Утварэнне Вялiкага Княства Лiтоускага, Рускага i Жамойцкага

Яшчэ к эканамичным прычынам можна аднесцi тот факт што першай сталіцай Вялікага княства Літоўскага быў Новагародак. Як сведчаць археалагічныя даследаванні, у XII-ХПІ стст. Новагародская зямля дасягнула значнага эканамічнага і культурнага развіцця, а сам Новагародак стаў багатым горадам і моцнай крэпасцю. Землі вакол яго былі даволі ўрадлівымі і давалі добрыя ўраджаі. У самім горадзе вядучай галіной рамяства была апрацоўка каляровых і каштоўных металаў. Ювеліры станавіліся заможнымі гараджанамі. Развіваліся і іншыя рамёствы: ганчарнае, кастарэзнае, выплаўка і апрацоўка жалеза. Горад меў шырокія знешнія сувязі, вёў гандаль з Полацкам, паўднёварускімі гарадамі, Прыбалтыкай, Полынчай, Візантыяй, Блізкім Усходам.

На падставе высокага развіцця земляробства, рамёстваў і гандлю багацелі мясцовыя феадалы. Новагародская зямля мела даволі развітыя феадальныя адносіны, значную маёмасную дыферэнцыяцыю, перажывала эканамічны ўздым. Яе князі і феадалы былі зацікаўлены ў пашырэнні тэрыторыі княства. У гэтыя ж часы па шэрагу прычын страчвае сваё былое значэнне гандлёвы шлях “з варагаў у грэкі” і слабеюць тыя моцныя гарады і княствы, якія на ім разбагацелі і ўмацаваліся. Дзяржава- ўтваральная ініцыятыва на беларускіх землях стала пераходзіць ад Полацка да Новагародка. Паступова вакол апошняга пачынае фарміравацца новая дзяржава - Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.[ 2, с. 43].

 

Этнiчны фактар .  Пэуную ролю у развiццi аб’яднальных працэсау адыгрывау этнiчны фактар. На тэрыторыi  Беларусi пачынаючы з 5-8 ст. склалiся пляменныя аб’яднаннi крывiчоу-палачан,дрыгавiчоу,радзiмiчау у выннiку яе засялення славянскiмi пляменамi, якiя змешвалiся з ужо жыушымi тут балцкiмi пляменамi ,гэта значыць адбывалася славянiзацыя балцкага насельнiцтва .У гэты перыяд намецілася актыўны ўзаемапранікненне балцкага і ўсходнеславянскага этнічных масіваў. На іх памежжы фармiравалася шырокая змешаная зона , значная частка якой ахоплівала тэрыторыю сучаснай Беларусі. [4, с.43 ].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Утварэнне Вялікага  Княства  Літоўскага

Пачатак утварэння ВКЛ як у літоўскай, так і беларускай гістарыяграфіі звязваецца з дзейнасцю літоўскага князя Міндоўга. Першы раз яго імя ўпамінаецца ў дагаворы 1219 г., дзе ён разам з іншымі балцка - літоўскімі князямі абавязаўся перад галіцка - валынскімі князямі выступіць супраць палякаў. У 1237 і 1245 гг. Міндоўг выступаў на баку Данілы Галіцкага супраць Конрада Мазавецкага і чарнігаўскага князя Расціслава. Дзесьці ў прамежку 1245 -1246 гг. Міндоўг быў запрошаны куронамі для дапамогі ім у змаганні з немцамі. Аднак пад крэпасцю Амботэн ён пацярпеў страшэннае паражэнне і вымўшаны быў адступіць. Крыжакі напалі на яго ўладанні і хаця не ўзялі яго ўмацаванняў, аднак нанеслі вялікія спусташэнні і разбурэнні яго зямлі. Гэта не магло не прывесці да аслаблення пазіцый Міндоўга ў Літве, што і выкарысталі яго праціўнікі. У міжусобнай барацьбе, якую яны распачалі супраць Міндоўга, ён пацярпеў паражэнне і быў вымушаны ўцякаць у Новагародак. Там ён дзесьці ў канцы 1246 — пачатку 1247 г. прымае “веру хрысцiанскую от Востока со многiмi своiмi бояры”, што сведчыць аб тым, што Міндоўг не заваяваў Новагародак, а быў абраны князем (як у 1266 г. налыпчанскі перабежчык Даўмонт уцёк у Пскоў, прыняў там хрысціянскую веру і быў абраны князем. Калі б Міндоўг быў заваёўнікам, яму не трэба было б прымаць праваслаўе. Значыць, Міндоўг з’явіўся ў Новагародку не як заваёўнік, а як перабежчык, які ўцёк з Літвы разам з усім сваім родам і акружэннем [ 6, с.56 -61 ].

Мацей Стрыкоускi наконт пiсау «Аб пачатках ,вывадах,мужнасцi, справах рыцарскiх i хатнiх слаунага народа лiтоускага, жамойцкага i рускага » (1575-1577) : « Таго Мендога Лiтва неабачлiва i глупа у сваiх летапiсах не узгадвае, каторы быу першым каралем лiтоускiм ,каранаваным ад папскага стальца ,i больш доблесным чым усе яго продкi».

Лiчачы каранацыю Мендоуга  галоунай яго заслугай  Стрыкоускi  iмкнууся указаць I  месца гэтай падзеi,аднак звестак у ягоных крынiцах не было. Таму месца каранацыi у розных творах Стрыкоускi вызначае па-рознаму.У першым яго творы « Ганец цноты» 1574г. –паведамляецца пра каранацыю Мiндоуга у Кернаве.У « Хронiцы польскай, лiтоускай, жмудскай i усяе Русi» у Навагрудку.

 Па сутнасцi пытанне было вырашана яшчэ у 1910 г. Эдуардам Вальтэрам. У сваiм артыкуле « Горад Мiндоуга ,або  Дзе шукаць Летовiю 13 ст.» даследнiк  звярнуу  увагу  на тое што канкрэтная мясцовасць ,што называлася Летовiя ,сапрауды iснавала у Лiтве i вядомая цяпер як Латава. Так называлася веска на пауночны  захад ад  г.Анiкшай ля ручайка прытоку ракi Швянтойи. Узгадваецца ручаек Латава i у фальшывай грамаце Мiндоуга 1261г. у якой апiсваецца мяжа Селы. Назва ручайка у грамаце пiшацца дакладна так ,як пiсалася назва маентку Мiндоуга – « in ripam Lettowiae».

Толькi у 1997 г. было выяулена гарадзiшча на беразе ручайка Латава, непадалеку ад вескi Латава. Мяркуючы па выпадковых знаходках ,гарадзiшча датаванае 13-14 ст.

Такiм чынам можна лiчыць даказаным iснаванне княскай рэзiдэнцыi, назва якой у нямецка-лацiнскай транскрыпцыi цалкам супадала з напiсаннем назвы Лiтвы. Ва урачыстасцях каранацыi брау удзел кiраунiк  суседняй дзяржавы –магiстр Лiвонскага ордэна Андрэй Штырланд. Паводле звычайнай у сярэднiя вякi практыкi ,кiраунiкi дзяржау сустракалiся на межах сваiх уладанняу. Не дзiуна што у 1253 г. маентак што знаходзiуся на памежжы Лiтвы и Лiвонii, стау найбольш прыдатным для правядзення каранацыi Мiндоуга и прыему гасцей.Палатаускае гарадзiшча такiм чынам можна лiчыць найбольш праудападобным месцам каранацыi Мiндоуга. .  [10, с.26 ].

 

Палітычнае аб’яднанне Наваградскага  княства з Літвой амаль адразу выклікала супрацьдзеянне як унутры Літвы, так і з боку суседзяў. У 1249 г. супраць Міндоўга ўтварылася магутная кааліцыя ў складзе яго пляменніка Таўцівіла, жамойцкага князя Выкінта, Данілы Галіцкага і ландмайстра Лівонскага ордэна Андрэя фон Сцірланда. Тройчы, прыкладна ў 1249, 1251 і 1253 гг., Даніла рабіў паходы на Наваградак і Гародню. У такіх умовах Міндоўг у канцы 1250 ці пачатку 1251 г. прыняў хрышчэнне па каталіцкім абрадзе, а ў 1253 г. каранаваўся (паводле Густынскага летапісу у Наваградку) каралеўскай каронай, дасланай з Рыма. Папа Інакенцій IV абвясціў, што прымае новае каралеўства пад сваё заступніцтва. Гэта дапамагло Міндоўгу нейтралізаваць варожасць Лівоніі і перамагчы сваіх праціўнікаў у Літве. Праўда, часова ён вымушаны быў саступіць значную частку Жамойці крыжакам, а Наваградак, Слонім і Ваўкавыск - сыну Данілы Галіцкага Раману (на ўмовах васальнай залежнасці апошняга). Але Міндоўг захаваў за сабой вярхоўнае права на Наваградскую зямлю, а пазней аднавіў поўны кантроль над ёю.

Між тым пераход шэрага рускіх княстваў пад уладу Літвы  прывёў да канфлікту з Залатой Ардой, якая не адмовілася ад намеру падпарадкаваць усю Русь. Каля 1258 г. татарскі ваявода Бурундай здзейсніў спусташальны паход супраць Літвы. Аднак і гэта не прывяло да адлучэння ад яе Беларускага Панямоння.

У 1260 г. Міндоўг раптоўна  парваў з каталіцтвам і падтрымаў паўстанне супраць крыжакаў, якое ўспыхнула ў Жамойці. У выніку там замацаваўся стаўленік Міндоўга і сын яго сястры князь Транята. Іншы пляменнік, Таўцівіл у гэты час княжыў у Полацку і, верагодна, таксама прызнаваў верхавенства літоўскага ўладара. Пад непасрэднай уладай Міндоўга знаходзіліся іншыя літоўскія князі, якія прыгадваюцца як сведкі ў яга граматах крыжакам: Лугвен, Гердзень Нальшчанскі, Парбусе (верагодна, з Дзевалтвы) і інш.

Такім чынам, можна гаварыць пра ўтварэнне з сярэдзіны XIII ст. даволі ўстойлівай палітычнай структуры, у якой вярхоўнаму князю літоускага паходжання непасрэдна належала частка этнічнай Літвы (Аўкштота) з Наваградскай зямлёй, а іншыя балцкія (Жамойць) і рускія (Полацкае княства) землі знаходзіліся ў пэўнай залежнасці ад яго. Гэта дазваляла эфектыўна супрацьдзейнічаць экспансіі, з аднаго боку, крыжакаў, з другога - татар і залежных ад іх галіцка-валынскіх князёў. У барацьбе з крыжакамі вялікі князь мог апірацца на рускія княствы, а ў барацьбе з татарамі і валынянамі — на этнічную Літву. Агульная плошча падкантрольнай літоўскім князям тэрыторыі ў гэты час складала, паводле падлікаў аўтараў, каля 153 тыс. кв. км. .[ 2, с. 74-77].

 

У пачатку 50-х гг. XIII ст. дзякуючы намаганням дыпламацыi папы рымскага паміж Міндоўгам і Даніілам Галіцкім, каронававшiмiся практычна адначасова, наступіла перамiрре.

Перамовы з Галiчанскiм княствам ад імя Міндоўга вёў яго сын Войшалк. Летапіс адзначае, што ў 1254 годзе для ўмацавання пагаднення адна з дачок Міндоўга была выдадзена замуж за сына Данііла, Холмскага князя Шварна. Данiiл з каралеўскай шчодрасцю адарыў маладых, аддаўшы ім Драгічынскае княства. Гэтым ён адначасова гасіў таксама і зацягнутаю за гэтую зямлю спрэчку паміж Галіцка-Валынскай Руссю і ВКЛ.

 Міндоўг, у сваю  чаргу, узяў сабе на службу  ў Наваградак другога сына Данііла, Рамана. Здавалася, што дыпламатыя папы рымскага магла святкаваць свой поспех. Атрымалася не толькі прывесці да згоды, але нават і парадніць тыя, дзве і дынастыі што ваявалі - Рингольдовичей і Рамановічей. Вродзебы стварылася трывалая анцiтатарская кааліцыя, у чым была зацікаўлена Заходняя Еўропа. Аднак гэта не стала доўгачасовым.

Калі вестка аб смерці Батыя  ў 1256 дайшла да Холм і Навагрудка, абодва караля вырашылі, што настаў час  для вызвалення паўднёва-ўсходніх зямель, і найперш за ўсё старажытнай рускай сталіцы - Кіева. Першым выступіў Данііл. Не дачакаўшыся войскаў ВКЛ, каторые узначальваў Раман Даніілавіч, ён напаў на сильнае татарскія ўмацаванне - Возвягль. Горад быў разграблены, спалены, усё насельніцтва ўзята ў палон. Войскі ВКЛ абурыліся дзеяннямі сваіх галіцка-Валыніскіх саюзнікаў. Гнеў іх выліўся на ўласнага ваенначальніка - князя Рамана Даніілавіч, які вымушаны быў бегчы да свайго бацькі. Пакінутая ім армія «своевала» наваколлі Луцка. Атрады Данiiла дагналі войска ВКЛ каля Кастругi, дзе адбылась бітва, у якім загінула шмат воінаў. У выніку доўгіх перамоваў гэтая ўспышка ўзаемнай варожасці паступова ўляглася. Раман Данiлавіч вярнуўся на службу ў Наваградак.

Неўзабаве па нейкай прычыне Войшалк саступіў Раману Даніілавічу кіраванне ў Навагрудку, адмовіўся ў яго карысць ад Слоніма і Ваўкавыска, а сам пайшоў на службу да Даніілы Галіцкаму, дакладней станавіўся яго ганаровым закладнікам. Тут Войшалк пастрыгаецца ў манахі ў праваслаўным манастыры, дзе знаходзіцца на працягу трох гадоў, зарэкамендаваўшы сябе рэўнасным слугою веры. Неўзабаве Войшалк заснаваў манастырь «на раце на мяжы памiж Літвою і Новагародкам».

Праз некаторы час ён пачаў рабіць меры па вяртанні Навагрудка і навакольных зямель. У 1258 Войшалк з дапамогай Товцiвiла захапіў Навагрудок. Княжы ў ім Раман Даніілавіч быў схоплены і, магчыма, нават забіты. У адказ на гэтыя дзеянні Данііл Галіцкі здзейснiў паход на Новагрудскую зямлю, узяў Ваўкавыск, паслаў атрады на Гродна і Зэльву. Аднак падпарадкаваць зноў Наваградак ўжо не змог.

Вярнуўшы ўладу над  Наваградкам, Войшалк хацеў зацвердзіцца і ў літоўскіх уладаннях бацькі, перш за ўсё  шляхам распаўсюджвання  там праваслаўя. Таму заканамерна, што  паміж імі паўстала варожасць, якая насіла рэлігійны адценне. Адначасова ў Міндоўга абвастрыліся адносіны з полацкім князем Товцiвiлом, сваім братам Герденем, а таксама з жамойцкіх князем Транятай, які ўступіў у змову з Нальшанскiм князем даў-Монтам, у якога Міндоўг забраў жонку. Не рызыкуючы адкрыта супрацьстаяць каралю, Даўмонта стаіўся і чакаў толькі зручнага моманту для помсты. Такі момант змоўшчыкамі прадставіўся, калі войска Міндоўга ажыццяўляла паход на Браншчыну з мэтай яе прыяднання да Вялікага княства Літоўскага. 12 верасня 1263 змоўшчыкі, падкупіўшы ўлюбёнца Міндовга выхадца з Разані Астапа Канстанцінавіча, напалі на спячага Міндоуга i забілі яго разам з сынамі Руклю і Ренекю.

Гібель Міндоўга затармазіла працэс далейшайга пашырэння і ўмацавання Вялікага княства Літоўскага і перашкодзіла аб'яднанню рускіх і прыбалцкiх зямель у барацьбе супраць ордэна. Вядома, што як дальнабачны палітычны дзеяч Міндоўг падтрымлiу саюз супраць крыжакоў, у які уваходзiлi князі: Уладзіміра-Суздальскай - Аляксандр Невскі, полацкі-Товцiвiл, віцебскі - Канстанцін (сын Товтивила) і жамойцкіх - Транятай. Саюзнiкамі ў 1262 нават быў нанесены сумесны ўдар па Лівонскім ордэнам, хоць з-за няўзгодненасці дейнасці асаблівай эфектыўнасці не меў. Пасля гібелі Міндоўга гэты саюз пачаў распадацца.

Зацвердзіў «ва ўсёй зямлі літоўскай і Жэмайціі» Транята вырашыў расправіцца з прэтэндэнтамі на Літву - Войшалкам і Товцiвiлом. Пад падставай дзяльбы «зямлі і набытка Міндоўга» Товцiвiл быў запрошаны да Траняты ў госці і забіты. Войшалк схаваўся ў Пінску. Даўмонта «з дружынай сваёю і ўсім родам сваім» збег у Пскоў і там хрысціўся «з сваімі бояры», атрымаўшы пры хрышчэнні імя Цімафей. «І бысть радасць вялікая Псковицам, і посадиша яго на княвішчы ў сваім горадзе Пскове».

Праз некалькі месяцаў  пасля забойства Міндоўга быў забіты і Транята. Войшалк, даведаўшыся пра безуладдзя ў Літве, вырашыў, што настаў момант для канцэнтрацыі ў сваіх руках улады і над Літвой, і над Наваградкам. Разам з мінчанамі і новогрудчанами ён прыйшоў у Літву княжыць, дзе ў цэлым быў сустрэты як свой «господич». Войшалк, расправіўшыся з унутранымі ворагамі, заключыў мір з ордэнам і Галіцка-Валынским княствам, пры гэтым, каб атрымаць ваенную падтрымку апошняга, прызнаў сябе васалам брата Данііла Галіцкага, Валынскага князя Васілька Раманавіча, а яго пляменніка Шварна запрасіў « дапамагаць »ва ўпраўленні падуладнымі землямі. Разлік апынуўся дакладным. Васілька і Шварн даслалі свае дружыны, з іх дапамогай Войшалак заваяваў Деволтву і Нальшаны і, далучыўшы іх да Наваградка, стаў больш актыўна распаўсюджваць сваю ўладу на іншыя княжества, перш за ўсё на Полацкае.

Неўзабаве адбылося, па здагадцы некаторых аўтараў, мірнае аб'яднанне Полацкай зямлі з Навагрудком. У гэты час, як вядома з граматы полацкага князя Ізяслава. Полацкаму княству падпарадкоўваўся і Віцебск: «Полацк з Віцебескам адно ёсць» і што віцебскі князь «са мной адно». Злучэнне гэтых беларускіх зямель у адной дзяржаве - Вялікім княстве Літоўскім прывяло да этнічнай, а значыць, і ваенна-палітычнаму перавагу славянскага насельніцтва над балцкім. Войшалку атрымалася аб'яднаць у адной дзяржаве Літоўскую, Нальшанскую, Деволтвскую, Навагрудскую, Полацка-Віцебскую і Пінскую зямлі. Уласна, гэта і з'явілася рэальным пачаткам новай дзяржавы - Вялікага княжества Літоўскага, і Рускага, і Жамойцкага.

Аднак далейшыя дзеянні Войшалка цяжкавытлумачальныя. Магчыма, з мэтай апоры на Галіцка-Валынскую зямлю пры падпарадкаванні Жамойці, а можа, у сілу нейкіх асабістых прычын, ў 1267 г. ён аддаў сваё вялікае княжанне Шварну, а сам зноў прыняў манаскі сан. Іпацьеўскі летапіс трактует гэты крок як духоўны ўчынак, раскаянне за кровапраліцце: «Зграшыў ёсьць шмат перад Богам і людзі» .[ 5, с. 30-35].

Летаписец так малюе  Войшелка у той час кали ен быу князем-намесникам у Чорнай Руси: «Войшелак кожны дзень забiвау па тры цi па чатыры чалавека.Калi у якi дзень яму ня было здарэння забiць каго-небудь,то ен рабiуся вельми сумным и засмучаным а калi ен каго забiвау то быу надта рады» .[ 7, с.75].

Шварн, баючыся, як відаць, унутраных валненя у Літве ў карысць князёў прыродных, т. е. лiтоускiх, угаварываў Войшалка пакняжыць з ім вмесце, але той рашуча адмаўляўся і вярнуўся на престол толькі тады, калі Шварн памёр, не пакінуўшы наследников, і літоўцы зноў выклікалі Войшалка з манастыра для кіравання справамі княства.

Гэта ўзбудзіла варожасць другога сына Данііла Галiцкага, Льва, які хацеў стаць спадчыннікам брата і валодаць аб'яднанымі землямі Літвы і Навагрудка. Між князямі гатовыя былі ўжо пачацца баявыя дзеянні. Аднак Васілька Рамановіч, князь валынскі, прапанаваў з'ехацца для прымірэння. Войшалк і Леў прыбылі да яго ва Ўладзімір Валыніскі. Пасля сумеснага вячэры госці раз'ехаліся мірна. Але неўзабаве Леў прыехаў у Міхайловский манастыр, дзе спыніўся Войшалк. Князі пасварыліся, і Леў, як адзначаюць крыніцы  забіў Войшалка.