ХХ ғ. соңы - ХХІ ғ. басындағы Орталық Азия аймағындағы мемлекеттердегі саяси трансформациялану

Диплом жұмысының дерек көздері. Қойылған мақсат пен міндеттерге қол жеткізу үшін дипломдық зерттеуде дерек көздерінің кең шеңбері қолданылды. олар ерекшеліктері мен сипатына қарай келесідей бірнеше топтамаға жіктелді:

Деректердің бірінші тобын  ОА мемлекеттерінің Конституциясы, сыртқы саясатына қатысты дипломатиялық  құжаттар мен аймақ елдерінің  өзге тараптармен арасындағы қарым-қатынастар туралы екіжақты және көпжақты келісім құжаттары құрайды. Олар әр елдің саяси мақсаттарын ресми айқындауға біршама мүмкіндік берді.

Деректердің екінші тобына орталық азиялық мемлекеттердің саяси тұлғаларының белгілі бір  саяси мәселелер жөнінде көзқарастарын  білдіретін елбасымыз Н.Назарбаевтың, Өзбекстан президенті И.Каримовтың, Қырғызстан президенті А.Акаевтың, Қырғызстан сыртқы істер министрі А.Джекшенкуловтың  сөздері жатады.

Үшінші топқа жататын  дерек көздерін зерттеу тақырыбына қатысты мерзімді баспасөз беттері  және интернет сайттарында жарияланған  материалдар құрайды. Олардың қатарына республикалық, ресейлік және шетелдік газеттер мен журналдар, құзырлы  мекемелердің интернет желісіндегі  веб-сайттары кіреді. Осы топтамадағы  деректер ОА аймағындағы саяси жағдайды жан-жақты бағалауға, елдердің сыртқы саяси ұстанымдарын талқылауға мүмкіндік  берді.

Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының әдістемесі зерттеу пәні мен объектісі, сондай-ақ қойылған мақсат пен одан туындайтын міндеттердің сипатына байланысты таңдалынды. Осы зерттеу жұмысында қазіргі кездегі саясаттану және тарих ғылымдарындағы халықаралық қатынастар мен сыртқы саясатты зерттеуге арналған әдістер жинағы қолданылды. Халықаралық қатынастар мен мемлекетаралық ынтымақтастық мәселелерін қарастыру барысында тарихи және ғылыми объективтілік қағидасы басшылыққа алынып, белгілі бір елдің екінші бір елге, не болмаса белгілі бір аймаққа қатысты сыртқы саяси бағыты мен оның даму үрдісін зерттеуде кешенді типологиялық тәсілдер пайдаланылды.

Дипломдық жұмыста қолданған  әдістерге жүйелі, деңгейлі, секторалды талдаулар кіреді. Аталған әдістер  екіжақты қарым-қатынастар дамуының эволюциясы мен аймақты дамыту мәселелерін жан-жақты сараптауда тиімді пайда берді.  Зерттеу жұмысының теоретикалық негізін неореализм, либерализм, либералды институционализм элементтері құрайды.

Диплом жұмысының жаңашылдығы. Қазіргі кезде қарастырылып отырған тақырыпта кешенді зерттеу жұмысы жүргізілмегендіктен, аймақтану мамандығы бойынша аталмыш дипломдық жұмыс жаңа зерттеу жұмыстары қатарында.

Зерттеулер барысында төмендегідей негізделген нәтижелерге қол жеткізілді:

• қарастырылып отырған зерттеуде алғаш рет Орталық Азиядағы

саяси трансформацияланудың актив әрі пассив тұстары сараланды;

• дипломдық жұмыста аймаққа мүдделі халықаралық

қатынастардағы сыртқы акторлар мен Орталық Азия елдері қатынастарының басымдылығы аймақтың қауіпсіздігі мен тұрақтылығына қолдау көрсету екендігі тұжырымдалды;

• аймақтың жекелеген мемлекеттеріндегі трансформациялану

қарқынының айырмашылығы бағаланып, олардың ішінде осы үрдісте анағұрлым аз шығынмен шығатын жақтары айқындалды;

• елеулі мәдени айырмашылықтар контекстінде түрлі ұстанымдар

конвергенциясы, яғни либералды  даму үлгісінің жергілікті ерекшелікпен қатар болу мүмкіндіктері анықталды;

• жалпы саяси трансформацияланудың ОА аймағындағы ортақ әрі

өзіндік тұстары белгіленіп, аймақтағы өзгерістердің нәтижелері мен келешегіне болжамдар жасалынды.

Диплом жұмысының құрылымы. дипломдық жұмыс кіріспеден,негізгі бөлімі екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылу тәртібіне байланысты жұмыста пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Диплом жұмысының көлемі 64 беттен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

 

1.1 Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы жағдай 

 

Іс жүзінде Орталық  Азиядағы трансформациялану «қазіргі кездегі қақтығыс» түсінігінің сипаттамаларына сай келеді: саяси билік үшін талас, жеке меншік пен ресурстарды қайта бөлуге байланысты қарама-қайшылықтар, саяси бағыттардағы қоғамдық бәсекелестік, аймақтық қақтығыстар, мемлекетаралық шекаралар мәселелері, экологиялық апат және халықаралық әрі аймақтық «ойыншылардың» араласуы.

Орталық Азия аймағындағы  трансформацияланудың өзіндік ерекшелігі өзара байланысқан үш бағыттың үндесуімен сипатталады: кеңестік социалистік  жүйенің батыстық капитализм үлгісіне ауысуы, мемлекет және оның басқару  жүйесін қалыптастыру, ұлттық бірігу (консолидация) үрдісі. Бүгінде аймақ  үшін жаһандық даму мәселелері маңызды  орын алған жағдайда аталмыш бағыттар трансформацияланудың бірден-бір негізін құрайды.

 Теориялық пікір-таластарда «трансформацияланудың бір уақытта жүзеге асу дилеммасы» теориясы орын алды. Ол бойынша посткеңестік кеңістіктегі тарихи даму үрдісі үш сатыдан тұрады: демократиядан (3) капитализмге (2) өту арқылы ұлттық мемлекеттің пайда болуы (1) [1, 65].

Қарастырылып отырған  тақырыпты тереңірек зерттеу  мақсатында аймақ мемлекеттеріндегі  трансформациялану үрдісіне жеке тоқталған жөн. Көптеген қазақстандық саясаттанушылар Қазақстандағы экономикалық әрі саяси тарнсформациялану үрдісін төрт кезеңде қарастырады: 1990-1993 ж., 1993-1995 ж., 1995-1998 ж., 1998 жылдан қазіргі уақыт аралығы [2, 15]. Мұндай бөлуде өзіндік логика бар. Бірінші кезең КСРО-ның құлдырауы мен одақтық республикалардың тәуелсіздікке қол жеткізуімен байланысты болды. Бұл кезеңде орын алған өзгерістер негізінен жаңа жүйені қалыптастыруға емес, ең бастысы бұрынғыны күйретуге бағытталды. Алғашқы кезең қорытындысына 1993 жылы қабылданған Конституция жатады. Нәтижесінде Қазақстан Республикасы «казақ ұлтымен айқындалған мемлекеттік формада» бекіді.

Екінші кезең елдегі саяси  және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуімен сипатталады. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа Конституция негізінде президенттік билік заң шығарушы, атқарушы әрі сот тармақтарынан жоғары тәуелсіз биліктің қайнар көзі ретінде жарияланды. Сонымен қатар осы тұста «кіші жекешелендіру» үрдісі басталды. Бұрынғы социалистік меншіктен толықтай арылу арқылы елде демократиялық қайта құрулардың жүзеге асырылуының орнына мемлекет өзін өндіріс құралдарының толық заңды иесі ретінде жариялады. Бұл осы уақыт аралығында саяси және әлеуметтік салаларда кереғар тұстардың қалыптасуына негіз болды.

Үшінші кезеңде авторитарлық шегіну мен «үлкен жекешелендіру» жүрді. Бұл үрдістердің нәтижесінде, бірқатар сарапшылардың бағалауынша, біріншіден Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісінің 40%, сыртқы сауданың шамамен 50% ТҰК қолына шоғырланды [3, 73]. Екіншіден, қазақстандық зерттеуші Н. Амрекуловтың түйіндеуінше, «рулық қауым (партия, кәсіби қоғамдастықтар, т.с.с. қарағанда) элиталардың топтасуының басты формасы ретінде қайтадан орын алды» [4, 71]. Кезең 1998 жылдың қазан айында ҚР Конституциясына өзгерістер енгізілуімен аяқталды. Аталмыш оқиға Нурсултан Назарбаевтың 2005-2006 жылдардағы және 1999 жылы 10 қаңтарда өтетін президенттік сайлауға қатысуына жол ашты. Жоғарыда аталған екі оқиғаның орын алуы өз кезегінде Қазақстан Республикасындағы саяси және экономикалық трансформацияланудың жаңа кезеңіне бастама болды.

Биліктің ауысуы алғаш  рет күш көрсету арқылы шешілген посткеңестік Орталық Азия мемлекеті  Қырғызстан тәуелсіздік алған бойда  бірден неолибералдық реформалар жолына бет бұрды. Ел баға мен сыртқы сауданы  либерализациялау, монетаризациялау және жекешелендіру бойынша Орталық Азияның өзге мемлекеттерін басып озды, батыстық үлгідегі Азаматтық кодекс қабылдап, алғаш болып жерге жеке меншік орнатуға рұқсат берді, ДСҰ-на мүшелікке қабылданды. Дегенмен 13 жыл өткен соң Шығыстағы демократиялық және нарықтық реформалардың үлгісіне айналу табалдырығын аттағалы тұрған Қырғызстан азаматтық соғыс пен экономикалық дағдарыс күйіне душар болды. Мемлекеттегі кедейлік соғыстан кейін құлдыраған Тәжікстандағы көрсеткіштермен пара-пар деңгейге дейін жетті [5, 42-44].

КСРО-ның ыдырауымен байланысты қырғыз қоғамы күшті дағдарысқа ұшырап, тәуелсіз мемелекеттілік орнаған тұста дәстүрлі құрылымдар, байланыстар мен құндылықтар өз ұстанымдарын саяси-әлеуметтік өмірде қарқынды түрде жандандыра бастады. Қырғызстан саяси жүйені қалыптастырудың партиялық-номенклатуралық принциптерінен рулық-иерархиялық түріне өту кезеңін бастан кешірді.

«Демократиялық транзит» кезеңіндегі республиканың дамуын батыстың белгілі ақпарат көзі төмендегідей бағалайды: «Қырғызстан...демократиялық дәстүрлер мен нарықтық экономиканың жоқтығына қарамастан демократиялық және экономикалық дамуда үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Елдің ресурстарға өте тапшы екенін ескере, саяси элита шетелдік инвестицияны тарту мақсатында күн тәртібінде батыстық даму бағытын алға қойды. Тұрақсыз болса да, плюралистік партия жүйесі орнады; көптеген азаматтық ұйымдар құрылды; сын көзбен қарайтын баспасөз қалыптасты. Сайлаулар халықаралық стандартқа біршама жақын бола түсті, жеке тұлғаның негізгі құқықтарына кепілдік берілді. Ауқымды экономикалық реформалар жүзеге асырылып, еркін баға мен валюта бағамы енгізілді. ДСҰ-на мүшелікке қабылдану барысында сыртқы сауданың либерализациялануына қол жеткізілді және жерді сату-сатып алу заңдастырылды» [6, 13]. «Дегенмен уақыт өте Қырғызстанның саяси трансформациялануы тежеліп қалды. Авторитарлық құрылымдар мен әдістер кең етек алды... Жүзеге асырылған реформалардың нәтижелері кейінге ысырылды. Мұндай жағдай әсіресе саяси өкілдік пен интеграция салаларын жанап өтті. Экономикалық трансформациялану азын-аулақ деңгейде ғана ілгері жылжыды. Шешім қабылдау құқына ие саясатшылар экономикалық трансформациялану үрдісін сапалы түрде нығайта алмады...» [6, 2].

Жоғарыда аталған жетістіктер  нәтижесінде 1990 жылдары Қырғызстан әсіресе көршілес мемлекеттерде болып жатқан оқиғалармен салыстырғанда Орталық Азиядағы «демократия ошағы» беделіне ие болды. Дегенмен жылдың аяғында қоғамда А.Акаевтың басқаруына қанағаттанбаушылық байқала бастады. Көптеген бақылаушылардың пікірінше, дамып отырған авторитаризм реформаларды жалғастыру емес, сыни бастамаларды шектеу мен билікті қолда сақтап қалуға бағытталған болатын [7, 2].

Қырғызстандық саясаттанушы Н. Омаровтың пайымдауынша, қырғызстандық  «демократия ошағының» «Орталық Азиялық авторитаризм айдынында» біртіндеп орнын жоғалта бастауы 1993 жылы Конституцияның қабылдануынан соң белең алды [8]. Конституциялық реформалар нәтижесінде президент өкілеттілігі айтарлықтай кеңейді, ал парламент билігі шектелді [9]. Нәтижесінде Қырғызстандағы билік моделі жартылай президенттік және президенттік республика элементтерін біріктірді.

Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі кезеңде Қырғызстанда тез  қарқынмен партиялық құрылымдама  жүзеге асырыла бастады. Дегенмен бұл  тұста да, парламенттік сайлау кампаниялары ұйымдастыруда да саяси сахнада  аймаққа бөліну мен рулық-ағайындық элементтер орын алды. Саяси модернизацияланудың кейбір жетістіктеріне қарамастан, Қырғызстанда негізінен «саяси партиялар емес, аймақтық және рулық-туыстық топтар басым қоғамның ескі саяси құрылымы» сақталды [10, 14].

1996 жылдан бастап үкімет құрылымын президент жеке бекітетін болды, премьер-министрмен «консультация өткізумен» шектеліп, парламенттің келісімінсіз тағайындауға дейін мүмкіндіктер алды. Парламент үкімет және оның өкілдері есебін талап ету күшінен айырылды, ал президент үкіметті кез келген мезетте қалауынша тарату өкілдігіне ие болды.

Республиканың саяси өмірінде орын алған сайлау алды кампанияларда  әкімшілік ресуртарды кеңінен қолдану, оппозициялық кандидаттарға қысым  көрсету, референдум мен сайлаудың  қорытындыларын жалған ету жағдайлары дағдылы сипат алды. Толық тоқталмай-ақ,  «Эридан» холдингі иесі Д.Усенов, ішкі істер министрі Ф.Кулов, «Эркиндик» оппозициялық партия көшбасшысы Т.Тургуналиев, сот-құқықтық мәселелері және заңдылық жөнінде парламент Комитетінің төрағасы А.Бекназаров істерін атап кету жеткілікті. Қырғызстанда өткізілген сайлаулардың сапасы жайында жазылған парақ беттері аз емес [7, 37-40].

Қырғызстандағы саяси  тәртіптің трансформациялануының  негізгі векторы «авторитарлық сипатта» болғанына күмән жоқ. Дегенмен, елдің саяси және экономикалық дамуының басты шарттарын қарастыратын болсақ,  трансформацияланудың екі сатысының («демократиялық» және «авторитарлық») өзара қатты қарама-қайшы жүргізілгені анық көрінеді.

Тәжікстан жағдайында трансформацияланудың бастапқы сатысында орын алған азаматтық  соғыс (1992-1997) елдегі саяси және экономикалық өзгерістердің дамуы, мәні мен нәтижелеріне елеулі әсер етті. Аталмыш соғыстың салдары қисапсыз құрбан болған адамдар мен шамамен жарты миллион босқындардың санымен ғана шектелмейді, сонымен қатар бұл оқиға 1991 жылы 9 қыркүйекте жарияланған жас мемлекеттің әрі қарай өмір сүру ықтималдылығына да зор қауіп төндірді. Осылайша, 1997 жылға дейін саяси биліктің қалыптасуы мен жүзеге асырылуы соғыспен байланысқан күш көрсету арқылы анықталып отырды. Трансформациялану үрдісінің аталмыш сатысы 1997 жылы 27 маусымда азаматтық соғыстың аяқталуымен тамамдалды. Нәтижесінде жаңа парламент (1997 ж. маусым – 2000 ж. ақпан) сайланып, елдегі өзгерістер өтпелі кезең арқылы біршама тыныш бағытқа бет бұрды. 2000 жылдан бастап қана трансформацияланудың бейбіт көрінісі туралы сөз қозғауға болады [11, 157].