістерінің қолданылуын қарастырамын, ал ІІI бөлімінде қаржылық инвестиция есебін көрсете отырып, қысқа мерзімді инвестицияның ағымдағы құнын және ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның  қайта бағалауын анықтау, есеп беруде инвестицияны ашып көрсету болып  табылады.

Курстық жұмыстың міндеттері: инвестиция түсінігі және жіктелуі, есепке алу міндетін анықтау, халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарының ақпаратын ашып көрсету, инвестиция есебінің әдістері: үлестік қатысу әдісі, сатып алу құны әдісінің қолданылуын талдау, қаржылық инвестиция есебінің бағалануы және қайта бағалануы анықтау .

Үлестік қатысу әдісі - бұл  әдіс бойынша инвестиция сатып алған  кезде сатып алынған күні бойынша  есептелінген, кейін тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза активіндегі  өзгерістерді инвестордың үлесінің мойындалуына қарай оның, яғни инвестицияның  құны өсіп немесе кеміп отырады.

Құн әдісі — инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсетілетін есептік әдіс.

Қаржылық инвестиция – ол акция, облигация және басқа да құнды қағаздар мен банктегі депозиттерге салынған салымдар.

Олар қысқа мерзімді (12 ай ішінде айналымда болатын) және ұзақ мерзімді (12 айдан астам мерзім) болып  танылады.

Қаржылық инвистициялардын есебі ХҚЕС сәйкес №32 «Қаржылық  құралдар: танылып және ақпарат беру», №39 «Қаржылық құралдар: мойындауы  және бағалануы», және №2 ҰҚЕС стандартында қарастырылған.

Қаржылық инвистициялардың ақпараттау барысында бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында 1 және 2 бөлімдерінде 1100-1150, 2000-2040 шоттар қарастырылған

 

1. Инвестиция және оны есепке алудың теорилық неігіздері

 

1.1 Инвестиция түсінігі  және жіктелуі, есепке алу міндеті

 

Инвестициялар деп өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және өндірістің басқа да салаларындағы  шаруашылық субьектісіне мүліктей, заттай, сондай ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын  айтады.

Жалпылай алғанда, инвестиция дегеніміз бүгінгі күні қолда  бар ақшаны, мүлікті және басқа  да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте, яғни алдағы уақытта  пайыз түрінде немесе басқадай үлкен  кәсіпкерлік табыс табу болып  табылады.

Бұл жоғарыда айтылған процеспен  екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі-уақыт, ал екіншісі-тәуекелділік (тәуекелге бару). Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып, елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.

Инвестицияның көзі болып  жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған  бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын  болсақ, инвестиция көзі-жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субьектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі  қаржыландыру немесе ол үшін сырттан  несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу  түрлері бойынша инвестициялар  нақты және қаржылық инвестиция болып  екі түрге бөлінеді.

Нақты инвестиция дегеніміз  – шаруашылық субьектісіндегі белгілі  бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын  салымдар   болып табылады.

Қаржылық инвестициялар  — бұл субъектінің табыс алу  мақсатында пайдаланатын активі (мысалға, пайыздар, роялтилер, дивидендтер және жалға ақысы), инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын баска да олжалар (мысалға, коммерциялық мәміленің нәтижесі). Сондай-ак, қаржылық инвестицияға пайдаланбай  тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады. Каржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы (кұнды) кағаздар да саналады. Барлық бағалы (құнды) кағаздар екі  топка бөлінеді — ақшалай және күрделі (капиталды) болып. Акшалай  бағалы қағаздарды алған кезде акшалай  қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімделеді. Бұл борыштық бағалы қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинак  сертификаттар және т.б. жатады. Осы  бағалы қағаздар бойынша табыс бір  мәртелік сипатқа ие болады және олар өзінің номиналдык (атаулы) кұнынан  төмен бағаға сатып алудың есебінен калыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, кысқа мерзімге (бір жылдан аспайтын уакытқа) беріледі.

Инвестиция мыналарға  бөлінеді:

• үлестік – жай және артықшылықты акциялар ;
• борышқорлық –облигациялар, қазыналы вексель, депозиттік сертификаттар және т.б.

Инвестиция көздері:

а) жаңадан жасалған құн (таза табыстың жиналған бөлігі );

ә) амортизацияның қорлануы (накапливаемая амортизация);

б) кредиттік ресурстар.

Инвестицияны мына топтарға жіктеуге болады:

1.Жұмсау мерзімі бойынша:

• қысқа мерзімді –бір жылға дейін иемдену мерзімі (бұл еркін ақшалай қаражатты уақытша орналастыру мақсатында оңай өткізілетін бағалы қағаздардағы компанияның инвестициясы);
• ұзақ мерзімді –бір жылдан көп иемдену мерзімі;
• мерзімсіз инвестициялар.

Ұзақ мерзімді және мерзімсіз  инвестициялар- бұл қосымша пайда  алу мақсатында немесе құнды қағаздары  сатып алынатын компанияға ықпал  етуге ие болу мақсатында немесе бұл  салада өз операцияларын жүргізетін ұйыммен салыстырғанда қаражаттың мұндай жұмсамалы әлдеқайда пайдалы  болғандықтан қаражатты орналастыру.

2. Тағайындалуы бойынша:

• қаржылық-құнды қағаздарға жұмсау;
• нақты (мүліктік жұмсау)- субьектінің негізгі капиталына жұмсау және материалдық-өндірістік қордың өсуіне жұмсау.

3. Шығу тегі бойынша-  бірінші, екінші.

4. Болу формасы бойынша-  құжаттық, құжатсыз.

5. Ұлттық тегі бойынша-  отандық, шетелдік.

6. Қолдану түрі бойынша-инвестициялық  (капиталдық), инвестициялық емес.

7. Иемдену қатары бойынша-  жеке, жалпы.

8. Шығарылым формасы бойынша-  эмиссиондық, эмиссиондық емес.

9. Меншік формасы бойынша-  мемлекеттік, корпоративтік.

10. Айналыс сипаты бойынша-  нарықтық, нарықтық емес.

11. Тәуекелдік деңгейі  бойынша- аз тәуекелдікпен, мүмкін  үлкен тәуекелдікпен.

Тәуекелдік түрлерін мынаған  бөлуге болады:

• капиталды тәуекелдік – бұл барлық жұмсалымға арналған жалпы тәуекелдік, инвестор өзінің инвестициясын ысырапсыз қайтара алмайтын, толық босатып ала алмайтын тәуекелдік;
• уақытша тәуекелдік- міндетті түрде ысырапқа ұшырататын қолайсыз уақыттағы инвестицияны сату және сатып алуға байланысты тәуекелділік;
• заңдық өзгерістер тәуекелділігі- шығын мен ысырапқа ұрындыруы мүмкін тәуекелдік;
• өтімділік тәуекелділігі(риск ликвидности)- инвестицияны өткізу барсындағы болуы мүмкін ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік;
• нарықтық тәуекелдік- нарықтың жалпы құлдырауы мен байланысты инвестиция құнының төмендеуінен ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік;
• кредиттік және іскерлік тәуекелдік- борыштық құнды қағаздар шығарушы (эмитент) негізгі қарыз сомасын немесе сол бойынша сыйақы төлеуге жағдайын болдырмайтын тәуекелдік;
• пайыздық тәуекелдік- нарықтағы пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне байланысты инвесторға ысырап әкелуі мүмкін тәуекелдік;
• валюталық тәуекелдік- шет елдік валютадағы инвестициямен байланысты тәуекелдік.

12. Қолма-қол табыс бойынша-  табыстық, табыссыз.

13. Қаражатты жұмсау формасы  бойынша:

• борыштық – құнды қағаздардағы немесе міндеттердегі инвестиция;
• иелі үлестік (владельческие долевые)- нарықты субьектінің капиталындағы үлестер немесе уақытша шектеулермен байланысы жоқ (еншілес және тәуелді компаниялардағы инвестиция) мүліктегі үлес;
• жеке жобалар (кенішті игеру).

14. Экономикалық мәні (құқық  түрі) бойынша- мүліктік, міндеттік.

15. Халықаралық стандарт  бойынша бухгалтерлік есепте  инвестиция мыналарға бөлінеді:

• №28 ХҚЕС «Қаумдастырылған компанияларға берілген инвестицияларды есепке алу»;
• №32 ХҚЕС «Қаржы құралдары – ақпаратты ашу және беру»;
• №39 ХҚЕС « Қаржы құралдарды: тану  және бағалау»;
• № 40 ХҚЕС  «Жылжымайтын мүлік инвестициясы».

Бұған қоса, инвестиция мыналарға  бөлінеді:

• тікелей- басқа субьектілердің жарғылық капиталындағы инвестициялар;
• портфельдік- субьект иелігіндегі құнды қағаздар жиынтығы;
• венчурлік (тәуекелшіл) - жаңадан пайда болған субьектілердегі (мұнай және газ компаниялары, ғылыми-техникалық жобалар) тәуекелді және тез өтелімді инвестициялық салым ақшалар.   

 

1.2Инвестицияны есепке  алудағы нормативтік құжаттардың  қолданылуы.

 

Қазақстан Республикасының  Заңы 1995 жылғы 26 желтоқсандағы N 2732  
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы, 1995 ж., N 24. Бұл заң 5 тараудан тұрады

1 тарау. Жалпы ережелер

2-тарау. Бухгалтерлік  есепке алу жүйесi, бухгалтерлiк  құжаттама және iшкi бақылау

3-тарау. Қаржылық есеп  берудің элементтерiн бағалау  мен есепке алу

5 тарау. Қорытынды ережелер

1 бап. Осы заңның қолданылу  аясы 

1. Осы Заңның күші міндетті  мемлекеттік тіркелуге жататын  жеке кәсіпкерлерге (бұдан әрі  - кәсіпкерлерге), Қазақстан Республикасының  резиденттері болып табылатын  заңды тұлғаларға, Қазақстан Республикасының  аумағында тіркелген резидент  еместердің филиалдары мен өкілдіктеріне  (бұдан әрі-ұйымдарына)қолданылады.  
2. Кәсіпкерлер мен ұйымдар осы Заңға, Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық есеп беру жөнiндегi өзге де нормативтiк құқықтық актiлеріне, бухгалтерлік есепке алу стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есепке алуды жүргізуге және қаржылық есеп берудi жасауға міндетті.  
Ескерту. 1-баптың 2-тармағы өзгерді - Қазақстан Республикасының 1999.07.16. N 436 Заңымен.

Ескерту. 1-бап өзгерді - Қазақстан  Республикасының 2001.12.24. N 276 Заңымен.

Ескерту. 1-бап жаңа редакцияда - Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 24 маусымдағы N 329 Заңымен.

Осы Жарлық 1996 жылғы 1 қаңтардан  бастап күшiне енеді.

 

1.3. Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты

 

28 IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты

Қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар

 

1.  28 IAS стандарты қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестицияларды есепке алу үшін қолданылуға тиіс. Алайда ол: тәуекелді капиталы бар ұйымдар,немесе инвестициялық сақтандыру қорларын қосқанда, өзара қорлар, пайы бар инвестициялық қорлар және осы секілді кәсіпорындар қауымдасқан ұйымдарға салған инвестицияларға қолданылмауы тиіс, олар бастапқы танудан кейін пайда немесе шығын арқылы әділ құн бойынша көрсетіледі немесе саудаға арналған ретінде жіктеледі және олар жөнінде 39-«Қаржы құралдары – тану және бағалау» ХҚЕС-на сәйкес есеп беріледі. Мұндай инвестициялар осы өзгерістер орын алған кезеңдегі пайда және шығын бойынша танылған әділ құндағы өзгерістермен бірге 39 (ХҚЕС-на сәйкес әділ құн бойынша бағалануға тиіс. Осындай инвестицияны иеленетін кәсіпорын 37тармағы талап еткен ақпаратты ашып көрсетуі тиіс.

28 IAS стандартында терминдер төменде аталған мағыналарда пайдаланылады:

Қауымдасқан ұйым - инвестордың  елеулі ықпалы бар және ол не еншілес  кәсіпорын, не инвестордың бірлескен  қызметтегі азшылық үлесі болып  табылмайтын ұйым, оның ішінде серіктестік  сияқты корпорацияланбаған ұйым.

Шоғырландырылған қаржы  есептілігі – топтың біртұтас экономикалық ұйым дайындағандай болып ұсынылатын  қаржы есептілігі.

Бақылау – ұйымның қаржылық және операциялық саясатын оның қызметінен пайда алатындай етіп басқару  мүмкіндігі.

Үлестік қатысу бойынша есепке алу әдісі - соған сәйкес инвестициялар  бастапқыда өзіндік құны бойынша  ескеріледі де, ал содан соң инвестициялар  объектісінің таза активтеріндегі инвестор үлесі алынғаннан кейін болған өзгерісіне түзетілетін бухгалтерлік есепке алу  әдісі. Инвестордың пайдасына немесе залалына оның инвестициялар объектісінің пайдалары мен залалдарындағы үлесі  кіреді.

Бірлескен бақылау шарт бойынша  экономикалық қызметке бақылауды бөлуді білдіреді және мұндай қызметпен  байланысты стратегиялық қаржылық және операциялық шешімдер олардың арасында бақылау бөлінген тараптардың (кәсіпкерлердің) ортақ келісімін талап ететін жағдайларда ғана орын алады.

Жеке қаржы есептілігі – бас ұйым, қауымдасқан ұйымның  инвесторы немесе бірлесіп бақыланатын  ұйымның кәсіпкері ұсынатын есептілік, мұнда инвестицияларды есепке алу  есептілікте ұсынылатын нәтижелердің және инвестициялар объектілерінің таза активтерінің негізінде емес, тікелей қатысу үлесі негізінде  жүргізіледі.