Лирикалық поэзия дәстүрі

Тулап теңіз теңбіл көк,

Астан-кестен бар маңай.

 

Дауыл шайқап, жел қуған,

Айналаң бір ақ көбік.

Толқын туып толқыннан,

Шу көтеріп жатты өріп.

(«Дауыл» өлеңінен) [91, 49-б.].

 

Табиғат – бүкіл тіршілік қозғалыстарының, суреттерінің кешенді болмысы. Суреткер ақындардың табиғатқа арналған өлеңдерінде  кейіптеулік бейнелеулер арқылы табиғат құбылыстарының адамдарға  баламаланып бейнеленуі де поэтикалық үрдістердің классикалық дәстүрлі жолын аңғартады. Зейнолла ақынның  табиғат лирикасын құрайтын өлеңдерінде  де кейіптеулік бейнелеулердің ұлттық діл аясындағы жырланғанын байқаймыз:

 

Тоғай-жеңге таппайды тыным бүгін,

Құрып жатыр көк жібек шымылдығын.

Тасасында ақ терек таранады,

Жұрт көзінен жасырып сұлулығын...

Соны көріп бала гүл жымың-жымың... [91, 97-б.].

 

Табиғат лирикасы поэзиялық мұралардағы  эстетикалық тағылымы айрықша маңызды  сипатымен ерекшеленеді. Жаратылыстың сан алуан суреттері мен құбылыстарын поэзиялық өрнектермен бейнелей жырлау арқылы ақындар адамдардың тіршілік кеңістігімен біртұтас болмысын дәлелдейді. Зейнолла Шүкіров поэзиясындағы  табиғат лирикасын құрайтын өлеңдері де жалпы әдеби үдерістегі классикалық  дәстүр жалғастығын танытады. Сонымен  бірге ақынның романтикалық-реалистік  сарындар тұтастығымен жырлаған шығармашылық өзіндік мәнерін де аңғартады.

Қорыта айтқанда, көрнекті ақын Зейнолла Шүкіровтің табиғат лирикасы қазақ  поэзиясының ежелгі замандардан  бүгінгі кезеңге ұласқан көркемдік-эстетикалық  ұлағатын даму жолының өміршеңдігін танытады.

Ақынның көңіл-күй лирикасы табындағы  шығармалары желісінде элегиялық  өлеңдер де саралана көрінеді. Элегиялық  өлеңдер – әлем ақындары поэзиясында  ежелгі замандардан бері орын алып келген шығармалар. Ақындардың элегиялық  өлеңдерінде лирикалық кейіпкердің  өзіндік жеке мұңы-шері мен адамзат  ұрпақтарына ортақ қасірет, тауқымет зардаптары сабақтас жырланады. Элегиялық  өлеңдердегі кейіпкер тағдырының мұңлы-шерлі  толғаныстары арқылы адамдарының бәрінің  де тағдырынан орын алған қасіретті  хал-ахуал сипаты айқын байқалады. Зейнолланың элегиялық өлеңдері де оның жеке басына тән қайғылы, қасіретті  тағдырдың әрі жалқылық та, сонымен  бірге жалпылық та сипатын психологиялық  тұрғыда бейнелейді. «Жанарыңа толып  жас», «Қайта-қайта қарамашы тесіле», «Сиярмын қалай енді үйге», «Гүлшешек (Гейненің ізімен)», «Өкініш», «Элегия (Әзкенге)», «Еске алмақ өткен  күнді қиын, ақын», «Кеуде күрк-күрк, аяқ-қол құрысуда», «Қарайсың қабағыма», т.б.

ХХ ғасырдың 50–70-жылдарындағы қазақ  поэзиясындағы көрнекті ақындардың шығармашылығында элегиялық өлеңдердің болуы ақындардың әлем әдебиетіндегі  классикалық үрдістермен сабақтастықты  танытты.

Бұл – ұлттық поэзиямыздың көркемдік  сипатындағы жаңашылдықтың көрінісі. Әлем әдебиеттеріндегі классикалық  үлгілерді шығармашылық ізденістер арқылы жаңғырта жырлау арқылы ақындар  көркемдік жалғастық жолын дамытты. Қазақ поэзиясындағы көрнекті ақындарының  бірі Зейнолла Шүкіров поэзиясының  осындай классикалық жанрларды  жаңғырта жырлауы да оқырмандардың  ықыласты қабылдауына ие болды.

Элегиялық өлеңдердегі лирикалық  қаһарманның тағдыр тауқыметінен қанша  азап шексе де, қажымайтын, қайсар рухын  танимыз:

 

Жанарыңа толып жас,

Қамықтың, қайран қарындас.

Гүл ашпай жатып жас шағың,

Қажытса науқас, батса мұң...

Арманың әсем көктемде,

Бір сүңгу болса көк көлге...

Әйнектен қарап сен қырға,

Жазда да батса сол мұңға.

Қиын-ау ... адам шыдайды, ә!

Қайтесің, қалқам, мұңайма.

Ағаңа қара бұл жақтан,

Көтеріп дертті мың батпан.

Қараймын бірақ мен алға,

Арманым алда, тек алда!

Алда бір күн бар жазылар,

Алда бір өмір жазы бар.

Құшаққа сол жаз мені алар,

Бойыма қуат оралар,

Дерт деген болмас ол кезде,

Бетінен жердің жоғалар...

Арманым алда, тек алда! [91, 26-27-бб.].

 

Зейнолла ақын шығармашылығында махаббат лирикасы тобындағы өлеңдері де мол. Махаббат лирикасы – әлем әдебиетінің  ежелгі замандардан бері үздіксіз жырланып келе жатқан, байырғы жанрларының  бірі. Шығыстың және Батыстың классикалық  поэзиясында тұрақты жырланған  махаббат лирикасы өлеңдерінің қазақ  поэзиясында да ұлттық бояулы өрнектерімен жырланып келе жатқаны мәлім. Хакім  Абайдың, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Мағжан Жұмабаевтың, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың, Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтің, Қасым Аманжоловтың, Мұқағали Мақатаевтың  және т.б. ондаған ақындарымыздың поэзиясында  махаббат лирикасы тобындағы өлеңдер  ұлттық бояулы қалпымен әлем әдебиеті классикалық шығармаларымен үндес деңгейді жырланып келеді.

Зейнолла ақынның да махаббат лирикасына жататын өлеңдерінде бір-біріне ынтық еркек пен әйел сезімінің  романтикалық сарынды сипаты айқын  аңғарылады. Мысалы: «Бір кездері мен  оны бала көрдім», «Сағыныш», «Сол күні ренжіп маған кетіп едің...», «Ұзатып  саларда», «Сен үшін» («Келдің-ау, сәулем!...»), «Махаббат құдіреті: Қозы Көрпеш – Баянның басында», «Аққулар оралғанда», «Есіңе, сәулем, мені аласың ба?», «Келерсің іздеп күнде сен...», «Ақ сәулем», «Мойнымда сезем бір сәт ақ білекті», «Бір қазыққа байланған жүректер-ай», «Махаббат та, ақ көңіл бала да бір», «Әйел» («Әйел ... әйел ... Мен сені ардақтармын»), «Таңертең ұйқысын ашты бақ», т.б.

Ақынның өлеңдеріндегі лирикалық  кейіпкерлер ғашықтық сезімдерінің аясында тіршіліктің барлық құбылыстарымен сырласады. Үнемі сағынумен, аңсаумен, кейде қуанумен, немесе ренжумен жүретін адамдардың жан дүние әлеміндегі сезім өрнектері ғашықтық ғаламатын жырлауға құрылады. Әсіресе сүйгенін сағынумен, аңсаумен жүретін ғашық жанның, жүрегінен төгілген сырларды поэзиялық тілмен жырлауда ақындардың махаббат тақырыбындағы лирикалық өлеңдері айрықша ықпалдылығымен ерекшеленеді. Мысалы, «Сағыныш» атты өлеңдегі лирикалық кейіпкердің тебіреністері табиғат пен адам көңіл-күйін психологиялық егіздеумен өрнектелген:

 

Терезеңнен телміріп, Ай қараса,

Күміс сәуле бетіңді аймаласа,

Ол сағынған мен деп біл,

Уақыт өтті,

Уақыт өтті мінекей айдан аса,

 

Сыбыр қағып мезгілсіз жасыл  терек,

Түнде ұйқыңды жіберсе ашып кенет,

Ол да менің мазасыз жаным  шығар,

Бір көруге өзіңді асық жүрек [91, 21-б.].

 

Ғашықтардың оңаша қауышқан, кездескен  сәттері – Адам Ата мен Хауа Анадан беріп келе жатқан аса әсерлі қайталанбас тәтті, ыстық сезімдер тоғысуының кезеңдері. Шынайы сезімдер толқыныстарын, толғаныстарын тұтастырған  екі жыныс иесінің құшақтасқан, аймаласқан қимылдары тұтасқан сол  бір сәттер лирикалық өлеңдердің композициясындағы романтикалық және реалистік сарындар шынайылығымен суреттеледі. Лирикалық кейіпкер жігіттің аймалаған аруымен бірге қауышқан сәтті де, алыстап кеткендегі ұмытылмас бейнесін де бейнелеу өрнектерімен жырлауынан өмір шындығы суреттерінің романтикалық сипатпен қамтылуын танимыз:

 

Мойнымда сезем бір сәт ақ білекті,

Сол минут бар ғұмырдан тәттірек-ті.

Тып-тыныш жапырақтар төбемізде,

Күн де алыс көпжиекте батты,

 

Кетті ...

Айқасқан құшақ қана сағынышты,

Бәрі ұмыт басқа дүние,

Әрі ығысты ...

Әлде бір құлағыма үн келеді,

Үзіліп кететіндей жалынышты.

 

Әлде бір жәрдем сұрап жаралы елік ...

Жан жүйкем аяныштан барады еріп,

Мен оны көкірегіммен қалқалаймын,

Қатерден сақтайтындай пана болып ...

Құшақта қамсыз бір жан балқи  берсін,

Енді оның маңдайына шаң тимесін.

Мен бармын, «қалқалаймын» мәңгі  асымай,

Дүниенің оған деген салқан кешін  [91, 137-б.].

 

Зейнолла ақын поэзиясындағы лиро-эпикалық жанр балладалардың да үлгілері бар. ХХ ғасырдың 50–70-жылдарындағы қазақ  поэзиясындағы көрнекті ақындардың бірі Қайнекей Жармағамбетовтің балладалары  айрықша поэтикалық даралығымен  ерекшеленген-ді. Профессор Т. С. Тебегенов                   «ХХ ғасырдың екінші жартысындағы әдеби процесс және Қайнекей Жармағамбетов поэзиясының поэтикалық ерекшеліктері» атты еңбегінде осы кезеңдегі көрнекті ақындар шығармашылығынан орын алған баллада жанрының дамуына байланысты бағалауын білдірген:

«Қазақ поэзиясындағы лиро-эпикалық баллада жанрының классикалық әдебиет  деңгейінде дами бастауында көрнекті ақындарымыз Қайнекей Жармағанбетовтің, Сырбай Мәуленовтің, Аманжол Шамкеновтің, Қалижан Бекхожиннің туындыларын айтамыз. ... Қайнекей Жармағанбетов поэзиясының поэтикалық ерекшелігін танытатын басты жанры – балладалары. Ақынның қазақ әдебиеті тарихындағы негізгі шығармашылық тұғырын танытатын баллада жанрындағы шығармалары поэтикалық сипат ерекшеліктеріне құрай саралана жүйеленеді: біріншісі – халық тарихындағы көрнекті тарихи аңыздық тұлғалар тағылымын ұлықтау; екіншісі – сатиралық сарынды сыншыл балладалары; үшіншісі – отаншылдық, батырлық, ерлік, адамгершілік-имандылық қасиет иелерін дәріптеу; төртіншісі – мысал-балладалары»                      [120, 65-66-бб.].

Демек, аталған кезеңдегі әдеби  үдеріс арнасындағы Зейнолла Шүкіров  шығармашылығындағы балладалардың  да болғаны – ұлттық сөз өнері  дамуының жаңашылдық тағылымын байқатады. Ақынның балладалары әлем әдебиетіндегі  романтизм көркемдік әдісімен жырлаудың  қазақ поэзиясындағы көрнекті үлгілері қатарын құрайды. Балладалардың идеялық-композициялық желісінде сюжеттік бөліктері мен лирикалық толғаныстар тұтасқан құрылымнан өмір шындығы оқиғаларының көркемдік-эстетикалық ойлау тағылымы танылады.

«Теңізбен кездесу» балладасында лирикалық  кейіпкердің теңізге келген сәтіндегі психологиялық дидарласу сипатындағы жыр өрнектері адам мен табиғат құбылысы егізделген табиғи хал-ахуалдың романтикалық сарынын аңғартады:

 

Тентек толқын дөңбекшиді,

Теңіз қайтіп тыншығар.

Аңсап мені,

Аймалауға әлде асығып тұр шығар?!

Аппақ төсін жалаңаштап айдын жатыр  алдыңда,

Құшағына құлап түспей кім шыдар?!

 

Мұздай суық су тынысын сезем  бүкіл денеммен,

Толқындармен қайықтасып,

Құшақтасып келем мен.

Толқын, толқын ...

Бірде ойнайды мойының асылып,

Бірде еркелеп асып түсіп төбеңнен.

Айғай толқын! ...

Алысамыз, айқасамыз ерінбей,

Шалы еткізіп бетке ұрады.

Сол мінезі керім ғой [91, 86-87-бб.].

 

Баллада – лирикалық және эпикалық сипат тұтастығындағы шығарма. Аталған  балладаның көркемдік түйіні – адамдар мен теңіз мінезінің үндестігін поэтикалық баламалаумен түсіндіру. Теңіздің лирикалық кейіпкермен дидарласуындағы шартты түрде алынған тілдесу, сөйлесу диалогтары да, кейіпкер көзілдірігіп теңіздің алып кетуі де көркемдік қиял шешімі. Теңіз толқындарының адамдармен қауышу сәтін де, суға түсіп кеткен заттарды да табиғи құбылыс, ерекшелік тұрғысында бағалау арқылы адам, тіршілік қозғалысының тұтасқан болмысын бейнелеген.

Зейнолла ақынның шығармашылығындағы сатиралық өлеңдері оның қоғамдық-әлеуметтік ортаның қайшылықты сырларын бағалаудағы  ұстаздық, тәлім-тәрбиешілік, қайраткерлік, ұстанымын дәлелдейді. Ақындар –  қоғамдық-әлеуметтік ортаның сыншылары, тәрбиешілері. Өзі өмір сүрген әлеуметтік ортадағы жақсылықтарға сүйінетін, жамандықтарға күйзелетін қайраткер тұлғалар тарих белестерінің барлық кезеңдерінде де ақындар болғаны мәлім. Зейнолланың сатиралық өлеңдері де адамдардың жеке тұлғалық өнегелі болмысын да, жалпы қауымның ұрпаққа ұлағат болатын дәстүрін де сыншылдықпен жырлау өнегесімен көрінеді. ХХ ғасырдағы Кеңес Одағы елдерінде, оның ішінде Қазақстанда да арақ ішудің өте белсенді сипат алғаны, макүнемдіктің салдарынан адамдар ортасында азғындаудың белең алғаны, көптеген маскүнем адамдардың машина апатынан, далада үсіп өлуден опат болғаны, отбасылардың бұзылғаны, кейбір айықпас маскүнемдердің жындыханаларға түскені белгілі. Ақынның «Өкініш» атты сатиралық-элегиялық өлеңдерінде осындай кеселді қырсыққа ұшырағандар сыналған.

Қазақ әйелдері арасында үй-ішінің, отбасының күтімін ойламай дүкендерді көшелерді аралаумен уақытын өткізетін өсекші, қыдырымпаз әйелдер бейнелері «Күләйым солай ұдайы» өлеңінде сыналған. Адамдар ортасында қыз кезінде тұлғасымен, келбетімен, мінез-құлқымен сүйкімді болғандардың тұрмысқа шығып әйел болғаннан кейін жағымсыздығымен танылатыны да «Қызық қыз едің мөлдіреп қана күлетін» атты сатиралық өлеңде сипатталған. Ал, «Қара бұрым» атты сатиралық өлеңінде қыз сұлулығының негізгі көрсеткіші болып саналатын бұрымын сақтай алмаған, қиып, күзеп тастап, ұлттық болмысынан, әйел жынысына, тән нәзіктігінен, ұнамдылығынан жұрдай болған көңілсіз жағдай сыншыл-элегиялық сарынмен өрнектелген:

 

Хош иіс қолаң шашы-ай қарағымның,

Арқада тарқатылған қара бұрым ...

Кейде бір мойынымды қытықтайтын,

Қолаң шаш, қадіріңді жаңа білдім.

 

Қайтейін, қайран қыздар, жүдедің ғой,

Бір басыңды күтіп те жүре білмей.

Аңсатты-ау ару қыздың қолаң шашы,

Мап-майда Самарқанның жібегіндей.

 

Қос бұрым кеше бізге жырдай болған,

Жоқ бүгін

Қайшы ұшында жұрдай болған.

Бұл жүрек құлазиды

Кездескендей,

Жұртына ескі ауылдың бір бай  қонған.

 

Қолаң шаш табиғаттың сыйлығындай,

Сол сыйын қызға ғана қиды Құдай.

Сипадым ... Қолға тиді түрпідей боп,

Бірдеңе ту биенің құйрығындай [91, 185-186-бб.].