Кәмелетке толмағандардың қылымыстық әрекеттегі психологиясы

            Аддикция – addiction (ағылшынша) – зиянды әдеттер, әлденеге немесе әлдекімге тәуелділік. Тек қандай да бір затқа (темекі, алкоголь, наша) емес, сондай-ақ, құмар ойындарға немесе субъект үшін сол сәтте маңызды болып табылатын адамға (ғашық болу, табыну, жалған құрметтеу) да тәуелділік болады. Соңғы кезде компьютерге тәуелділік жөнінде көп айтылып жүр    

   Кәмелетке толмаған қылмыскерлердiң  көп таралған категориясы бұл  тұрақты антиәлеуметтiк мiнез-құлық  стереотиптерi қалыптаспаған және  қоғамға қарсы бақыттылығы тұрақсыз  жас өспiрiмдер.

Кәмелетке толмаған қылмыскерлердiң үшiншi тобын бөлуге болады: бұл жас өспiрiмдердiң жалпы бағыттылығы тұрақсыз, жағымды, жағымсыз әлеуметтiк әсерлерге бейiм, өзiнiң жеңiл ойлылығы салдарынан қылмыстық әрекеттер жамсайды.

Жас өспiрiмдерге жүргiзген сұрақ-жауап нәтижесiнде олардың 40 пайызында ұят сезiмiн бастан кешiрмеген, ал 60 пайызы оларды жазалағаннан кейiн бұл сезiмдi бастан кешiрген.

Қылмыстылық – өткiр антиәлеуметтiк бағыттылығы бар, құқық бұзулардың қауiптi түрi. Қылмыс – бұл заң арқылы жазаланатын ерiктiк, саналы, қоғамдық жағынан қауiптi, құқыққа қарсы келетiн әрекет.

2.3 Кәмелетке толмағандар  арасындағы қылмыстық іс-әрекетке себепші факторлар                                                                                                             

Кәмелетке толмағандардың тәртібі негізінен қажеттілігі топтың немесе қоғамның қоршаған ортаға байланысты.

1. Құрдастар мен қарым-қатынас өте маңызды информацияның спецификалық каналы болып табылады. Осыған қарап жасөспірімдер мен жас балалар көптеген қажетті заттарды біледі. Сондықтан ата-анасы әртүрлі себеп тен айта алмағаннан кеиін олар бүкіл,информация  құрдастарынан біледі. Ал егерде ондай информацияны ешкім хабарламаса, онда жасөспірімдердің психологиялық дамуы тоқталып, және де онда нашар мінез қалыптасуы мүмкін.
2. Бұл спецификалық түріндегі тұлғалық қатынас. Топтық оиындар және басқа түрдегі бірізділік ойындар және басқа түрдегі бірізділік қайраткерлігі өңдіру машығы әлеуметтік әрекет болып оның ұжымдық тәртіпке бағынуы және де өз жеке құқығын,сөзін қоғам алдында жеткізе білуі.
3. Бұл спецификалық түріндегі эмоциалық қарым-қатырас.  Егерде жасөспірімдер бір-біріне көмек беріп, бір-бірімен ақылдасып көмектессе, онда ересектер мен түсініспеушіліктен  сақтандырады.   

Жасөспірімдердің ой-өрісі, дүниеге көз қарасы, оқу және тәрбие процесінде жан-жақты жетіле бастайды. Олардың дамуы мен қалыптасуына қоғамтану, тарих, әдебиет пәндері болымды әсер етеді. Жасөспірімдер әдебиеттерді көп оқиды әлеуметтік орта мен қарым-қатынас жасайды. Отан үшін өмір сүріп, жұмыс істеудің қажет екендігін түсінеді. «Кім болам» – деген сұраққа жауап беру үшін әр бала өзінің келешегінк көз жібереді, алдына мақсат қойып, мамандықты саналық пен  таңдап ала білуді және іске асырудың жоспарын ойластырады.  Қандай да мамандық, өған құмарту  немесе қызығушылық жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне байланысты.

Үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады. Оларды жекеше қарастыратын болсақ: 
1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады:

• ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
• психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
• физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер.

          Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды, қатынасы бұзылады. 
 
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін. Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік, қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге бейім тұрады. 
 
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді:

• оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
• мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе бастайды;
• әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды;
• криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды.

Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар:

• дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға баланы итермелейді;
• тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден туындайды;
• асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы, криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік, зорлаушылық жатады.

Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз, ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды. 
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б. 
5. Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы.

3   КӘМЕЛЕТКЕ  ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ӘРЕКЕТІНЕ ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАРДЫ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ                                    

3.1 Эмпирикалық зерттеудің пәні мен объектісі