Утварэнне Вялiкага Княства Лiтоускага, Рускага i Жамойцкага

Недастатковасць, а часткова і супярэчлівасць звестак пра гісторыю Вялікага княства ў другой палове XIII ст. прывялі і да супярэчлівасці аценак многіх падзей гэтага часу. У прыватнасці, сведзення аб перыядзе княжання Трайдэна (1270-1282), зменiвшего Войшалка, вельмі заблытаныя і, хутчэй, ўяўляюць сабой змешванне розных падзей, што адбываліся ў розны час, а таксама ўласных домыслаў складальнікаў летапісаў. Калі пагадзіцца з мненем асобных аўтараў, што Трайдэн - сын Рамана Данілавіча, які ў 1254-1258 гг. быў новогрудским князем, то можна выказаць здагадку аб з'яўленні ў Вялікім княстве Літоўскім славянскай княжацкай дынастыі.

Трайдэн клапаціўся аб далейшым ўнутраным ўмацаванні Вялікага княства. Ён знішчаў апорныя пункты праціўнікаў адзінства дзяржавы, асабліва ў Нальшанскай зямлі, якая аддзяляла астатнія балцка-літоўскія тэрыторыі ад Наваградка і Полацка.

Яго галоўным супернікам у  знешняй палітыцы была Галіцка-Валынская  зямля. Імкнучыся парушыць яе адзінства, галоўныя ўдары Трайдэн накіроўваў супраць Валынскага княства, працягваючы падтрымліваць сяброускія сувязі з галіцкім князем Львом. Аднак і между імі неўзабаве разгарнулася барацьба за Драгічын на Падляшшы. У выбары сродкаў князі не саромеліся. Трайдэн, напаўшы на Драгічын, знішчыў мноства яго жыхароў ад малога да вялікага. Ў 1274 г. разам з князямі Бранскiм (Раманам), смаленскімі (Алегам і Глебам), Тураўскім і пінскіх - Леў Данілавіч у адплату напаў на Наваградак. У дапамогу ім па просьбе галіцкага князя татарскі хан накіраваў свой атрад. Разам з татарамі Леў Данілавіч напаў на Новагрудок, захапіў і разрабаваў яго.[5, с.35-40 ].

Быу спалены вакольны горад  у Наваградку,але да тэрытарыяльных страт з боку Лiтвы паход не прывеу.У 1277 г. Адбыуся яшчэ адзiн такi паход ,якi дасягнуу Гароднi. [2, с.78 ].

Калі Мсціслаў, Уладзімір  і сын Льва Юрый сабраліся ў  Брэсце, да іх прыйшла вестка, што  татары апярэдзілі іх і ўжо знаходзяцца пад Наваградкам. Галiцка-валынскія князі вырашылі ісці на Гродна. Ад нака ў наваколлях горада яны праявілі бестурботнасць. Прусы і борце напалі на іх спячых воінаў, адных перабілі, іншых пералавілі і адвялі ў горад. Гэтыя падзеі паклалі канец агрэсіўнасці галіцка-ва-лынских князёў. Яны прымірыліся з вялікімі князьямі літоўскімі. Суцішылі свой ваяўнічы запал і татары. .[5,с.35-40 ].

Трайдэн актыуна супрацьстаяу i спробам экспансii Лiвонскага ордэна,якi у 1278 г.заснавау у Латыголi ,на пауночным памежжы Лiтвы ,замак  Дынабург,а у наступным годде  арганiзавау супраць Лiтвы крыжовы паход,якi дасягнуу верагоднай сталiцы Трайдэна - Кернава.Трайдэн нанес крыжакам паражэнне ,а у 1281 г. часова выцеснiу их з Дынабурга.[ 2, с. 78].

Аб дзесяцігоддзі пасля  княжання Трайдэна захавайаось мала дакументальных дадзеных. Вядома, аднак, што ў 1289 г. "літоўскі князь Будзiкiд і брат яго Будiвiд князю Мсціславу Валынскагу горад свой Волковыеск, абы з імі мiр трымаў ». Гэта кажа аб тым, што Валынь, як і Галіч, была па-ранейшаму праціўнікам Вялікага княства, і саступка земель сведчыць аб яго паслабленні.

Палажэнне спраў стала выпраўляцца пры Віценi ( 1293-1316 ). Адзiн з летапісаў даносіць да нас звесткі (цалкам магчыма , легенду ) аб яго паходжанні. Быццам бы Трайдэн, праезжая праз належны яму Эйраголу (у Жэмайтыі ), звярнуў увагу на кемлівасць юнага Віценя і ўзяў яго да сябе. Пры двары ён здолеў выдзяліцца дзякуючы сваёй адказнасці, здольнасцi, за што быў пастаўлены маршалкам , а пасля смерці свайго апекуна заняў яго месца.

Несумненна , як і папярэднім князям , Віценю прыйшлося ў сваёй унутранай палітыцы ўлічваць літоўска - паганскія і руска - хрысціянскія інтарэсы. Інакш не атрымалася б захаваць адзінства дзяржавы , чаму пярэчыла частка літоўскіх феадалаў , асабліва жамойцкіх . У 1294 падчас нападу крыжакоў на Жамойць яе старшыны заклікалі народ да саюзу з немцамі і паднялі паўстанне супраць Віценя , катораму так і не ўдалося схіліць жамойтау да сумеснай барацьбы з ордэнам. Абапіраючыся на беларускія дружыны Полаччыны і Наваградчыны ён здушыў бунт.

Пры Віцене Вялікае княства Літоўскае не толькi вяло барацьбу з крыжакамі і Польшчай , але і пашырыла  свае ўладанні на паўднёва- захадзе : «ён дадаў зямлі Літоўскія шмат і да Буга ". У 1315 да княжеству была цалкам далучана Брэсцкая земля. Умацоўваючы дзяржаву , Віцень паклапаціўся і пра яго сімволіцы . У якасці свайго асабістага герба ён абраў так званую «Пагоню ». Пра гэта сведчыць Густинская летапіс : «А Віцень пачалі княжяцi над Літвою , прыдумаў сабе герб і ўсяму князству Літоўскаму печаць: рыцар збройны на кані з мячом , купкоўцы цяпер наречут пагоня ». Асабісты герб вялікага князя гуляў ролю дзяржаўнага герба. Яго ж малюнак быў выразаны на вялікакняскай пячатке.

На мяжы XIII-XIV стст. разлютавалася  барацьба з крыжакамі. Паколькі прыцісненыя iмі прусы цякалi галоўным чынам на Гродзеншчыну, дзе ім выдзялялi зямлю, яна падвяргалася нападам ордэна ў 1295, 1296, 1305, 1306 (двойчы), 1311 (тройчы), 1314, 1324 і 1328 гг. Вялікае княства на кожны ўдар крыжакоў адказвала сваім. Падчас гэтых падзей ярка праявіў сябе як палкаводзец праўнук Александра Неўскага Давід Гарадзенскі. Будучы Гродзенскiм старастам, ён адыгрывау важную ролю ў абароне княжества ад Тэўтонскага ордэна і Мазовіі. Зьявіўшыся, у прыватнасці, на дапамогу абложанага ў 1314 г. Новагрудскому замку, ён разбіў крыжакоў.

Віцень праводзіў актыўную ваенна-дыпламатычную дзейнасць. У 1298 ён заключыў карыснае для сябе пагадненне з мяшчанамі Рыгі, накіраванае супраць Лівонскага ордэна. Іх сумеснымі намаганнямі быў узяты і разбураны рыжскі замак крыжакоў, а рыцары разбіты. .[5, с.41 ].

Пасля смерцi Вiценя (каля 1316г.) вялiкiм князем стау яго брат або сын Гедымiн.За 25 гадоу яго княжання Вялiкае Княства Лiтоускае ператварылася у магутнаю дзяржаву,якая выступiла адным з цэнтрау кансалiдацыi рускiх княствау.[2, c.80 ].

Гедымін знаходзіўся вялікакняскім пасадзе з 1316 па 1341 . Ён апынуўся выдатным дзяржаўным і палітычным дзеячам, быў «мужам вельмі адважным і вялікага розуму», нястомна імкнуся усімі спосабамі пашырыць і ўмацаваць мяжы ВКЛ.

У адрозненне ад другой паловы XIII ст., Калі аб’яднанню пад сваім пачаткам ўсіх рускіх зямель імкнулася Уладзіміра-Суздальская Русь, Галіцка-Валынское княства і Вялікае княства Літоўскае, падчас Гедыміна на гэтую ролю сталі прэтэндаваць толькі Маскоўскае княства і Вялікае княства Літоўскае. Іх канкурэнцыя працягвалася некалькі стагоддзяў. Ужо ў самым пачатку свайго княжання Гедымін пачаў актыўна дамагацца гэтай мэты. Па некаторых дадзеных, У 1320 г. ён распачаў паход на Уладимир Валынскі і захапіў яго. Затым яму паддаўся Луцк, а баяры, якія сабраліся з усёй Валыні, прызналі яго сваім князем, захаваўшы ранейшыя правы, звычаі і веру.

 У 1321 г. Гедымін рушыў  на Кіеў, надаючы вялікае значэнне да далучэння да сваей дзяржавы гэтай старажытнарускай палітычнай і духоўнай сталiцы. Ён разбіў аб'яднаныя сілы паўднёва-рускіх князёў і татараў на р. Iрпень, а затым, пасля месячнай аблогі, вымусіў здацца Кіеў. Гедымін з трыумфам заехаў у Кіеўскія Залатыя вароты. Прыкладу Кіева рушылі ўслед Вышгород. Пераяслаў, Пуціўль. Канева, Чаркас і іншыя гарады.

Актыўнай была палітыка Гедыміна і на заходнім напрамку. Пасля каранацыі У 1320 г. В. Лакеткi як караля польскага сувязі паміж ВКЛ і Польшчай ўзмацніліся. Гэта, у сваю чаргу, выклікала з'яўленне варожай кааліцыі мазавецкіх князёў і крыжаносцев. Да яе далучыліся і галіцка-валынскія князі, чые паўночна-ўсходнія ўскраіны схіляліся да Вялікага княства. Аднак асаблівым згодай участнікi гэтай кааліцыi не адрознівалася. Ужо ў 1323 г. паміж мазавецкага князямi пачаліся спрэчкі, чым скарыстаецца Гедымін. Ён накіраваў у Мазовію дружыну свайго зяця Давіда Гарадзенскага. Той без асаблівага труда  прайшоў амаль усю мазавецкую зямлю ўздоўж правага берага Віслы, выйшаў на Добжiнь і ўзяў гэты багаты партовы горад і крэпасць.

Каб канчаткова прымусіць  польскага караля адмовіцца ад планаў захопу Галіцка-Валынскай Русі, а  мазавецкага князя - ад саюза з  ордэнам, у 1324 Гедымін паўторна накіраваў на паўднёвы-захад моцную дружыну на чале з Давідам Гарадзенскі, які заняў землі Брэсцкага і Дрогiчынскага княств. У вынніку паходу было разбурана 130 сел, 30 касцёлаў, захоплена ў палон чатыры тысячы чалавек. Польскі кароль прапанаваў заключыць пагадненне, якое ўяўляла абарончы саюз дзвюх дзяржаў супраць сумесных ворагаў, і перш за ўсё - крыжакоў. Землі Брэсцкага і Драгічынскага княстваў былі прызнаныя канчаткова аб’яднанымi з Вялікім княствам Літоўскiм ,а польскі каралевіч узяў у жонкі дачку Гедыміна Альдону. У весну 1325 ў Кракаў разам з ёй было накіравана не толькі велізарная прыданнае, але і 24 тысячи вызваленых палякаў, палонных за час ваенных сутыкненняў. У 1326 Гедымін аказаў дапамогу польскаму каралю ў яго спробе вызваліць захопленыя немцамі польскія землі ў Бранденбургii. І хоць польскія і літоўска-беларускія ваяры дайшлі да Франкфурта-на-Одэры, вынікі паходу былі нязначныя.

Вялікі князь Гедымін, які шмат ваяваў, паказал сябе таксама і майстэрскім дыпламатам. Разграміўшы, напрыклад, у 1331 «княжат валынскіх» і захапіўшы Уладзімір Валынскі, ён, усведамляючы, што не зможа ўтрымаць заваяванае ды яшчэ нажыве ў галіцка-валынскiм князю Баляславе-Юрыі ворага, вяртае яму здабычу і выдае за яго сваю дачку Яфімiю. Такое ўменне выйграваць, нават саступаючы, было адной з характерных чорт дыпламатыі гэтага вялікага князя.

Адначасова з ваенна-дыпламатычнай дзейнасцю Гедымін разгарнуў адміністрацыйна-гаспадарчую працу. Узімку 1323 ён звярнуўся ў еўрапейскiя краіны, у прыбалтыйскія горада, у тым ліку ў Шчэцін, з заклікам да рыцарам, купцам, рамёснікам і сялянам перасяляцца ў Вялікае княства Літоўскае. Абяцаў ім ахову і апеку. «Хутчэй за жалеза ператворыцца ў воск, і вада - у сталь, чым я вазьму назад сваё слова», - кляўся вялікі князь у сваіх лістах. Перасяляюцца ён шчодра надзяляў зямлёй, вызваляў ад падаткаў. У выніку ў княства прыязджалi не толькі людзі з заходнееўрапейскіх краін, але і з рускіх земляў, якія стагналі пад татара-мангольскім ігам. Пры Гедыміна сталі бяспечнымі гандлёвыя шляхі па беларускіх землях з усходу на захад: з Полацка праз Гродне на Бельск, из Смаленска праз Наваградак на Ваўкавыск і Камянец, з Турава праз Пінск на Брэст і далей у Польшчу, Нямеччыну, Чэхію, Венгрыю.

У 30-я гг. XIV ст. пачалося часовае  «астуджэнне» у адносінах каралеўства Польскага і Вялікага княжества Літоўскага. У гэтай сітуацыі Гедымін прыдпрыняў крокі па ўмацаванні межаў свайго княства з Польшчай, даручыўшы гэтую важную задачу свайму сыну Кейстуту. Пры гэтым Гедымін шчодра надзяліў Кейстута, даўшы яму самы вялікі надзел - Жамойцкага, Трокскую, Гродзенскую, Драгічынскую і Берасцейскую землi, т. е. тэрыторыю амаль роўную ўсёй Польшчы. На працягу цэлага дзесяцігоддзя бацька і сын сумесна ўмацоўвалі мяжы. Будаваліся новыя замкі, крэпасці і ўмацаваннi, дзе падчас нашэсця непрыяцеляў маглi б хавацца людзі, рабіліся засекі і завалы. Была ўдасканалена арганізацыя абароны. Саздавалось народнае апалчэнне, абавязковым стаў выход на вайну ўсіх дарослых мужчын. Кожную крэпасць бесперапынна ахоўвала вартаўнічая служба. Воіны добра ўзбройваліся. Наладжана было і ваеннае навучэнне, кожны ведаў, што і дзе ён павінен рабіць у выпадку нападу ворага.

Нараўне з умацаваннем  заходніх межаў з Польшчай, Гедымін  мацаваў старыя крэпасці і будаваў  новыя на кардоне з ордэнам. Ён ўмацаваў Керново, заклаў Трокі. На левым  беразе Віліі насупраць Крывога Гораду, старажытнай сталіцы Кривоградского княства основал Вільню, куды ў 1323 годзе перанёс сталіцу Велiкага княства. Прычына пераносу сталіцы была, хутчэй за ўсё, звязана з меншай уязвiмасцю месца для знешніх нападаў у параўнанні з Наваградкам. Будаўнічыя працы ў новай сталіцы ішлі хутка. Сюды сагналі тысячы людзей, якія выконвалі цяжкія працы. У беларусаў на гэты конт з'явілася прыказка-праклён «штоб табе хадзіць у Вільно горы капаці».

Гедымін надзяляў і іншых  сваіх сыноў землямі, дапамагаў  ім выконваць складаныя княжыя абавязкі. Старэйшы сын, Монвід, атрымаў два княства - Керновское і Слонімская. Сярэдняму сыну, Кориату-Міхаілу, дасталася Наваградскае з Ваўкавыскам і Мсцібовам. Самому меншаму, Явнуту-Івану, атец атдал Крiвоградское з новым замкам - крэпасцю Вільні, а таксама Ашмяншчыны, Вiлкомiрщыну і Браславшыну.

Сына Альгерда, княжаушага у Полацку, Гедымiн жаніў на віцебскай князёўне Марыі. У пасаг яе бацька - апошні з княжаушых Рагвалодавiчый - Яраслаў Васільевіч аддаў Віцебскае княства. Ад бацькі Альгерд атрымаў Крэўскае княства. Люборт Гедзімінавіч ажаніўся з дачкой луцкага князя Андрэя Юр'евіча і ў пасаг атрымаў Луцкае княства.

Яшчэ адзін сын Гедыміна, Нарымунта-Глеб, стаў спадчыннікам і  зацвердзіўся ў шырокім Пінскім  княстве.[5, c.43 ].

Тэрыторыя ВКЛ  павялiчылася больш чым удвая,прыблiзна да 325-330 тыс. Кв. км.,з якiх новабытныя Вiцебскае,Друцкае,Менскае княствы займалi адпаведна 20,17 и 19 тыс. Кв. км.; Пiншчына са Слуцкам каля 34 тыс., Берасцейшчына з Падляшшам – 29 тыс., Уладзiмiра-Валынскае княства- да 55 тыс. кв. км. Доля этнiчна балцкiх цi змешаных тэрыторый у дзяржаве панiзiлася да 30%, а доля  “рускiх”  узрасла адпаведна амаль да 70%.Прыблiзна палова каля 150 тыс.кв. км, прыходзiлася на землi Беларусi,а амаль 20% на Украiну. Па-за межамi ВКЛ заставалiся пакуль што ,верагодна, Свiслаускае княства, а таксама усходнiя i пауднева-усходнiя  ускрайкi тэрыторыi Беларусi,якiя адносiлiся да Смаленскага,Чарнiгаускага i Кiеускага княствау.[ 2, c. 83].

Такім чынам , у першай палове XIV ст. ўлада Гедыміна была распаўсюджаная амаль на ўсе беларускія тэрыторыі. Ён паспяхова завяршыў высілкі перадшественников і падпарадкаваў разрозненыя і аслабленыныя заходнярускія княства. Рурыкавічы адышлі на другі і нават на трэці план. Вядучую ролю тут сталі займаць Гедзімінавічы і князі з Чорнай Русі, Нальшан , Літвы.

У 1341 Гедымін распачаў спробу вызваліць захопленую крыжакамі крэпасць Вилюену . Крэстоносцы , якія валодалi ўжо агнястрэльнай зброяй, сустрэлі iх моцным агнём. Аўтар « Хронікі літоўскай і жэмайцкага » паведамляе , што пры гэтым куля нагнала Гедыміна і ён на тымжа месцы душу аддаў ». Ёсць і іншыя версіі яго скону. Вестка аб гібелі Гедыміна патрэсла краіну. Князя Альгерда яна застала пад Масквой, дзе ён аблажыў Мажайск . Люборта і Кейстута - у паходзе супраць караля польскага Казiмiра . Усе сыны, пакінуўшы неадкладныя справы , прыбылі на пахаванне бацькі.

Дзяржава Гедыміна працягвала ўмацоўвацца. Гедымiнавiчы сумесна прымалі найбольш адказныныя рашэнні, што тычыліся  ўсяго княства. Але пануючую ролю сталі прадстаўляць Кейстут і Альгерд. Пры маўклівай згодзе астатніх братоў яны пазбавілі малодшага Гедзімінавіча Явнута статусу вялікага князя і аддалі яму маленькае Заслаўскае княства. Неўзабаве ён уцёк у Маскоўскае дзяржаву.