Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантиришда рекламани ташкил қилиш

Пировардида маркетинг мажумининг бошқа элементлари каби рекламанинг  барча функциялари маркетинг  коммуникацияси тизимининг мақсадлари, яъни талабни шакллантириш ва сотишни рағбатлантиришга эришишга хизмат қилади.

 

1.2. Мамлакат ташқи иқтисодий фаолиятини ривожлантиришда рекламанинг роли

Мамлакат иқтисодиётини  ривожлантириш, иқтисодий ислоҳотларни самарали  амалга ошириш, аҳоли турмуш даражасини кўтариш ва иқтисодиёт тармоқларида мувафақиятларга эришиш албатта  қўшни давлатлар, яъни дунё хамжамияти билан яхши алоқада бўлишни тақазо этади. Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигини қўлга киритган илк кунлардан  бошлаб дунё мамлакатлари билан тенг хуқуқли асосда ўзаро алоқаларни, хамкорликни йўлга қўйган. Дунё мамлакатлари билан хамкорликда ташқи иқтисодий  алоқалар муҳим ўрин тутади. Ташқи  иқтисодий фаолиятга хар бир  давлат алоҳида  ахамият қаратиб  келади.

Ўзбекистон Республикаси қонунлари мажмуида ташқи иқтисодий  фаолиятга қўйидагича таъриф берилган:

“Ташқи иқтисодий фаолият” деганда Ўзбекистон Республикаси юридик ва жисмоний шахсларининг хорижий давлатларнинг  юридик ва жисмоний шахслари, шунингдек, халқаро ташкилотлар билан ўзаро  фойдали иқтисодий алоқаларни ўрнатиш  ва ривожлантиришга қаратиладиган  фаолият тушинилади⁴³. 

Хозирги кунда дунё мамлакатлари ижтимоий-иқтисодий тараққиёти ўзининг  маъно-мазмуни жиҳатдан олдинги  даврлардан кекин фарқ қилади. Бунда  энг асосий ва муҳим жиҳат –  миллий иқтисодиётларнинг тобора интеграциялашуви ва глобаллашувининг кучайиб боришидир. Айни пайтда бу жараёнлар халқаро  майдондаги рақобатнинг хам кескинлашувига, хар бир мамлакатнинг халқаро  мехнат тақсимотидаги ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун курашнинг кучайишига ҳам таъсир кўрсатади.

Шуни ҳам таъкидлаш  жоизки, жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув ва глобаллашувнинг ижобий томонлари билан бир қаторда маълум  зиддиятли томонлари ҳам мавжуд. Жумладан, турли мамлакатлардаги иқтисодий ривожланишининг бир текисда бормаслиги, дунё мамлакатлари ўртасида ижтимоий-иқтисодий ривожланиш жихатдан тафовутнинг, экологик таҳдидларнинг кучайиб бориши, турли мамлакатларда аҳоли сони ўзгаришининг кескин фарқланиши каби ҳолатлар жахон хўжалигининг яхлит тизимсифатида барқарор ривожланишига тўсқинлик қилади. Шунингдек, мазкур жараёнларнинг яна бир хусусиятли жиҳати – жаҳоннинг бир мамлакатида рўй бераётган ижтимоий–иқтисодий ларзаларнинг муқаррар равишда бошқа мамлакатларга ҳам ўз таъсирини ўтказиши ҳисобданади. Дунё хамжамияти бугунги кунда бошидан кечираётган молиявий инқироз ҳам айнан шу маънода глобаллашув жараёнларининг салбий оқибати сифатида намоён бўлади.

Умуман олганда, ташқи  иқтисодий фаолият ҳозирги глобаллашув  жараёнида янада муҳим ахамияти касб этмоқда. Ўз якунига етмаган  жаҳон–молиявий инқирози кўп мамлакатларнинг  ташқи иқтисодий фаолиятини тубдан қайта кўриб чиқишни тақазо қилади.

Бугунги кунга келиб дунёнинг кўплаб мамлакатлари Ўзбекистон тутган йўлни эътироф этишмоқда. “Ўзбекистоннинг  халқаро иқтисодий майдондаги нуфўзи ва мавқеи сезиларли даражада мунтазам ошиб бормоқда. Бунда мамлакатимиз рахбари Ислом Каримов томонидан  ижтимоий–иқтисодий ривожланиш стратегиясининг  пухта ишлаб чиқилганлиги, иқтисодий  ислоҳатлар мақсади ва вазифалари, амалга ошириш йўлларининг аниқ ватўғри  кўрсатиб берилганлиги бош мақсадйўлидаги ютуқ ва марраларнинг салмоқли бўлишига имкон яратди.⁴⁴”

Мамлакатда ташқи иқтисодий  фаолиятни ривожланиши кўп жихатдан унга хизмат қиладиган инфатузилмаларни, халқаро иқтисодий ташкилотларни, трансмиллий коорпорацияларни, халқаро  савдо, инвестиция ва бошқа шунга  ўхшаш унсурларни ривожланганлик даражасига боғлиқ.

Халқаро иқтисодий ташкилотлар  ривожланаётган мамлакатларнинг юксалишида ўз муаммоларини ўзи ҳал қилиши қийин  ҳисобланади. Бунда халқаро иқтисодий  ташкилотлар, шу жумладан, Халқаро Валюта Фонди (ХВФ) ва Жахон Банки (ЖБ), Осиё Тараққиёти ва Тикланиш Банки (ОТТБ) сингари  халқаро иқтисодий ташкилотлар  ривожланишида муҳим ўрин тутади. Ҳозирги кунда ушбу ташкилотларнинг  қандайдир ёрдамисиз ривожланаётган мамлакатлар деярли мавжуд эмас.

ЖБ асосан аниқ дастурларни  ривожлантиришни молиявий таъминлайди. Жумладан, очликга қарши озиқ-овқат  дастури, аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш каби лойиҳаларни  молиявий таъминлайди. Шу билан бирга, ЖБ кам даромадли ривожланаётган давлатларга молиявий ёрдам кўрсатади  ва аксарият ёрдамлар инфратузилмани, масалан, транспорт, алоқа тизими в  энергетикани ривожлантиришга қаратилади. ЖБ давлатларга ёрдам кўрсатишга уларнинг иқтисодий сиёсатини ўзгартиришга ҳаракат қилади, яъни маълум иқтисодий  шартларда ёрдам кўрсатишга интилади, ва бу билан у давлатлар сиёсатини  ХВФ сиёсати билан мувофиқлаштиришга  интилади.

Трансмиллий корпорациялар (ТМК) хам ўзларининг турли давлатларга  қиладиган инвестициялари орқали бирон  мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришга  ўз хиссасини қўшади. Бунда давлатлар  ва ТМКлар орасидаги келишув ўзига  хос ахамият касб этади. Бунда  қўйидаги хусусиятларни эътиборга  олиш зарур:

• ТМКлар билан келишувда асосий роль уни қабул қилаётган давлат тарафида бўлади;
• Энг ривожланган давлатларгина асосан ТМКларни ташкил қилишади;
• ТМКларнинг маҳаллий шароитларга мослашувчанлиги ортади;

Кейинги пайтларида ТМКларнинг ривожланаётган давлатларга кириб  бориши ортди. Хозирда ТМКларнинг капиталлари  қўйидаги имкониятларга эга ривожланаётган давлатларга киритилиши кўзатилмоқда:

• Табиий ресурсларга;
• Арзон ишчи кучи ва мехнат ресурсларига бой хамда тез саноатлашаётган давлатларга;
• Кенг ички бозорга эга давлатларга.

ТМКларга давлатларга  таъсири асосан инвестиция орқали амалга оширилади.

1.1.1-расм. Инвестициялар  турлари⁴⁵

 Хорижий инвестицияларни  асосан икки тури мавжуд(1.1.1-расм).

• Бевосита ёки тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар
• Портфел инвестициялар

Бевосита инвестицияар капитални  жойлаштириш шакли бўлиб, инвесторни бевосита мулкга ёки корхонани бошқарув пакетига (камида 10%) эгалик ҳуқуқидан  далолат беради.

Портфель инвестиция –  инвесторни инвестиция объектига бевосита назорат ҳуқуқини бермайдиган, хорижий  қимматбаҳо қоғозларга (акция, облигация  ва хакоза) инвестицияни амалга оширишдир. Бундай инвестициялар кўпинча давлатлар  томонидан амалга оширилса хам, асосан хусусий тадбиркорлик капиталга  асосланади.

Хорижий капитални миллий иқтисодиётга киритилиши икки томонга  хам манфаат киритади, акс холда  бундай муносабатлар йўлга қўйилмаган бўлар эди. Бевосита хорижий инвестицияларнинг  ўзига хос томони шундаки, унда корхонанинг  катта бўлмаган қисмига (10% акция  пакети) эга бўла туриб хам корхона фаолиятини назорат қилиш имкониятини беради. Чет эл корхона акцияларини  бошқарув пакетига эга бўлиш ташқи иқтисодий операцияларга нисбатан юқори мажбурият хисобланади. У нафақат капиталдан келадиган фойдани, балки одатда давлатлар ўртасида малакали ходимлар ва янги технологиялар алмашинувини хам кўзда тутади.

Хорижийинвестицияларнинг миллий иқтисодиётдаги ахамиятини Преидентимиз ўундай таъкидладилар: “... хорижий инвесторларнинг иқтисодиётимизнинг мустаҳкамлиги ва барқарорлигига, энг муҳими, Ўзбекистон тараққиётининг истиқболига бўлган қизиқиши ва ишончи тобора ортиб бораётганидан яққол далолат беради”⁴⁶.

Ташқи иқтисодий омиллардан яна бири сифатида интеграцияни келтириш мумкин. Интеграция – лотинчадан таржима  қилинганда алоҳида қисмларнинг  бир бутун жамланишини билдиради.

Бугунги кунда макро ва микро даражада интеграция ривожланиб бормоқда. Халқаро меҳнат тақсимотининг  ривожланиши ва чуқурлашуви глобализация жараёнини жадаллаштирмоқдалар. Бу ишлаб чиқариш, илмий-техник ва бошқа  соҳаларда мустаҳкам алоқаларни амалга оширишни билдиради. Иқтисодий  ўзаро боғлиқлик, ишчи кучини байналминаллашуви  иқтисодиётга интеграция жараёнининг  ривожланишига олиб келади. Хўжалик  алоқалари байналминаллашувининг  янги ва мураккаб босқичи бўлган иқтисодий  интеграциянинг асосий мақсади миллий хўжаликларнинг ўзвий алоқаси ва бир-бирига қўшилиб, ишлаб чиқариш  концентрацияси, давлатлараро мувофиқлашган  сиёсатни таъминлаш ва бошқалар хисобланади.

Иқтисодий интеграция қўйидаги омиллар орқали аниқланади:

• Ишлаб чиқаришни байналминаллашуви ва янги турдаги халқаро монополияларни вужудга келиши, ТМКларнинг устунлиги;
• Халқаро мехнат тақсимотининг тўзилмасини чуқурлашуви,ишлаб чиқариш алоқаларини корхоналар билан ўзвий алоқада бўлиши, яъни алохида корхоналар ичида заводнинг цехи шаклида ташкил қилинган, тармоқ ичидаги кенг ривожланган ихтисослашув;
• илмий-техник тараққиёт. Бу бозорни байналминаллашуви ва ишлаб чиқаришни янги даражага олиб чиқади ва илмий-техник ютуқларини халқаро даражада айирбошлаш заруриятини келтириб чиқаради ва технологияларни янгилаш имконияти;
• миллий иқтисодиётнинг очиқлиги ва эркин савдо.

Бугунги кунда интеграциявий  бирлашмалар ўзига хос хусусияти  бўлиб, уларни минтақавий даражада ривожланиши  бўлмоқда. Минтақавий интеграция бир  қанча босқичлардан ўтади ва ҳар  бир босқич ўзига хос қирраларга эга. Хар бир босқичда маълум чегаралар  ўрнатилади ва шу босқичда ишлаб чиқаришни  ва давлатлар ўртасидаги ташқи иқтисодий  алоқаларни самарали ташкил этишга интилинилади. Бунинг натижасида умумий миллий ва давлатлараро бошқарув органлари томонидан тўзиладиган  бир бутун хўжалик мажмуалари яратиш жараёни кетади.

Интеграцион бирлашмаларни  шартли равишда интенсивлиги. Кўлами, ўзига хос хусусияти, алоҳида  минтақада намоён бўлишига қараб  қўйидаги босқичларга ажратилади (1.1.2-расм):

1. Преференциал савдо келишуви.бундай келишув икки давлат ёки бирор интегравий бирлашмадаги давлатлар ўртасида имзоланиб, улар бир-бирларига бошқа давлатларга нисбатан қулай савдо режимини қўллайдилар, яъни ўзаро савдо тўсиқларини чеклайдилар. Бу босқич интеграцияга тайёргарлик босқичи сифатида кўриши мумкин
2. Эркин савдо худуди. Бу босқичда эркин савдо худудини амалга ошираётган давлатлар ўртасида божхона божлари ва тарифлари тўлалигича бекор қилинади. Эркин савдо худудининг шартлари кўпинча қишлоқ хўжалиги махсулотларидан бошқа барча турдаги махсулотларга қўлланилади. Кўпинча, бу муносабатлар давлатлар ўртасида тўзилган ва унчалик катта бўлмаган котибият орқали аниқланади.

           1.1.2-расм. Интеграция жараёнлари босқичлари⁴⁷

3. Божхона иттифоқи. Бунда бу босқични амалга ошираётган давлатлар бошқа давлатларга нисбатан қўлланиладиган хамда умумий бўлган божхона тарифларни юритишни кўзда тутади. Божхона иттифоқи амал қилаётган худудда товарлар ва хизматларни хеч қандай божларсиз эркин харакатини назарда тутади. Одатда божхона иттифоқи давлатлар ўртасида ўзаро келишилган ягона ташқи савдо сиёсатини амалга оширадиган давлатлараро мувофиқлаштирувчи органи бўлишини тақазо этади.
4. Умумий бозор. Интеграция жараёни бу босқичга етганда давлатлар фақатгина товарлар ва хизматларни эркин харакатини амалга оширишга келишадилар. Ягона савдо тарифи, ишлаб чиқариш омилларини эркин ҳаракатини амалга оширишда мамлакатлараро иқтисодий сиёсатни мувофиқлаштирувчи юқори даражадаги орган фаолиятини талаб этади. Бу доимий харакат қилувчи орган фаолияти доимо давлат бошлиқлари, Марказий банклар, молия вазирлари ва бошқа иқтисодий органларни учрашувларида ўзаро умумий иқтисодий сиёсат ва бошқа масалалар мувофиқлаштирилиб турилади.
5. Иқтисодий иттифоқ. Иқтисодий интеграциянинг энг юқори босқичи бўлиб, бунда нафақат, товарлар ва хизматлар, ишлаб чиқариш ҳаракатининг эркин харакатини, балки макроиқтисодий сиёсатни ва валюта, бюджет, пул-кредит қонунчилигини хам мувофиқлаштиришни кўзда тутади. Бу босқичда фақатгина харакатлани мувофиқлаштириш ва иқтисодий ўсишни кўзатиш билангина шуғилланадиган орган эмас, балки, ўша гурух давлатлари номидан тезкор қарорларни аъзо давлатлар хукуматлари билан келишмай туриб қабул қилиш хуқуқи билан таъминланади.

Ташқи савдо хам иқтисодиётни ривожланишида  муҳим омил ҳисобланади. У хар  бир давлатга янги бозорларни эгаллаш, ички бозорни ривожлантириш имконини беради, мамлакатга валюта тушумларини  манбаи бўлиб ҳизмат қилади. Ташқи  савдо мамлакатлар ўртасидаги хамкорликни  биринчи ва устувор шакли хисобланади

Хозирги шароитда реклама воситаларисиз  бозоррда фаолият юритиш, аниқроғи ўз истемолчиларини топиш мураккаб холга айланмоқда.

Рекламанинг асосий мақсадлари куйидагилардан иборат. Ички ва ташқи бозордаги потенциал мижозларни сизнинг корхонангиз, товар ёки хизматларингиз билан таништириш; Товар ва хизматларингиздан фойдаланишга ундаш, сўнгра эса такрорий харид қилишга ишонтириш. Товарнинг уз истеъмолчиларини топишига хизмат қилиш.

Реклама — маркетинг фаолиятининг энг  фойдали, самарали турларидан биридир. Ҳақ тўланган реклама ҳамма фирмаларга ҳам зарур эмас. Айрим ҳолларда юридик, таржимонлик, лойиҳалаш ёки шунга ўхшаш фаолият кўрсатувчи корхоналари танилиш учун 4 - 5 мижознинг ўзи етарли. Бу фирмалар ҳақида огзаки тавсифномалар кенг тарқалади. Бундай фирмалар ўз доирасида, "шундай қойилмақом фирма учун реклама керак эмас"лиги билан ҳам машҳур танилади. Лекин кўп ҳолларда деярли реклама корхона учун жуда зарур. Масалан, агар сиз ички ёки ташқи бозорга янги товар чиқараётган бўлсангиз ёки хизмат очаётган бўлсангиз сизнинг энг биринчи мақсадингиз мижозлар, истеъмолчиларга ўзингиз ҳақингизда кўпроқ ахборот таркатишдир. Унда куйидаги энг асосий вазифалар ҳал қилиниши лозим:

-маҳсулотнинг  номини танитиш; 

-маҳсулотнинг  хусусиятларини кўрсатиш;

-харидорга  маҳсулотнинг нима учун хизмат  қилишини кўрсатиш ва фойдалилигини  таъкидлаш.

Агар  йирик бозордаги харидорлар сизнинг  товарингиз номинигина эшитсалар ҳам  бу сизнинг биринчи муваффакиятингиз. Агарда улар товарнинг барча қимматли хусусиятлари билан танишиб чиксалар, бу уларда товарни сотиб олишга нисбатан кизикиш уйғотади. Бошқа томондан товарингиз ички ёки ташқи бозорларда таниш бўлса ёки дўконингиз фаолият кўрсатаётганига анча бўлган бўлса, сизнинг асосий мақсадингиз харидорларни кўпроқ жалб қилишдир. Бунинг қуйидагилар ўта муҳим:

-вокеаларнинг байрамона муҳитини яратиш;

-нархлар  камайтирилганини кўрсатиш;

-товарлар  турининг хилма хиллигини таъкидлаш.

Ишлаб чиқарувчилар ва хизмат таклиф қилувчилар муваффақиятга эришиш учун нафақат сифатли товарлар ишлаб  чиқариши ва хизмат кўрсатиши, балки  истеъмолчиларни шу товарларнинг афзалликлари ҳақида ҳар томонлама хабардор қилиб, ўз товарларини истеъмолчилар онгида аниқ мавқелашга эришиши керак. Бунинг учун, биринчи навбатда, корхоналар реклама воситаларидан яхши фойдалана билиши лозим. Реклама воситаларининг асосини эса ОАВ ташкил этади. Маҳаллий ОАВ кучли таъсирга эга бўла олмаган тақдирда ёки аудиториянинг барча қатламларига етиб бора олмаган тақдирда реклама беришнинг бошқа усуллари ҳам ўз-ўзидан ривожланади. Масалан, кўчаларда баннерларинг осилиши, катта тадбир ва концертларда ҳар хил маҳсулотларнинг реклама қилиниши ва ҳ.к.