Инвестиция және оны есепке алудың теорилық неігіздері

 

Жоғарыда көрсетілген  варианттың біріншісі онша қысқа  мерзімді қаржылық инвестицияның құнын  анықтайтын болсақ, онда ағымдағы кезеңдегі  құны сатып алу құнынан 65000 теігеге (1565-1630) теріс айырмасы болғанын көреміз, демек ол шығыс ретінде танылады. Ал екінші вариант  болса акцияның баланстық құны ең кіші баға ретінде  сатып алынды (820,000 тг 825,000 теңгеден аз), ал  облигацияның баланстық құны ең кіші баға ретінде ағымдағы (нарықтық) бағасынан алынды (740000 тг  810000 теңгеден аз). Осы вариантта 5000 теңгеге оң айырмашылығын берген, яғни ол табыс  ретінде  танылады, ал екіншісі 70000 теңге  теріс айырмашылығын берген, яғни ол шығыс ретінде танылады. Нәтижесінде, екіншісі варианттың да, бірінші варианттың да айырмашылығы бірдей соманы ( 65000 теңгені ) берген.

Кесте 3.4 Үшінші вариант бойынша  қысқа мерзімді қаржылық инвестиция мынадай баланыстық құның құрайды:

«А»компания	280,0	Сатып алу құны бойынша
«Б» компания	210,0	Ағымдағы құны бойынша
«С» компания	150,0	Сатып алу құны бойынша
«Д» компания	165,0	Ағымдағы құны бойынша
«К» компания	100,0	Сатып алу құны бойынша
«М» компания	40,0	Ағымдық құны бойынша
«Н» компания	170,0	Сатып алу құны бойынша
«П» компания	190,0	Сатып алу құны бойынша
«О» компания	190,0	Ағымдық құны бойынша

 

Бұл варианттағы 135 мың теңге (163,0 - 1495,0 ) теріс айырмашылығы ретінде, шығыс ретінде танылады.

Ағымдағы құны бойынша "Топар" компаниясы 1 қараша 2002 ж қысқа мерзімді қаржылық инвестицияны сатып алу  құнымен алды.

Оның құны 150000 теңге. Ал 18.12.2002 ж орына: құны 200000 теңге болды. Сондықтан, баланстық құн 200,000 болады да, ал 500,000  ( 200,000 - 150,000 ) айырма табыс ретінде  танылады.

Кесте 3.4 Жалпы қоржындық  жиынтығы бойынша "Топар"  АҚ-ң  қысқа мерзімді қаржылық инвестициясының  қоржыны мынадай.

Көрсеткіштер түрі	Сатып алу құны (мың.тг)	Ағымдағы құны (мың.тг)
«А» компаниясының акциясы	170	100
«Б» компаниясының акциясы	230	250
«С» компаниясының акциясы	120	150
Барлығы	520	500

 

Мұнда ағымдағы құн сатып  алу құнына қарағанда аз, сондықтан 500 мың теңге баланстық құн  болып есептеледі де, ал 20 мың теңге  шығыс ретінде танылады. Бухгалтерлік жазулар келесілер:

   Д 845 - 7470         20000 тенге

   К 401 - 1150           

 

Кесте 3.5  Инвестицияның  түрі бойынша қоржындық жиынтығы АҚ "Топар" - қысқа мерзімді инвестициялар  портфелі мынадай

                                        Сатып алу         Ағымдағы 

                                    құны, мың тг.    құны  мың  тг.

ААҚ "А"-ң акциясы            100                     150

ААҚ "Б"-ң акциясы            300   

АҚ «С»-ң облигациясы АҚ «Д»-ң облигациясы	1500 1200	2000 500
Барлығы:	3100	2850
соның ішінде:
АҚ «А»-ң акциясы АҚ «Б»-ң акциясы	100 300	150 200
Барлығы	400	350

 

Кесте 3.6 Акцияның ағымдағы құны 350 мың теңге сатып алу  құнына қарағанда аз, сондықтан ол баланстық құн  болып танылады. Ал  50000  теңге  (400000-350000) айырма шығыс болып есептеледі.

ААҚ «С»-ң облигациясы ААҚ «Д»-ң облигациясы	1500 1200	2000 500
Барлығы:	2700	2500

 

Ағымдағы құны сатып алу құнына қарағанда аз, сондықтан оның баланстық құны 2500 мың теңге болады, ал 200000 теңге (270000-250000) айырма шығыс болып есептеледі.

Кесте 3.7 Жеке инвестиция бойынша  «Топар» АҚ-ң келесі мәліметтері  мынадай:

	Сатып алу құны, мың теңге	Ағымдағы құны, мың теңге	Баланстық құны, мың теңге
ААҚ «А»-ң акциясы ААҚ «Б»-ң акциясы ААҚ «С»-ң облигациясы ААҚ «Д»-ң облигациясы	100 300 1500 1200	150 200 2000 500	100 200 1500 500
Барлығы:	3100	2850	2300

 

Демек, қаржылық инвестицияның  баланстық құны 230000 теңгені құрайды, ал 800000 теңге (3100-2850) айырма шығыс ретінде  анықталады.

Ағымдағы құны бойынша  қысқа мерзімді қаржылық инвестициясын  алынған табыс немесе шығыс қай  есептік кезеңде пайда болса, сонда есептелінеді.

Қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнын анықтау.

Әрбір шаруашылықты жүргізуші  субъект ағымдағы құн бойынша  қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды  есепке алуға құқылы. Бұл кезде, есеп саясаты нарық жағдайының өзгерісіне тәуелді етіп, нарық құнының кезеңдік өзгерісімен бірге қарастырылады. Егер кәсіпорын иелігіндегі алынған  қаржылық инвестициялары биржаның қорына енгізілген болса, онда олардың құнын  кез келген уақытта анықтауға  қиынға соқпайды. Керісінше жағдайда, қаржылық инвстициялар қор биржасында түзетіліп жазылмаса, онда нарықтық құнына белгілі бір есептеулерді жүргізе отырып, иеленген қаржылық инвестициялардың табыстылығына байланысты анықтауға болады.

Табыстың тіркелінген  деңгейі бар облигациялардың  құнын анықтау.

Облигация құны ағымдағы ақшалай  төлемдер тасқынының құны ретінде қарастырылуы мүмкін. Жыл соңында төленетін  пайыздық табыс төлемі және оның номиналдық құны (r) облигацияны бағалау үшін мынадай теңдік пайдаланылады:

Р = с/(1+к) + с/ (1+к)² + ……+ с/(1+к)ⁿ + N/(1+к)ⁿ

Мұндағы:

        Р  – облигацияның ағымдағы құны.

        С  – жыл сайынғы төлеуге жататын  номиналдық табыстың пайызы.

        К – жабылу мерзіміне дейінгі алынатын табыс.

        n –  облигацияны өтеу (жабылу) мерзіміне дейінгі қалған мерзімі.

Облигациялардың басым бөлігі бойынша проценттер  жылына бір  рет емес, екі реет төленеді. Соның нәтижесінде теңдікті былай етіп өңдеуге болады:

Р = (с/2)/(1+к/2) + (с/2)/ (1+к/2)² + ……+ (с/2)/(1+к/2)²ⁿ + N/(1+к/2)²ⁿ

Субъект өзінің есеп саясатында қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды  ағымдағы құны бойынша есепке алады  және сол инвестицияның номиналдық табыс проценті 11% болғаны, ал оның жабылу мерзімі 17 жылға белгіленген, алынған  облигацияның құны 1400 теңге құраған. Шығарылған облигацияның өтеуіне дейін  қалған кезең үшін (6 жыл) табысы 36% құраған. Облигациялар бойынша проценттер жылына 2 рет төленеді. Облигацияға ие болғаннан  кейін он екі ай өткен соң кәсіпорын  оларды сату жөнініде шешім қабылдайды. Егер саясатына сәйкес қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құны жыл  сайын өзгеріп отыруы тиіс. Енді біз облигациялардың ағымдағы құнын анықтайық:

• Жабу мерзіміне дейін алынатын табысы – 25% (облигациялар бойынша барлығы 36% қарастырылған, оның 11% - 3 төленіп үлгерді, сол себепті қалған табыс 25% (36-11));
• Номиналдық проценттік табысы – 154 теңге құраған (1400*11%), (154/2=77 теңге);
• Облигациялардың жабылуына дейінгі мерзімі – 5 жыл (6-1). Бұл жағдайда облигациялардың нарықтық құнының формуласы мына түрде көрінеді:

Р = 77/(1+0,125) + 77/(1+0,125)² + ……+ 77/(1+0,125)¹⁰ + 140/(1+0,125)¹⁰

Осыдан Р = 871,9 теңге болады.

25% бойынша жыл сайынғы  төлемдердің 5 жылға арналған  дисконттау ставкасы 2,689 – ға  тең. 5 жылдан кейінгі бір мезгілдік төлем үшін дисконттау ставкасы 0,327 – Ге тең. Жыл сайынғы проценттік төлемдер 154 теңге құраған. Сонда р =2,683*154+1400*0,327 = 871,9 теңге.

Мерзімі шектелмеген облигациялардың  ағымдағы құнын анықтау. XIX ғасырдың басында шығарылған британдық конголи, мерзімі шектеусіз міндеттемелер, яғни белгіленген процентік табыстарды мәңгілік төлеп отыру британ үкіметінің міндеттемелері болып табылған. Егер мұндай облигацияларға салынған қаражаттар С мөлшеріндегі жыл сайынғы төлемдерді мәңгілік  алып отыруды қамтамасыз ететін болса, онда оның ағымдағы құны р = с/к - ға тең, мұндағы к – тәуекелсіз мөлшерлемесі мен тәуекелді сыйақының  сомасы ретінде иесіне мерзімі шектеусіз  қажетті табысты алуына мүмкіндік  жасайды.

Біз жылына 1000 теңгелік төлеммен мәңгілік қамтамасыз ететін бағалы қағазды  сатып алдық делік. Егер к –  ның қолданыс таба алатын деңгейі 14% - ті құрайтын болса, онда облигацияның  нарықтық құны: р = 1000/14% * 100% = 7142 теңгені  құрайды.

Шартты бағалы қағаздардың  құнын анықтау. Варрант белгілі  бір акциялар саны бойынша белшілі  бір акциялардың бағасын анықтауға  болатынын білдіреді немесе керісінше, яғни белгілі бір бағасы р –  ға тең делік, варрант бойынша  белгіленген акциялар бағасы П, бір  варрантқа V акцияларды сатып алуға  болады, онда варрант бағасы:

 Цв = (р-П)*V.  Мұндағы,  Цв – варрант құны.

Акциялардың нарықтық  бағаларының  әрбір өзгерісі кезінде варранттың ағымдағы құны  да өзгереді.

Опцион – бұл бағалы қағаз, белгіленген мерзімде белгілі  бір  баға бойынша, белгілі бір  акцияның санын сату («колл» - опцион) немесе сатып алу («пут» - опцион) құқығын  көрсетеді.

Опционның ағымдағы құнын  мына формула бойынша анықтайды:

Цо = (р-П)*к – S;  мұндағы,

 р – контракт біткен күніндегі акцияның бағасы;

 П – опциондық контракт жасалған кездегі акцияның құны;

 к – опциондық контракт  бойынша акцияның сомасы;

S – опционның сатылатын  бағасы.

Егер де акцияның нарықтық бағасы өзгерсе, опционның ағымдағы бағасыда өзгереді.

Акцияның ағымдағы құнын  анықтау. Акцияның әрекет ету мерзімі  шектелмегендіктен, жыл сайынғы  алынатын дивиденд тұрақты болсын делік  және оның абсолюттік деңгейі «Д» - ға тең болсын, онда оны анықтайтын формула мынадай болады:

  Ца = Д/Кi, мұндағы,  Ца  – акцияның құны;

                                        Кi – пайыздық мөлшерлемесі.

Акцияның нарықтық құны әр түрлі әдіспен бағаланады және онда инвесторлардың  екі типі бар  деп танылады. Олардың бірі дивидендті жабуға талпынса, ал басқасы акция  құнының  өсімін көздейді. Осы кезде, акциянынң нарықтық бағасының  орташа нормасын анықтаймыз:

   Рак = х*Д/Кi + у * Ц3 / х + у = 1

Мұндағы, Рак  - акцияның нарықтық  құны;

Х -  жоғары дивиденд алуға  ниет білдерген инвесторлардың    үлес салмағы, «бағамдық» (у~1);

Ц3 – бұрын сатылып  кеткен акциялардың бағасы.

Акциялардың нарықтық бағасын  шығарған кезде х пен у деңгейінің т тәуекелділігі байқалады; бір  кезде «бағамдық» басым болса, ал бір кезде керісінше, «дивидендтік»  басым болады. Сірә, бұл екеуі  де акцияның нақты бағасын бағалай  алмайды.

Акцияның ағымдағы құнын  есептейтін әрі танылған моделі қалыптасқан  жоқ. Дегенмен де, акцияның нарықтық бағасын  болашақта күтілетін дивидендтер ағыны бойынша есептеуге болады деп топшыланған пікірлер де жоқ емес. Ол, негізінен өткен жылдардың орташа деңгейінен алынады. Акцияның нарықтық құнын  анықтайтын формуланың түрі мынадай болады: