Тадқиқот натижаларининг амалий ва илмий янгилиги

   Бу ерда Z - деталларнинг операциялараро транспорт ярим маҳсулоти, дона; L – транспорт қурилмасининг узунлиги, м.; 1 – транспорт қурилмасидаги деталларнинг марказлари орасидаги масофа, м.

Суғурта (резерв) ярим маҳсулотни (Z _cт) қуйидаги формула билан ҳисоблаш мумкин:

Бу ерда m’ – суғурталанган операциялар миқдори; Т_пер - оқимли чизиқнинг хатоликларини (узилишлар, бузилишлар) давомийлиги, мин.; г – оқимли чизиқ такти, мин.

Чизиқлараро, транспорт ярим маҳсулотлари (Z_мл) қуйидаги формула билан аниқланади:

                                     (3)

Бу ерда Р – транспорт партиясининг ҳажми, дона.

Чизиқлараро (омборли) ярим маҳсулотлар (Z_мл) қуйидаги формула билан ҳисобланади:

                              (4)

Бу ерда N_M – кам ишлаб чиқарувчанликка эга бўлган чизиқнинг аралаш дастури; S_M - кам ишлаб чиқарувчанликка эга бўлган  чизиқ ишининг сменалари миқдори; S₆ - катта унумдорликка эга бўлган чизиқ ишининг сменалари миқдори.

Ярим маҳсулотлар ҳисоб-китобидан  сўнг ҳар бир детални чиқариш  ва ўтказиш дастури ҳисоб-китобига ўтилади. Детални чиқариш дастури қуйидаги формула бўйича аниқланади:

Бу ерда  N_в  - режалаштирилган даврда i-цехи томонидан мазкур детални чиқариш дастури, дона,; N_з – i+1 цехи (i цехини маҳсулотининг истеъмолчи-цехи) томонидан мазкур детални чиқариш дастури, шт,; N_k – кооперация бўйича мазкур деталнинг I – цехи томонидан чиқарилган қўшимча етказмаларнинг ҳажми, (масалан, эҳтиёт қисмлари сифатида), дона; Z - мазкур детал бўйича сеъёрий чизиқлараро ярим маҳсулотлар транспорт ва чизиқлараро яриммаҳсулотлар суммаси сифатида ((3) ва (4) формулалари бўйича ҳисоб-китоб); Z_мл – бу ҳас фактик ярим маҳсулот.

Деталнинг ўтказиш дастури (N₃) цеҳ ичидаги ярим маҳсулотларни тўлдириш эҳтиёжидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:

                         (5)

Бу ерда  Z_вц – мазкур детал бўйича цех ичидаги ярим маҳсулотлар меъёрий даражаси технологик, операциялараро ва суғуртаярим маҳсулотлари суммаси сифатида (1), (2), ва (3) формулалар бўйича ҳисоб-китоблар; Z – бу ҳам фактик ярим маҳсулот;

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки,Ҳар бир участка ва цех учун ҳар бир детал ишлаб чиқаришида  ўтказиш дастури ҳисоб-китобидан кейин маҳсулот ва яхлит маҳсулотлар таркибий қисмларини чиқариш (ўтказиш - чиқариш) ининг календар режа графиги тузилади, уларнинг бажарилиши, ҳисоби, назорати ва тартибга солинишини диспетчерлаштириш ишлари ташкил қилинади⁶ .

 

1.3. Стратегик бошқарувни танлаш ва уни амалга оширишни режалаштириш

Стратегик режалар аниқ индивид нуқтаи назаридан эмас, ташкилот истиқболи нуқтаи назаридан ишлаб  чиқилади. Улар тармоқ, бозор, рақобат  ва бошқалар ҳақидаги кенг тадқиқотлар  ва фактик маълумотларга асосланади. Стратегик режалар фирмага индувидуаллик  бахш этади, бу эса унга ишчиларнинг аниқ тоифаларинигина жалб этиш имконини беради. Ва ниҳоят, стратегик режалар шундай ишлаб чиқилиши керакки, улар узоқ вақт давомида яхлит бўлиб қолиши билан чегараланмай, жуда эгилувчан бўлиши ҳам керак, чунки уларни модификация қилиш ва қайтадан йўналтиришни амалга ошириш зарурати юзага келиши мумкин.

Ўзгаришларнинг замонавий  суръатлари ва инновациялар ҳажмининг  ошиши шунчалик интилувчан ҳисобланадики, бунда стратегик режалаштириш келажакдаги  муаммолар ва имкониятлар расмий башоратлашнинг ягона услуби сифатида тасаввур қилинади. Расмий режалаштириш қарорлар қабул қилишда рискни пасайтириш билан мувофиқлашади. Режалар сифатини таъминлашнинг асосий омилларидан бири менежментга илмий ёндашувларни ва режалаштириш тамойилларини қўллаш ҳисобланади. Агар режа кўрсаткичлари етарли даражада асосланган бўлмаса, унда фирма келгуси босқичларда қанчалик яхши ишламасин, натижа қониқарсиз бўлади. Стратегик режалаштириш сифатини  оширишнинг аҳамиятини тасдиқлаш учун машҳур олимларнинг икки таърифини келтирамиз: “Стратегик режалаштириш келажакдаги қарорларга эмас, балки бугун қабул қилинадиган келажакдаги қарорларга тааллуқли” (П. Друккер). “Тўлиқ такомиллашиш учун, тайёргарлик ишнинг ўзидан кўра мураккаброқ бўлиши лозим” (Ф. Бекон).

 “Фирма стратегияси” таркиби мажмуали режали хужжат сифатида қуйидагилардан иборат:

Сўз боши “Фирма стратегияси”га калитни мужассамлаштиради. Унда қуйидаги масалалар ёритилиши лозим:

• Ишлаб чиқаришни услубий, ахборот, ресурс, ҳуқуқий таъминоти сифатини таҳлил қилиш (фирма менежменти тизимининг “таъминловчи тизимчалари” сифатининг таҳлили) ва “таъминловчи тизимча” компонентлари сифатида нозик жиҳатларни акс эттириш, ишлаб чиқаришни барча зарурий нарсалар билан таъминлашни ташкил қилиш;
• Ресурс воситачилари, ахборотларнинг манбалари, хужжатларни ишлаб чиқувчилар билан мақбул алоқаларни ўрнатиш;
• Тизим киришида ишлаб чиқаришнинг янги талабларини намоён этиш;
• Ишлаб чиқаришни меъёрий услубий хужжатлар, русурсларнинг барча кўринишлари, ахборотлар билан таъминлашнинг янги стратегияларини ишлаб чиқиш;
• Ишлаб чиқаришни таъминлашнинг янги стратегиясини амалга ошириш бўйича чора-тадбирларни илмий-техник асослаш ва мослаштириш.

“Фирманинг стратегик  молиявий режаси” бўлимида қуйидаги масалалар ёритилиши лозим:

• Маълум бозорлардаги маълум товарларнинг иқтисодий кўрсаткичлари (нарх, рентабеллик, самарадорлик);
• Фирма фаолиятининг иқтисодий кўрсаткичлари (савдо ҳажми, даромад, ресурсларнинг турли кўринишларидан фойдаланиш кўрсаткичлари, умумий иқтисодий кўрсаткичлар, фирма барқарорлиги ва бошқалар);
• Товарлар, бозорлар, умуман фирма бўйича молиявий кўрсаткичлар ўзгаришини башоратлаш;
• Фирманинг стратегик молиявий режасини асослаш ва мослаштириш;

“Фирманинг халқаро  фаолияти стратегияси” бўлимига қуйидаги масалалар киритилиши мумкин:

• Экспорт қилувчининг стратегик мақсадлари;
• Импорт қилувчининг стратегик мақсадлари;
• Фирма халқаро фаолияти стратегиясини башоратлаш ва танлаш;
• Фирма халқаро фаолияти стратегиясини асослаш ва мослаштириш;

“Менежмент тизимини ривожлантириш стратегияси” бўлимида қуйидаги масалалар ҳал қилинади:

• Фирма менежменти тизимининг ўтган йилларда (иложи борича 5 йилдан кам бўлмаган муддатда) фаолият юритиши сифати ва самарадорлигининг таҳлили;
• Фирма менежменти тизимининг тузилмадаги, музмунидаги ва ўзаро боғланган компонентлардаги нозик жиҳатларини намоён этиш;
• Менежмент тизими ривожланиши стратегиясини асослаш ва мослаштириш.

“Фирма стратегиясини  амалга оширишни ташкил қилиш” бўлимида қуйидаги масалалар ёритиб берилиши лозим:

• Фирма стратегиясини амалга оширишни ташкил қилишнинг ўтган 5 йил ичидаги таҳлили;
• Жараёнларни ташкил қилишда (аввало, қисман жараёнларнинг пропорционаллиги, узлуксизлиги, тўғридан-тўғри аниқлиги, ритмлилиги тамойилларини бажариш қисмида) стратегик режалар бажарилишини назорат қилиш ва ҳисобга олишда, мотивация тизимида, тартибга солишда нозик жиҳатларни намоён этиш;
• “Фирма стратегиясини амалга оширишни ташкил қилиш” бўлимини асослаш ва мослаштириш.

“Фирма стратегияси”га “Иловалар”га қуйидаги материалларни  киритиш тавсия этилади:

• Рақобатчилар тавсифи (“Маркетинг стратегияси” бўлимидагидан аниқроқ);
• Кўрсатмалар, услубиётлар, страдартлар, технологияларни, дастурларни ва бошқа қўшимча материалларни тасвирлаш;
• Ҳисоб-китоблар учун дастлабки маълумотлар;
• Тушунтириш хатлари ва бошқалар.

“Фирма стратегияси” нинг таклиф этилган таркиби ва унинг  бўлимларининг мазмуни тахминий ҳисобланади. Бозор муносабатлари  шароитида иқтисодий таҳлил, башоратлаш, асослаш, мақбуллаштириш, режалаштириш услубиётлари улар ким томонидан тасдиқланганидан қатъий назар тавсиянома ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бошқарув қарорларини қандай услубиёт бўйича асослаш кераклиги ҳақидаги қарорни менежер қабул қилади. Эслатиб ўтамиз, бугун биз кечаги меҳнат меваларининг самарасини кўрамиз, фирманинг келажакдаги ривожланиши эса бугун ишлаб чиқилади. Объект ҳаётийлик циклининг кейинги босқичларида стратегик бошқарув қарорлари сифатининг пастлиги бир неча марта тиражланади ва инвесторга зарар келтирган ҳолда олдинги тежамкорликни бир неча юз минг  марта оширади.

Агар бу саволларнинг барчасига жавоб олинса, миқдорий параметрлар ва элементлар кўринишида вақт ва маконда, ресурслар ва ижрочилар  бўйича боғланса, унда қарорлар қабул қилиш технологияси ишлаб чиқилди ва стратегик режалар тизимини ишлаб чиқиш ташкил қилинди. Стратегик режалаштириш соҳасида қарорлар қабул қилишнинг намунавий операциялари ва муолажалари келтирилган.

1.3.1.-жадвал

Стратегик режалаштириш соҳасида қарорлар қабул қилишнинг намунавий операциялари ва муолажалари

Операциялар	Муолажалар
1. ишга тайёргарлик	1.1. Режа иши даражасининг таҳлили 1.2. Муаммонинг намоён этилиши. 1.3. Режалаштириш бўйича масалалар  қамровини аниқлаш. 1.4. Режа ишларини бажариш учун гуруҳларни шакллантириш. 1.5. Кадрларни тайёрлаш. 1.6. Ишнинг бажарилиши бўйича  хужжатни нашр қилдириш (дастурлар,  буйруқлар фармойишлар)
2. товар рақобатбардошлигини ошириш  муаммоларини намоён этиш ва  мақсадларни шакллантириш	2.1. Бозорни тадқиқ қилиш ва мазкур товарга эҳтиёжларни қондириш даражасини аниқлаш. 2.2. Товарнинг техник-иқтисодий  даражаси ривожланиши ва 5-10 йил  ишлаб чиқариш тенденцияларини  аниқлаш. 2.3. Муаммонинг атроф муҳит ва  иқтисодиётга салбий таъсирини  баҳолаш. 2.4.  Товар рақобатбардошлигига таъсир кўрсатадиган макро ва микромуҳит омилларини намоён этиш. 2.5. Бозорни сигментлаш. 2.6. муаммонинг тузилмалаштирилиши. 2.7. янги товар рақобатбардошлиги  кўрсаткичлари дарахтини қуриш. 2.8. фирманинг ресурс имкониятларини  аниқлаш.
3. Ахборотларни қидириш	3.1. ахборотлар талабларини белгилаш. 3.2. ахборотлар манбаларини белгилаш. 3.3. ахборотларни олиш каналларни  аниқлаш. 3.4. ахборотларга киришни таъминлаш. 3.5. ахборотларнинг рўйҳати ва  кўринишини аниқлаш. 3.6.ахборотларнинг бирламчи идентификацияси. 3.7. ахборотларни йиғиш ва кодлаштириш.
4. Ахборотларни қайта ишлаш	4.1. ахборотлар тўлиқлигини текшириш. 4.2. ахборотлар ишончлилигини текшириш. 4.3. ахборотларни гуруҳлаштириш. 4.4. олинган ахборотларни мавжудлари  билан қиёслаш. 4.5. ахборотларнинг сифат таҳлили 4.6. ахборотларни селекция қилиш  ва фильтрлаш.
5. Ресурс таъминоти имкониятларини  намоён этиш	5.1. Мақсадларни амалга ошириш  шартлари таҳлили 5.2. Ресурсларнинг турли кўринишларида  эҳтиёжларни башоратлаш. 5.3. Товар ишлаб чиқарувчиси ва истеъмолчисининг ташкилий-техник ривожланишини башоратлаш 5.4. Бошқарув органларининг зарурий  координаторлик фаолиятини намоён  этиш.
6. Мақсадларни ранжировка қилиш	6.1. охириги мақсад дарахтини  қуриш. 6.2. мақсадларни амалга оширишнинг  илмий чнгиликлари ва амалий қимматини аниқлаш 6.3. янги товарнинг экологик, эргонометрик  ва техник-иқтисодий  кўрсаткичларини,  унинг сервис сифатининг кўрсаткичларини  яхшилаш меъёрларини шакллантириш  ва мослаштириш 6.4.товарнинг ресурс сиғими ва  унинг мақбуллаштирилишини функционал-қиймат таҳлилидан фойдаланган ҳолда аниқлаш 6.5. мақсадларни амалга оширишнинг  устуворликлари ва кетма-кетлигини  аниқлаш 6.6. иерарҳиянинг даражалари бўйича  мақсадларни тартиблаштириш. 6.7. мақсад дарахтини таъминлашнинг  ташкилий лойиҳасини ишлаб чиқиш
7. режа топшириқларини ифодалаш	7.1. топшириқларни ижрочилари ва  биргаликда ижрочилари таркибини  аниқлаш. 7.2. аниқ ижрочилар топшириқларини  шакллантириш. 7.3. топшириқларни бажариш муддатини  мақбуллаштириш. 7.4. топшириқлар бажарилишини операграммалари ва тесмали графигини қуриш.
8. режали хужжатларни расмийлаштириш	8.1. режали хужжат шаклини танлаш (дастур, техник топшириқлар, режа  ва бошқалар) 8.2. қўшимча ҳисоб-китобларни бажариш,  уларнинг техник-иқтисодий асосланганлиги. 8.3. режали хужжат лойиҳасини расмийлаштириш, унинг розилиги ва тасдиқланиши. 8.4.режали хужжатнинг ижрочигача  етказилши ва тиражлаштирилиши.
9. қарорларни амалга ошириш, уларнинг  бажарилиши устидан назорат қилиш  ва мотивация	9.1 режа хужжатнинг бажарилиши  ҳақидаги буйруқ (фармойиш) нинг нашр этилиши ва унинг бажарилишигача олиб бориш 9.2. режа топшириқларининг  бажарилишини  ташқил қилиш 9.3. режа топшириқларини бажаришнинг  назорат қилиш ҳисоби 9.4. сифатли ва аниқ вақтида  режа топшириқларини бажариш  мотивацияси. 9.5.  мазкур соҳадаги эҳтиёжлар  талаблари ёки илмий-техник тараққиётнинг  янгиликлари бўйича режали топшириқларни  тартибга солишни (айланма алоқа)  ташкил қилиш.

Манба: Просветов  Г.И. Стратегия предприятии. Учеб. практическое пособ. – М.: «Альфа-Пресс», 2010.

 

Жадвалда қарорлар қабул  қилиш технологиясининг бажарилиши бошқарув персоналининг юқори малакасини, менежементга юқорида кўриб чиқилган илмий ёндашувларни, режалаштириш тамойилларини  ва автоматлаштиришнинг замонавий  воситаларини қўллашни талаб қилади. Лекин рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришга умид бор. Эртага ўз банкротлигини тан олгандан кўра, бугун бошқарув қарорларини аниқ асослаш яхши.

Стратегик режаларни  ишлаб чиқиш – ишнинг бошланиши, холос. Албатта, стратегик режаларнинг  сифатини кўп жиҳатдан ишлаб чиқариш менежментининг охириги натижаларига эришиш имконияти аниқлайди. Агар стратегик режалар сифати  (ишлаб чиқариш менежментининг тизимининг “кириш”и) масалан, “қониқарли”, деб баҳоланса, унда режаларни амалга оширишни ташкил қилиш бўйича жараёнларнинг ҳар қандай сифатида тизимнинг “чиқиш”и ҳам “қониқарли” бўлади. Шунинг учун ҳам, ишлаб чиқариш менежменти “тизими чиқиши”ни “аъло” даражада таъминлаш учун олдин худди шу даражада режа сифати даражасини  таъминлаш лозим., кейн эса режаларни амалга ошириш бўйича жараёнлар сифати таъминланади.

Стратегик режаларни  амалга оширишни ташкил қилиш бўйича масалалар доирасига қуйидагилар  киради:

• Стратегик режаларни амалга оширишнинг дастурлари, тармоқ графиги ва операграммаларини ишлаб чиқиш, мослаштириш ва тасдиқлаш;
• Режалар бажарилишини назорат қилиш ва ҳисобини ташкил қилиш;
• Сифатни талаб қиладиган ва қайд этилган харажатлар билан белгиланган муддатда режалар бажарилишининг мотивацияси;
• Фирманинг ички ва ташқи муҳитида ўзгаришлар юзага келишида стратегик режаларни амалга ошириш жараёнини тартибга солиш;

Дастурларни ишлаб чиқишда  мувофиқ бўлимларда тасвирланган менежментнинг  илмий ёндашувлари, тамойиллари  ва услублари қўлланилиши шарт. Эслатиб  ўтамиз, ҳар қандай масалани ҳал  қилишда (мақсадга эришишда) ишнинг қуйидаги компонентларини ўзаро боғлаш зарур: номланиш, миқдор, сифат, харажатлар, муддатлар, ижрочилар, самарадорлик, ишнинг таклиф қилиниши шакли, баъзи бир шартларнинг бузилишидаги санкция, сифат учун рағбатлантириш тизими. Ишларнинг давомийлигини мақбуллаштириш ва шу ишлар бўйича ресурсларни тақсимлаш, шунингдек, дастур ошкоралигини таъминлаш учун тармоқ услубларидан фойдаланиш тавсия этилади. Ишлар ва ижрочиларнинг боғланиши учун оперограммаларни қуриш тавсия этилади.