Мектепке дейінгі жастағы балаларға әлеуметтік тәрбие беруде ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану

«Жұмбақтың  көлеміне кіретіндер: табиғат жайы, адамның денесі, хайуанат пен өсімдік, бақташы, егінші елдің еңбек процесі, еңбек құралы, азын-аулақ техника  жайы сияқтылар болады». Әдетте бір  затқа жұмбақталған заттың мынадай  белгіле, қасиеттері салыстырылып, ұқсатылады: бірінші – заттың сыртқы тұлғасы  мен түр-түсі; екінші – заттың тұрақты  саны мен көлемі (мөлшері); үшінші –  заттың қызметі мен қимылы; төртінші – заттың неден жасалатындығы, қайдан шығатындығы; бесінші – заттың даусы, дыбысы т.б.     

Жұмбақтар балаларға олардың дүние тану қабілетін дамыту, тапқырлыққа баулу  мақсатымен үйретіледі.     

Жұмбақ  оқу жеке сабақ түрінде емес, баланың  білімін тиянақтау үшін сабақ  процесінде оқылады.Әсіресе, зат таныту сабақтарында қолдану тиімді.     

Ол  баланы жастайынан қиялдай білуге, қоршаған ортаны бақылап, тапқырлыққа  баулуды көздейді. Мысалы: Арбаны жұмбақтағанда, оны адамға тәріздеп ұқсатып былай сипаттайды.      

Ізі бар, қадамы жоқ аяғының     

Тимейді үші жерге таяғының     

Қолдарын  хайуанға арта тастап,     

Салады  әуезіне баяғының.     

Киіз  үйді жұмбақ қылғанда, айдаһар тәрізденіп былай сипаттайды:     

Дүниеде бір айдаһар білесің бе?     

Жаны  жоқ қимылдауға денесінде     

Ішінде  сүйектері бақша-бақша,      

 Жарқылдар жалғыз көзі төбесінде     

Ал, аспан әлемін жұмбақтағанда ол бір  көз жетпейтін дария,  көк шатыр, кең сарай бейнесінде суреттейді. Сол аспан әлемін мекендеушілер  кімдер екенін былай баяндағанда:     

Көріп едім бір үлкен дарияны,     

Барша қыз мекен етіп жатыр оны      

Ішінде  ерлі-байлы екі аққу бар,      

 Жарықтық жеті сарбаз балалары, - деп аспанды – дарияға жұлдыздарды  – қызға, ай мен күнді –  аққуға, жеті қарақшыны – балаға  теңеуі кімді де болса қызықтырады,  ойландырады, не нәрсеге ұқсастығын  салыстырады, қиялын ұштай түседі.      

Балалар айналадағы өмірді бақылау арқылы таниды. Олай болса, бақылау кезеңі мазмұнды, нәтижелі өтуіне баса назар аудару керек. Мектепке дейінгі мекемелер  тәжірибесінде көп байқалып жүрген жай: тәрбиешілер көбіне серуеннің  бақылау кезеңін үстірт өтетіндігі.Мысалы, «Балалар, қараңдаршы, бүгін қар жауыпты, ол аппақ». Балалар, «Иә», -деп жауап береді. Әңгіме одан әрі ой жалғаспайды.Осы ретте қардың түсіне ғана көңіл аударып қоймай, қардың суық болатындығы, күннің көзіне шағылысып тұрса, оны ақша қар деп атайтынын айтып, қарды ұстатуға болады. Оны қолға ұстағанда еритініне де көңіл аударту керек. «Балалар, қар қолға ұстағанда ери бастайды екен, себебін кім айта алады? Иә, қол жылы,  жылылықтан қар ериді. Бөлмеге апарып қойсақ та ериді, мына ыдысқа қарды толтырып салайық, бұл әзір далада тұрсын, серуен біткен соң, бөлмеге апарып қоямыз. Артынан не болғанын көреміз».Бұдан кейін тәрбиеші қар туралы тақпақ айтып беруіне болады.     

Келесі  серуенге шыққанда, тәрбиеші қар туралы балалар білетін жұмбақты айтқызып, шешімін сұрайды. Сонда 3-4 естіген  жұмбақ туралы алғашқы түсінік беріледі, осылай түрлі іс-әрекет кезінде жатталады. Жұмбақ оқу, шештіру жеке сабақ ретінде  емес, тіл дамыту сабақтарында, экскурсия, бақылау, ойын т.б. жұмыстарға қоса жоспарланады.      

Мысалы, тәрбиеші найзағай туралы жұмбақты балаларғай айтуы керек болды дейік:     

Жөңкиді бұлттар дүркіреп,     

Жауады  жауын күркіреп.     

Аспанның  жүзі жарқ етті     

Ақ  найза жерге сарт етті                                 (найзағай)     

Мұндай  жағдайда мынадай дайындық жұмыстары  жүргізіледі: бақылау 

Кезінде  аспанда бұлт болатыны, ол бұлттың  әр түрлі болатыны: қою бұлт, сұрғылт  бұлт, ақ бұлт олардың қозғалып  отыратындығы мұқият бақыланады. Ақша бұлт күні жаңбыр жаумайды, бұлт қоюланғанда, арты нөсер  жаңбырға айналатыны сөз болады.Мұның  бәрі бөлмедегі табиғат күнтізбесінде  шартты белгілермен көрсетіледі.      

Бұдан кейін бұлт туралы, жаңбыр туралы тақпақтарды  айтуға болады.

Енді  мен сендерге бір жұмбақ айтайын, сендер жақсылап тыңдап жауабын беріңдер:

Әдемі түнде

Мен жүрсем, бірге жүреді,

Ол не?        

 Қане балалар , ойланыңдар.

Балалардың  көбі «Жаңағы оқыған – Ай туралы», - деп жауап береді. Балаларды  осылай жұмбақпен таныстыруға болады. Бұдан кейін мектепке даярлық  тобы балаларының өздеріне жұмбақ кештерін ұйымдастырып тұруға болады.      

Жұмбақты: 1)табиғат көріністерін; 2) заттардың, ойыншықтардың қасиетін, сынын байқату; 3) сабақты ұйымдастыру кезінде  айтқызуға болады.

Мысалы, сурет салмастан бұрын салынатын  зат бақыланады.       

Жұмбақ  сабақ алдында балалардың көңілін  сабаққа аудару мақсатымен де айтылады. Мысалы, тәрбиеші математика сабағында  балаларға сағат туралы ұғым беру үшін жұмбаққа қосуын болады.            

 Лүп-лүп соғып жүрегі,             

 Сол қолында жүреді.     

Осылайша  жұмбақтарды тізіп айта беруге болады. Ең негізгісі жұмбақ баланың дүние  тану әлемін, ой-өрісін, білімін тереңдететін, әр бір заттардың неден істеліп, неден пайда болуын, дүниедегі  әр бір заттың өзіндік атқаратын  қызметін, ерекшелігін неден істелгенін, не жұмысқа арналғанын, жанды-жансыз нәрсенің адамның ойына келе бермейтін  қасиетін баланың жас кезінен  бастап тәрбиелеу керек екенін халық  педагогикасы білген, сол жолда қазақ  халқы баласын ұқыптылыққа әр нәрсенің өзіндік ерекшелігін ескеруге, бақылауға, байқауға көңіл бөлгендігін  ғылыми педагогика жоққа шығармайды.    

Баланың тілін дамытуда ауыз әдебиетінің  жұмбақ түріне негізделіп жүргізілген  жұмыс тәжірибе. Жұмбақтар тіл  мәдениетін тәрбиелеуде үлкен рөл  атқарады. Жұмбақтар баланы байқағыштыққа, тапқырлыққа, баулып, ой-қиялын ұштастыруға  көп әсер етеді. Жұмбақ баланың ойлау  қабілетін дамытады.     

 Жұмбақтарды балаға үйрету  барысында  «ТРИЗ» технологиясының  әдіс-тәсілдері  қолданылады. Жұмбақпен жұмыс осы  технологияның үш әдісі арқылы жүргізіледі.    

 

 

       

Осы әдістерді қолдана отырып түрлі  жүйеде жұмбақтар шешіліп шығарылады.            

 Жүйелілік жақындау әдісінің  құндылығы:

1. Тақырып  таңдап алынады. 2. Ойдың жалпыдан  жекеге, дербеске ауысуы.

3. Объектінің  әр түрлі қасиеттері мен белгілерін  айқындау арқылы абстракты- жалпыдан  дербеске ауысуы. Мысалы  өсімдіктерге  байланысты жұмбақтар алатын  болсақ, 

тақырып тандалып алынады               Мысалы: Ағаш

Жаз Күз Қыс Көктем

Жасыл Сары Суарады су қажет етеді

Жазда жап- жасыл, күзде сап-сары  деп  айтамыз. Жазда жапырақпен, қыста  жалаңаш. Көктемде бүршік жарады, күзде  түсіп қалады. Бұнда біз жүйелеп  көрсетіп тұрмыз. Бала өз ойын ұшқырлап шығара алады.         

  

Топтастыру  әдісінің құндылығы:

1.Тақырып  алу.

2.Тақырыпты  ести отыра бір ойға келу.

3.Айтылған  зат немесе құбылыспен байланысты  сөздерді қасиеттерді атау.

4. Тақырыпқа  байланысты сөздер топтасады. 

5. Келесі  кезең айтылған топтастыру әдісіне  негізделіп жұмбақ шығарылады.     

Тақырып тандап алынады         Мысалы:  Ағаш

Ағаш

Бүршік Гүл Жеміс Тамыр Жапырақ

Ағаш  өміріне байланысты болып топтасады

 

    Мысалы: Бүршік жапырақ жаяды, гүлімен жеміс  береді, тамырымен қоректенеді, биік болып өседі. Бұл не? (Ағаш)     

 Миға шабуыл әдісінің құндылығы: 

1. Тақырып таңдап алынады.
2. Бір затты алып сипаттау
3. Айтылған заттың ерекшелігін әрі қарай жалғастыру.

Мысалы: алма 

 

Мысалы: Өзі дөңгелек, қызыл, тәтті,  түсі әр-түрлі ағашта  өседі тағы басқа  сипаттау.     

Бала  тілін дамытуға халық ауыз әдебиетін  орынды, жүйелі пайдалана білген әрбір  тәрбиеші баланың санасын арттыра отырып, түсінігін кеңейтіп ұғымын байытады. Сонымен қатар баланың ойлау белсенділігі артады, өз бетімен жұмыс түрі дамиды, сөз топтарын меңгереді, өз ойын еркін жеткізе алады.      

Халық ауыз әдебиетінің бір саласы –  жаңылтпаштар. Жаңылтпаштар балалар бақшаларында ана тілі сабағында және сабақтан тыс уақыттарда тіл ұстарту, сөздің дыбысталуын нақышына келтіре дұрыс, тез, шебер айта білуге жаттықтыру, сөздің мағынасын түсіне білу мақсатымен пайдаланылады.     

Қазақ халқы бауырында өсірген балапанының  бойынан мінез-құлқында, ақыл-парасатынан, жүріс-тұрысынан ең арғысы тілінен  бір мүкіс болмас үшін ойын түрін  ойлап тапқан – халық ондай  ойынның бірін жаңылтпаш деп атайды.     

Жаңылтпаш - қазақ халқының ауыз әдебиетінің  түріне жатады.Оның атқарар қызметі  аз емес. Олар көбіне баланың ұғымын, түсінігін, дүниетанымын кеңейте түседі. Жаңылтпаштар баланың тілін ұштай түсіп, оның кекештенбей, тұтықпай, еркін, жатық, асықпай, қысылмай сөйлеуіне көмектеседі. Әр сөзді бұзбай дұрыс айтылуы мақсат етіледі. Сөздерді шапшаңдата тез-тез айтуы тиіс, баланы сөйлете білу үшін маңызы өте зор.  

Ең  бастысы жаңылтпаш бала тілін  ширатудың қолайлы құралы. Баланың  жас кезінде әсіресе 3-жасар кезінде  «р» дыбысын айтуға қиналуы дәлел  болады. Осы кезеңде «р» дыбысы орнына «и» дыбысын айтады.      

Мысалы:

Деген де, ей Тайқарбай, әй Тайқарбай,

Қойыңды мол жусанға жай, Тайқарбай,

Тайқарбай, Марқар байлар толып жатыр,

Әй, Тайқарбай, дегенің  қай Тайқарбай?        

 немесе

Торта қойдым,

Орта  қойдым,

Орта  қойдым

Жорта қойдым.     

Бала  жаңылтпашты жылдам айтқан кезде  «р»-дың орнына «и» дыбысын айтып  жіберетіндіктен «Тойта», «ойта», «Тайқайбай»  болып шыға келеді. Жаңылтпаштың негізгі  мақсаты баланы әр дыбысты дұрыс  айтуға баулиды

1.Есет  атам ет асатар,

Ет асатса бес асатар.

2.Қай  тай лақтай,

Қай лақ  тайлақтай.

3.Тебіншек  ат- шегіншек,

Шегіншек  ат- тебіншек.     

Жаңылтпаштың  сөздері қара сөз түрінен, өлең түрінде  ұйқасымды да құрылады.

Мысалы: Ар жақтағы Құдияр құдам еді,                

 Ол мені қудаламады,                 

 Мен оны қудаладым, - деп соңғы  екі жолын қайталап айтады.Мұндағы  мақсат сөздің мәнін, мағынасын  бұзбай, әдемі көркем тілде сөйлей  білуге баулу.

 

2.2 Ертегілер - мектепке  жасына дейінгі  балалардың ой-өрісін, дүние танымын кеңейтудің басты құралы.     

Қазақ халқының тұрмыс – салтын, арман-үмітін, өткен өмірін кеңінен танытатын  ауыз әдбиеті үлгілерінің көлемді  саласының бірі – ертегілер. Ертегілер  өте ерте заманда, тіпті жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде –  ақ туға. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп келеді.     

Б.Г.Белинский  баланың ой сезімін дамытудағы ертегінің  маңызы жөнінде: «Баланың ең алғашқы  естіген ертегілері жақсы мен  жаман туралы, әділеттілік пен  әділетсіздік туралы, дөрекілік пен  нәзіктік туралы, ар-ождан ұят туралы  түсінік береді, баланы қатты толқытады. Бұл толқу оның – мінез –  құлқына, психикасына әсер етіп еңбекке, адамдарға деген ізгі ниетін қалыптастыруға жол ашады» деген.     

Халық ауыз әдебиетінің басқа түрлері  секілді ертегілер де адам баласының  еңбекке, тұрмыс-тіршілік жағдайларына байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатынын толық  түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені  қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл  жөніндегі ұғым-түсініктерін, сезім  күйлерін әңгімелеп айтатан болған. Осы негізде ертегі – әңгімелердің алғашқы үлгілері пайда болған.      

Бертін  келе, экономиканың ілгері дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүние танудағы ой өрісінің, сана сезімінің ұлғайып, өсуі жалпы  халық ауыз әдебиетіне, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен.Осы  негізде ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге түскен, мұнымен  қатар жаңа ертегілер туа бастайды жне онда халықтың тұрмыс-салты, күнделікті өмірдегі іс-әрекеті басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі.     

Бұлардың  бәрін халық ертегілері арқылы көркемдеп  суреттеп, образдар арқылы бейнелейді.      

Ауыз  әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілердің де өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке  құрылады, оқиға желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене  түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар  арасындағы қайшылықтар өрістей  келе, әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталып  отырады. Әсіресе, адам өміріне байланысты іс-әрекеттер өткір сықақ-мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкердің  жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты сырын қызықты, тартымды, бала санасына лайықты жеткізу айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты. Ертегілер мазмұн ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары:

1. Қиял-ғажайып ертегілері. 2.Хайуанаттар жайындағы ертегілер. 3. Тұрмыс-салт ертегілері. 4. Аңыз ертегілер.

Мектепке дейінгі мекемелерде осы аталғандардың бастапқы екі түрі оқылады.     

Мектеп  жасына дейінгі балалар ертегілерді  өте жақсы көреді. Бұл жастағы  балалар ертегінің мазмұныына емес, оның эмоционалдық ерекшелігіне назар  аударады.Балабақшаның тәрбиеленушілерін  ауыз дебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың рухани өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады.Балаларды  ертегімен таныстыруындағы тәрбиешінің  іс-әрекеті:

• Оқу – жан-жақты болуы шарт, оған тыңдау, қабылдау, меңгеру, сөздермен және оның маңызымен танысу тыңдағанда баға беру және әрекет жатады.
• Тыңдағанды жандандыру. Бұл кезең ертегінің жетекші бөлігінің бірі болып табылады, себебі осы негізгі бөлімінде оқып танысқан ертегіні ойын, қозғалыс іс-қимылдармен жүзеге асады. Балалар бір ертегіні бірнеше рет тыңдағанды жақсы көреді,  сондықтан балаларға ертегіні отбасында да қайталап әңгімелеп беру өте маңызды. Балаға ертегіні бірнеше рет әңгімелеп бергеннің нәтижесінде ғана өзіндік қиялы дамып, жаңа бейнепайда болады.
• Кейіптендіру. Ертегіні кейіптендіру баланың жеке тұлғасын дамытып, ертегіге деген қызығушылығын арттырып, өнерге деген дағдыларының қалыптасуына ықпал етеді.
• Сахналау. Тәрбиеші ертегіні сахналау кезінде балаларға рөлдерді бөліп беріп немесе балалар өздері ұнатқан кйіпкерлерді ойнаса, ертегіні сахналау жоғары деңгейде шығады.Балалар ертегідегі кейіпкердің рөліне кіреді де кейіпкермен бірге қуанса қуанып, қайғырса қайғырып, әділетсіздікті бірге жеңіп шығады. Ертегілерде ең маңыздысы болып ертегіні сахналау және шығармашылықпен рөлге еніп ойнау болып табылады және бейнені жасаумен іске асыру. Баларалар ертегідегі кейіпкерлердің рөлдеріне енген кезде өздерін «қар», «мөлдір су», «ғажайып ағаш», «батыр» т.б. сияқты айналасындағы қоршаған ортаға көмек бере алатынын сезінеді.