Инвестиция және оны есепке алудың теорилық неігіздері

Елеулі ықпал - инвестициялар  объектісінің қаржылық және операциялық  қызметі бойынша шешімдер қабылдауға қатысу мүмкіндігі, бірақ осындай  саясатты жеке өзі немесе бірлесіп бақылау емес .

Еншілес ұйым – басқа  ұйым (бас ұйым деп аталатын) бақылайтын ұйым, оның ішінде серіктестік сияқты корпорацияланбаған ұйым.

39 IAS Халықаралық  қаржы есептілігінің стандарты

Қаржы құралдары - тану және бағала

39 IAS тандарттың мақсаты қаржы активтерін, қаржы міндеттемелерін және қаржылық емес активтерді сатып алу немесе сату туралы кейбір шарттарды тану және бағалау қағидаттарын белгілеуден тұрады. Қаржы құралдары туралы ақпаратты ұсынуға арналған талаптар 32-«Қаржы құралдары – ақпаратты ашу және беру» IAS Халықаралық стандартында жазылған. Қаржы құралдары туралы ақпаратты ашып көрсетуге арналған талаптар 7-«Қаржы құралдары - ашып көрсету» IFRS Халықаралық стандартында жазылған.

39 IAS стандартты барлық ұйым, мыналарды қоспағанда, қаржы құралдарының барлық түріне қолдануы тиіс:  еншілес ұйымдардағы, қауымдасқан ұйымдардағы және бірлескен қызметтегі 27-«Шоғырландырылған және жеке қаржы есептілігі» IAS немесе 28-«Қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар» IAS немесе 31-«Бірлескен қызметке қатысу» IAS Халықаралық стандарттарына сәйкес есепке алынатын қатысу үлестерін. Сонымен қатар, ұйымдар осы Стандартты еншілес ұйымдарға, қауымдасқан ұйымдарға немесе бірлескен қызметке 27 IAS, 28 IAS немесе 31 IAS Халықаралық стандарттарына сай 39 IAS стандартына сәйкес есепке алынатын қатысу үлестерін қолдануға міндетті. Ұйымдар сондай-ақ осы Стандартты еншілес ұйымдарға, қауымдасқан ұйымдарға немесе бірлескен қызметке қатысу үлесінен туынды құралдарына, осы туынды құрал 32 IAS Халықаралық стандарттағы ұйымның үлестік құралының анықтамасына сәйкес келетін жағдайларды қоспағанда, қолдануға міндетті; 17-«Жалдау» IAS қолданылатын жалдау шарттары бойынша құқықтар мен міндеттемелерді. Дегенмен: жалдау бойынша жалға беруші таныған дебиторлық берешек осы Стандарттың тану туралы және құнсыздану туралы ережелерін қолданудың ықпалында болса (15-37, 58, 59, 63-65-параграфтарды және А қосымшасының AG36-AG52 және AG84-AG93-параграфтарын қараңыз); жалдау бойынша жалға алушы таныған кредиторлық берешек осы Стандартты тануды тоқтатуға қатысты бөлігінде қолданудың ықпалында болса (39-42-параграфтарды және А қосымшасының AG57-AG63-параграфтарын қараңыз); жалдау шарттарына енгізілген туынды құралдар осы Стандарттың енгізілген туынды құралдары туралы ережелерін қолдануға сай келсе (10-13-параграфтарды және А қосымшасының AG27-AG33-параграфтарын қараңыз); 19-«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар» IAS Халықаралық стандарты қолданылатын қызметкерлерге сыйақы бағдарламалары бойынша жұмыс берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін;  кәсіпорын шығарған 32 (IFRS) ХҚЕС-тағы үлестік құралдар анықтамасына сай (купондар мен опциондарды қосқанда) немесе 32 (IFRS) ХҚЕС-тың тармақтарына сәйкес үлестік құралдар ретінде жіктелуі талап етілетін қаржылық құралдар. Алайда, осындай үлестік құралдардың иесі осы Стандартты сол құралдарға егер олар жоғарыдағы тармақшасындағы ерекшелікке сай болмаса қолдануы тиіс эмитенттің 9-параграфтағы қаржы кепілдіктері шартының анықтамасына сай келетін сақтандыру шарты бойынша немесе дискрециялық қатысу құқығы болғандықтан 4 IFRS қолдану саласындағы шарт бойынша туындайтын құқықтары мен міндеттемелерін. Сонымен бірге, осы Стандартты 4 IFRS қолдану саласындағы шартқа енгізілген туынды құралға қолдануға болады, егер осындай туынды құралдың өзі 4 IFRS қолдану сай келетін шарт болып табылмаса (10-13-параграфтарды және А қосымшасының AG27-AG33-параграфтарын қараңыз). Сонымен қатар, егер қаржы кепілдіктері шарттарының эмитенті бұрын екіұшты емес түрде осындай шарттарды сақтандыру шарттары деп есептейтінін және сақтандыру шарттары қолданылатын есепке алу рәсімдерін пайдаланғанын мәлімдесе, ол осы Стандартты немесе 4 IFRS-ты осындай шарттарды сақтандыру шарттарына қолдануды таңдауға құқылы (AG4 және AG4А-параграфтарын қараңыз). Эмитент осындай таңдауды әрбір жеке алынған шартқа қатысты жасай алады, бірақ бірде оны жасай отырып, ол одан бас тартуға құқылы емес; кәсіпорындар біріктірілген кезде сатып алушы ұйым және сатушы арасында сатып алынатын ұйымды сатып алу немесе сату туралы белгілі бір болашақ күнге жасалған шарттарды; 4-параграфта жазылғандарды қоспағанда, несие туралы келісімдерді. Несие туралы келісімнің эмитенті 37 IАS-ты осы Стандартты қолдану саласында болмайтын несие туралы келісімдерге де қолдануы тиіс. Дегенмен несие туралы барлық келісім осы Стандарттың тануды тоқтатуға қатысты ережелерін қолданудың ықпалында болады (15-42-параграфтарды және А қосымшасының AG36-AG63 - параграфтарын қараңыз); 39 IAS стандартынат қолданылатын 5-7-параграфтарын қолдану саласындағы келісім-шарттарды қоспағанда, 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS Халықаралық стандарты қолданылатын үлестік құралдар негізіндегі төлемдермен мәмілелер бойынша қаржы құралдарын, келісім-шарттарды және міндеттемелерді; ұйым 37-«Бағалау міндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты активтер» IАS сәйкес бағалау міндеттемелері ретінде таныған не ол үшін неғұрлым ерте кезеңдердің бірінде ол 37 IАS сәйкес бағалау міндеттемесін таныған міндеттемені өтеу үшін ұйым жүргізуге міндетті болатын шығындарды өтеу үшін төлемдерге құқықтарын.

32 IAS Халықаралық қаржы  есептілігінің стандарты

Қаржы құралдары – ақпаратты  ашу және беру

32 IAS стандартының мақсаты қаржы құралдарын міндеттеме немесе капитал ретінде ұсыну, сондай-ақ қаржы активтер мен қаржы міндеттемелерін өзара есепке алу принциптерін белгілеу болып табылады. Ол эмитент тұрғысынан қаржы активтерінің, қаржы міндеттемелерінің және үлестік құралдардың санаттары бойынша қаржы құралдарының жіктемесіне; тиісті қатысу үлестерінің, диивдендтердің, пайдалар мен залалдардың жіктемесіне; сондай-ақ қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерін біріне-бірін қарсы есепке алу керек болатын жағдайларға қолданылады. 32 IAS стандартмен белгіленген принциптер 39-«Қаржы құралдары – тану және бағалау» IAS Халықаралық стандартында қалыптастырылған қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерін тану және бағалау принциптерін, сондай-ақ 7-«Қаржы құралдары – ашып көрсету» IFRS сәйкес оларды туралы ақпараттарды ашып көрсетулерді толықтырады.

32 IAS стандарты: 27-«Шоғырландырылған және жеке қаржы есептілігі» (IAS)ХҚЕС, 28-«Қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар» (IAS)ХҚЕС және 31-«Бірлескен қызметке қатысу» (IAS) ХҚЕС-тарына сәйкес есеп берілетін еншілес ұйымдардағы қауымдастырылған ұйымдардағы және бірлескен қызметтердегі қатысу үлестерін қоспағанда, қаржы құралдарының барлық түрлеріне ұйымдардың бәрі қолдануы тиіс. Алайда, кейбір жағдайларда 27 (IAS)ХҚЕС, 28 (IAS)ХҚЕС, 31 (IAS)ХҚЕС-тары ұйымға 39 (IAS)ХҚЕС-ын қолданып еншілес ұйымдағы, қауымдастырылған ұйымдағы және бірлескен кәсіпорныдардағы қатысу үлесі жөнінде есеп беруіне рұқсат береді; осындай жағдайларда кәсіпорындар 32 IAS стандартының талаптарын қолдануы тиіс. Сонымен қоса, кәіспорындар 32 IAS стандарты еншілес ұйымдардағы, қауымдастырылған ұйымдардағы және бірлескен кәіспорындардағы қатысу үлестеріне байланысты барлық туынды құралдарға қолдану тиіс. 19-«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар» IAS Халықаралық стандарты қолданылатын қызметкерлерге берілетін сыйақы бағдарламасы бойынша жұмыс берушілердің құқықтарын және міндеттемелерін қоспағанда; 4-«Сақтандыру шарттары» IFRS анықтамасына сәйкес сақтандыру шарттарын қоспағанда. Алайда, 39 IAS Халықаралық стандарты ұйымға есептеуде шарттарды бөлек көрсетуге жүктесе, 32 IAS сақтандыру шарттарына кіріктірілегн туынды құралдарға қатысты қолданылады. Соған қоса, эмитент 32 IAS қаржылық кепілдік шарттары сияқты шарттарды тану және бағалау кезінде 39 IAS-ты қолданса, осы шартқа  қатысты қолданылуы тиіс, бірақ егер 4 IFRS параграфына сәйкес ол осылардың танылуы және бағалануы үшін дәл 4 IFRS-ты таңдаса, 4 IFRS қолданылуы тиіс. 4 IFRS қолдану аясындағы қаржы құралдарын қоспағанда, себебі олардың құрамында дискрециялық қатысу құқығы бар. Осы құралдардың эмитенті қаржы міндеттемелерінің және үлестік құралдардың арасындағы айырмашылыққа қатысты 32 IAS 15-32 және AG25-AG35-параграфтардың осы құқықтарына қолданудан босатылды. Алайда, бұл құралдар 32 IAS  стандартты барлық басқа талаптардың ықпалына ұшырайды. Соған қоса, 32 IAS осы құралдарға кіріктірілген туынды құралдарға қатысты қолданылады (19-IAS қараңыз). 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS Халықаралық стандарты қолданылатын үлестік құралдар негізіндегі төлемдері бар мәміле бойынша қаржы құралдарын, келісім-шарттарды және міндеттемелерді, мыналарды: 32 IAS стандарт қолданылатын 8-10-параграфтарының әрекет аясындағы шарттарды қоспағанда, сатып алынған, сатылған, шығарылған немесе қызметкерлерге берілетін акцияларға жоспарларды ұсынумен, қызметкерлердің акцияларды сатып алу жоспарларымен және үлестік құралдар негізінде төлемдер туралы басқа да мәмілелермен байланысты өтелген қазынашылық акцияларға қатысты қолданылуы тиісті 32 IAS стандартының 33 және 34-параграфтарды қоспағанда.

40 (IAS) Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты

Инвестициялық жылжымайтын мүлік

40 (IAS) стандартының мақсаты инвестициялық жылжымайтын мүлік есебінің тәртібін және ақпаратты ашып көрсетуге қойылатын тиісті талаптарды белгілеу болып табылады. 40 (IAS) инвестициялық жылжымайтын мүлік туралы ақпаратты тану, бағалау және ашып көрсету кезінде қолданылады. 40 (IAS), басқалармен қатар, қаржылық жал ретінде ескерілетін жалдау шарты бойынша инвестициялық жылжымайтын мүлікке жалгердің қаржы есептілігінде бағалауға және операциялық жалдау шарты бойынша жалгерге берілген жылжымайтын мүлікке инвестицияларды жалға берушінің қаржы есептілігінде бағалауға қолданылады. 40 (IAS) стандартта 17 Жалдау (IAS) ХҚЕС реттелген мәселелер қаралмайды, оның ішінде: жалгерлікті қаржылық немесе операциялық жалгерлікке жүйелеу; инвестициялық жылжымайтын мүлік объектілерін жалға өткізуден алынған кірісті тану (18 Табыс (IAS) ХҚЕС-да қараңыз); операциялық жал ретінде ескерілетін жалдау шарты бойынша жалға алушының иелігіндегі жылжымайтын мүлікті оның қаржы есептілігіндегі бағалау; қаржылық жалгерлікке берілген таза инвестицияларды жалға берушінің қаржы есептілігінде бағалау; кері жалгерлікпен сату жөніндегі операциялардың есебі; қаржылық және операциялық жалгерлік туралы ақпаратты ашып көрсету қаралмайды. 40 (IAS) ауыл шаруашылық қызметке жататын биологиялық активтерге (41 Ауылшаруашылығы (IAS) ХҚЕС қараңыз);  пайдалы қазбаларға және мұнай, табиғи газ және сол сияқты қалпына келтірілмейтін ресурстар секілді пайдалы қазбалардың қорларына құқықтарға қолданылмайды. Осы Стандартта мынадай терминдер төменде көрсетілген мәнінде пайдаланылады:

Баланстық құн – актив баланста танылатын сома.

Өзіндік құн – төленген ақша қаражаттарының немесе олардың баламаларының сомасы немесе оны немесе ғимаратты сатып алу кезінде активті сатып алу мақсатында берілген басқа өтемнің әділ құны немесе мұны қолдануға болса, басқа ХҚЕС, мысалы, 2 Акцияларға негізделген төлем (IFRS)  нақты талаптарына сәйкес бастапқы тану кезіндегі осы активке жатқызылған сома.

Әділ құн - бұл осындай операцияны жасағысы келетін, жақсы хабардар, тәуелсіз тараптардың арасында актив айырбасталуы мүмкін сома.

Инвестициялық жылжымайтын  мүлік - (қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік (жер немесе үй, не үйдің бір бөлігі, не сол да, басқасы да), жалгерлік төлемдер немесе капиталдың өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу мақсатымен, бірақ: тауар өндіруде немесе жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес, әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе әдеттегі шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес.

Иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік - (қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік, тауарлар өндіруде немесе жеткізуде, қызмет көрсетуде немесе әкімшілік мақсаттарға пайдалануға арналған.

Жалгер операциялық  жалгерлік бойынша иелік ететін жылжымайтын мүлік, мұндай жылжымайтын мүлік барлық қалған жағдайларда инвестициялық жылжымайтын мүлік ұғымына сай келсе және жалгер  активті тану үшін 33-55-тармақтарда баяндалған әділ құн бойынша есеп моделін пайдаланса, инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктеле және есепте көрсетіле алады. Жіктеудің мұндай нұсқасы объектілік негізде мүмкін болады. Алайда операциялық жалгерлік шарты бойынша жалгердің иелігінде тұрған жылжымайтын мүліктің бір осындай объектісі үшін жіктеудің осы нұсқасы таңдап алынса, инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде жіктелетін бүкіл жылжымайтын мүлік әділ құн бойынша есеп моделін пайдалану арқылы ескерілуі тиіс. Егер жіктеудің осы нұсқасы таңдап алынса, онда бұлайша жіктелген жылжымайтын мүлік бойынша 74-78-тармақтарда талап етілетін ақпарат ашып көрсетіледі.

Инвестициялық жылжымайтын  мүлік жалгерлік төлем немесе капитал құнының өсуінен кірістер, не соны да, басқасын да алуға арналған. Сондықтан инвестициялық жылжымайтын  мүлік түсетін ақшалай тасқындар, әдетте, ұйымның қалған активтерімен байланысты болмайды. Бұл инвестициялық жылжымайтын мүлікті иеленуші орналасқан жылжымайтын мүліктен өзгешелендіреді. Тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру немесе жеткізу (немесе мүлікті әкімшілік мақсаттарда пайдалану) мүлікке ғана емес, өндіру немесе жеткізу процесінде пайдаланылатын басқа активтерге де жатпайтын ақшалай қаражаттарды туғызады. 16 Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар (IAS) ХҚЕС иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлікті көрсету үшін қолданылады.

Ивестициялық жылжымайтын мүлік мысалдары төменде келтірілген: әдеттегі шаруашылық қызметтің барысында қысқа мерзімді болашақта сату үшін емес, ұзақ мерзімді болашақта капитал құнының өсуінен пайда алуға арналған жер; әрі қарай арналу мақсаты әзірше анықталмаған жер. (Егер ұйым жерді иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік ретінде пайдаланатыны немесе әдеттегі шаруашылық қызметтің барысында қысқа мерзімді болашақта сататыны туралы шешім қабылдамаған ретте, жер капитал құнының өсімін алуға арналған деп есептеледі); ұйымның меншігіндегі (немесе қаржылық жалдау шарты бойынша есеп беретін ұйымның қарауындағы) және операциялық жалгерліктің бір немесе бірнеше шарттары бойынша жалға берілген ғимарат; және қазір бос тұрған, бірақ операциялық жалгерліктің бір немесе бірнеше шарттары бойынша  жалға беруге арналған ғимарат, болашақта инвестициялық меншік ретінде қолдану үшін құрылысы жүріп жатқан немесе жасалып жатқан жылжымайтын мүлік.

Әрі қарай инвестициялық  жылжымайтын мүлік болып табылмайтын, осы Стандарттың ережелері қолданылмайтын баптардың мысалдары келтірілген: әдеттегі шаруашылық қызметтің барысында сатуға арналған немесе құрылысы салынып жатқан немесе сату мақсатымен қайта құру сатысындағы жылжымайтын мүлік (2 Босалқылар (IAS) ХҚЕС қараңыз); мысалы, таяу болашақта сатуға немесе қайта құрып, қайта сатуға ғана арналған жылжымайтын мүлік; үшінші тұлғалардың тапсыруы бойынша салынып жатқан немесе қайта құру сатысындағы жылжымайтын мүлік (11 Құрылысқа жасалған келісімшарттар (IAS) ХҚЕС  қараңыз); иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік (16 (IAS) ХҚЕС қараңыз), оның ішінде (басқаларымен қоса) иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік ретінде одан әрі пайдалануға арналған жылжымайтын мүлік; қайта құрып, кейіннен иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік ретінде пайдалануға арналған жылжымайтын мүлік; ұйымның қызметкерлері тұратын жылжымайтын мүлік (қызметкерлер нарықтық мөлшерлеме бойынша жалгерлік ақы төлейтін-төлемейтініне қарамастан), сондай-ақ иеленуші орналасқан және істен шығаруға арналған жылжымайтын мүлік; Қаржылық жалдау шарты бойынша басқа ұйымға жалға берілген жылжымайтын мүлік. Жекелеген реттерде жылжымайтын мүлік объектісінің бір бөлігі - жалгерлік ақы алу немесе капитал құнының өсімін алу үшін, ал екінші бөлігі тауарлар өндіру немесе жеткізу, қызметтер көрсету үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылуы мүмкін. Егер объектінің аталған бөліктерін бір-біріне тәуелсіз сату мүмкін болса (немесе бір-біріне тәуелсіз қаржылық жалгерлікке беру), ұйым объектінің көрсетілген бөліктерін жеке-жеке ескереді. Ал егер объектінің бөліктерін жеке-жеке сатуға болмаса, осы объектінің аз ғана бөлігі тауар өндіруге немесе жеткізуге, қызмет көрсетуге немесе әкімшілік мақсаттарға арналған болса ғана, объект инвестициялық жылжымайтын мүлік деп есептеледі. Кейбір жағдайларда ұйым ұйымға тиесілі жылжымайтын мүлікті жалға алушыларға қосымша қызмет көрсетеді. Ұйым, көрсетілетін қызметтер барлық мәміленің салыстырмалы түрде аз ғана бөлігін құраған жағдайда, осы жылжымайтын мүлікті жылжымайтын мүлікке инвестициялар ретінде қарастырады. Кеңсе үйінің иесі жалға алушыларға осы үйді күзету және ағымдағы пайдалану жөнінде қызмет көрсететін жағдай жоғарыда айтылғанның мысалы болып табылады. Басқа жағдайларда көрсетілетін қызметтер неғұрлым маңызды болады. Мысалы, егер ұйым қонақ үйге иелік етіп, оны басқаратын болса, онда тұрғындарға көрсетілетін қызметтер тұтастай келісім үшін маңызды болып табылады. Сөйтіп, иеленуші басқаратын қонақ үй инвестициялық жылжымайтын мүлік емес, иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлікті білдіреді. Кейде қосымша қызмет көрсетулер жылжымайтын мүлікті инвестициялық жылжымайтын мүлікке жатқызуға болмайтындай соншалықты елеулі болатын-болмайтынын анықтау қиын. Мысалы, қонақ үйдің иесі кейде жекелеген міндеттерді орындауды басқару шарты бойынша үшінші тарапқа береді. Ондай шарттардың талаптары алуан түрлі болады. Бір жағынан, иеленуші нақты түрде енжар инвестор жағдайында болуы мүмкін. Екінші жағынан, иеленуші бөтен ұйымға жекелеген жедел басқару міндеттерін бере алады, бұл жағдайда ол қонақ үйге байланысты ақшалай тасқындардың өзгеру тәуекелін одан әрі көтере береді. Объект инвестициялық жылжымайтын мүлік анықтамасына сәйкес келетінін анықтау үшін, кәсіптік пікірге сүйену қажет. Ұйым инвестициялық жылжымайтын мүлік анықтамасына және 7-13-тармақтарда айтылған ұсынымдарға сәйкес кәсіптік пікірді жүйелі түрде пайдалану үшін белгілі бір өлшемдер әзірлейді. 75(с)-тармақ ұйым, жіктеу болатын жағдайларда, осы өлшемді ашып көрсетуді талап етеді. Кейде ұйым өзінің бас кәсіпорны немесе сол топтағы басқа да еншілес кәсіпорны жалға алған және орналасқан жылжымайтын мүлікке ие болады. Мұндай жылжымайтын мүлік шоғырландырылған қаржы есептілігінде инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде көрсетілмейді, өйткені барлық топтың көзқарасы бойынша, осы объект иеленуші орналасқан жылжымайтын мүлік болып табылады. Алайда, жеке алынған меншіктенуші-ұйымның көзқарасы бойынша, объект, егер ол 5-тармақтағы анықтаманы қанағаттандыратын болса, жылжымайтын мүлікке инвестиция болып табылады. Сондықтан жалға беруші өзінің жеке қаржы есептілігінде аталған жылжымайтын мүлікті инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде көрсетеді.