Кәмелетке толмағандардың қылымыстық әрекеттегі психологиясы

    Тұлғаның әлеуметтік негізі болып  оның бағыты, өмірлік қатынастардың  жүйелері, мотивациялық-құндылық бағдары  болса, онда осы негіз қылмыскер  кәмелетке толмағандардың типін  анықтауы керек. Кәмелетке толмағандардың  типтік критериі, яғни асоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері, өзіндік психологиялық реттеу  кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік  дәрежесі болып табылады. 

Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық ашпайды. Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әр түрлі психологиялық факторлармен негізделеді. Кәмелетке толмағандардың криминалды – психологиялық классификациясының негізінде ең негізгі позициялар: итермелеуші күші, мотивтары, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.

Кәмелетке толмағандар қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анықталынады:

1. қылмыстың  түрімен–объект, қылмыстық салдардың  ауырлық сипаттылығымен; 

2. айыптау  формасы, қылмыстың мақсаты мен  мотиві;

3. қылмыс  жасаудың амалы немесе әдісі;

4. қылмыс  жасаудың жағдайымен;

5. жұмсарту  жағдайының бар болуы;

6. қылмысқа  қатынасы, жасалынған қылмыстан  кейінгі мінез-құлқы. [12, 46-47 б.].

    Әлеуметтік  дезадаптация дәрежесі бойынша  қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың 2-типі бөлініп шығарылынады: бірінші, антиқоғамдық тип, яғни бірнеше  рет қылмыс жасағандар, екінші, асоциалды  тип-алғаш рет қылмысқа барғандар. Өзіндік реттеу кемшілігі бар  қылмыскер жасөспірімді төртке  бөледі:

а) әрекетсіз, қылмыстық селқостық жіберетіндер;

ә) өзіне тым сенімшілдік нәтижесінде қылмысқа барғандар;

б) қатты жан толқуларын сезініп, басқалардың заңсыз әрекеттеріне қарсы қылмысқа барғандар;

в) тым жоғарғы дезадаптация жағдайының әсерінен қылмысқа барғандар.

    Құндылыққа  бағдарланған бағыт бойынша қылмыс  жасаған жасөспірімдерді келесідей  түрлерге бөледі:

1. антиәлеуметтік  – пайдақорлыққа бағытталған, олар  әсіресе қоғамның құндылығына  қол сұғумен айналысады.

2. антиқоғамдық  пайдақор-зорлау бағытындағы .

3. антигуманды-агрессивті  бағыттағы .

    Айтылып  кеткен қылмыстық типтер қажеттілік, мотивациялық, интеллектуалды, еріктік, эмоционалды-құралдық, мінез-құлықтық  қасиеттер бағыты өзіндік «тұлға  үлгісіне» ие [4, 354-355б.].

    Адамды  еркінен айыру, оны әлеуметтен  оңашалау-адамның мінез-құлқының  күшті модификация факторы болып  табылады. Бұл факторға әр адамның  психологиясы әр түрлі жауап  береді. Дегенмен, мұндай қысымдағы, ал кейде стрестік жағдайда  адам мінез-құлқының негізгі психологиялық  симптомдарын бөліп шығаруға  болады. Түрме, колонния – адамның  үйреніп қалған өмір қалпынан  айрылуы, жақындардан ажырауы, қиын  жылдарға ұшырауы болып табылады. Түрме - адаптацияға деген қиындықтың  жоғарылауын көрсетеді: жиі тұлға  аралық конфликттер, келіспеушілік, дөрекелік, тұрмыстық жағдайдың  жеткіліксіздігі, криминалды субмәдениет, персонал жағынан криминалды  топтық, көшбасшылар жағынан үнемі  қысымның болуы және т.б. болып  табылады. Осындай жағдайда түзету мекемесіндегі кәмелетке толмағандардың тұлғалық дефектісі ұштаса түседі.

    Алғашқы  екі-үш ай–бұл алғашқы адаптация  кезеңі деп аталады.Ол сотталғандардың  психологиялық күйінің кернеуімен  ерекшеленеді. Келесі кезеңде сотталғандардың  құндылығы қайта бағдарланып, микроортаның  құндылықтарын, нормаларын қабылдап, жаңа жағдайға мінез-құлық стратегиясы  мен  тактикасын құрады. Барлық  жаза өтеушілер өзіндік бағаны  қайтаруды армандайды. Түрмеде, колонияда  адам белсенді іс-әрекетпен өз  жағдайын жақсарта алмайды.

    Жазасын  өтеуші адамның бүкіл өмірі  түзету мекемесінің режимінің  типімен анықталады. Түзету мекемесінің  әкімшілігі жағында күштеп әсер  етуге құқығы бар. Түзету мекемесінің  режиміндегі жазасын өтеуші Кәмелетке  толмағандардың өмірлік режимі  күнделікті қатаң тәртіпте болады, ол жаза өтеудің құралы, түзету, қайта тәрбиелеу амалдары болып  табылады. Түзету мекемесінің режимі  жазасын өтеуші Кәмелетке толмағандардың  мінез-құлқында жағымды дағдыларды  қалыптастыруға көмектеседі.

    Түзету  мекемесі іс-әрекетінің психологиялық  негіздерін қарастыруда олардың  іс-әрекетінің екі негізгі міндетін  бөліп көрсетуге болады: біріншісі, құқықтық жазаны орындау,екіншісі, сотталған тұлғаны –қайта түзеу- қоғамға қажетті бейімделгіш  мінез-құлықтың қасиеттерін қалыптастыру  болып табылады.

    Түзету  мекемесінің негізгі тәрбиелік  іс-әрекетінің ерекшелігі- жауапқа  тартылғандарды тәрбиелеу кезіндегі  қиындықтардың болуы. Тұлғаны қайта  тәрбиелеу үшін түзету мекемесіндегі  қызметкерлер әр сотталған адамның  тұлғалық ерекшеліктерін білу  керек. Бұл міндет қиын әрі  көп көлемді болып келеді. Оны  орындау арнайы психологиялық  білімді, тұлға құрамындағы бағдарды, мінез-құлық динамикасын, әсер ету  амалдарын талап етеді. Түзету  мекемесінде әсер ету жүйелері  жеке индивидуалды бағыттылықсыз  алдына қойылған міндеттерді  орындай алмайды. Жеке индивидуалды  тәрбиелік  жұмыстың табыстылығы  тәрбиешінің педагогикалық- психологиялық  компитенттілігіне байланысты. Түзету  мекемесінің тәрбиелік жұмысының  негізгі мәселелеріне шолу жасайтын  болсақ, ондағы тұлға туралы мәліметтерді  алу көзі түзету мекемесінің  зерттеу әдістері болып табылады.

1. Жеке ісінің  және басқа құжаттармен танысуы;

2. Объективті  қосылған бақылау;

3. Зерттеулі  әңгіме (сұрақ әдісі);

4. Медициналық  зерттеу мәліметтерін талдау;

5. Тұлғаның  психологиялық ерекшеліктері туралы  мәліметтерді талдау;

6. Әр түрлі  тәрбиелік әсердің нәтижелерін  талдау.

Сонымен, қорыта келгенде, біз кәмелетке толмағандардың делинквентті мінез-құлық ерекшелігін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға келеміз. Кәмелетке толмағандардың делинквенттілігі – бұл заңның немесе қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын әрекеттердің кең ауқымы үшін нақты емес түсінік болып табылады.Жалпы жасөспірімдерді А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, В.Н. Кудрявцев, В.Л. Василев және т.б. осы секілді  көптеген авторлар қарастырып, өз үлестерін қосқан болатын.

2   КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ  ҚЫЛМЫСТЫҚ ӘРЕКЕТІНЕ  СЕБЕПШІ  ФАКТОРЛАР    ЖӘНЕ ЭМПИРИКАЛЫҚ  ЗЕРТТЕУЛЕР               

2.1 Кәмелетке толмағандардың  қылмысқа баруының себептерi  және оған әсер ететiн жағдайлар 

Кәмелетке толмағандардың арасында әртүрлі қылмыстың терең тамырлануы кімді болса да, алаңдатпай қоймайды. Құқықтық мемлекетке қадам басқан шақта қоғамға саналы адам қалыптастыру мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асыруға басты мақсат жасөспірімді жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын көрінеді.

Бесіктен белі шықпай жатып, әрбір оғаш қадамына селт етпей сергек  қараған кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке баруына байланысты себеп не? Кім кінәлі? Қоршаған  орта ма? Әлде мектеп пе? Әлде жүре  түзеліп кетер деп  қылмыстық әрекеттер істеген баласының  әрекетіне  немқұрайлы  қарайтын  ата-ана ма?

Болашақ өмірі мен тағдырын  бейтарап  қалдырмайтын  кез-келген  адамның осы сұраққа жауап іздеуі белгілі.

 Кәмелетке  толмағандардың есейе келе, өздерiнiң жасаған қылмыстық әрекеттері үшiн үлкен өкінішпен қарау жағдайы көп болып тұрады.  Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеті өмірде болып жатқан нақты жағдайларына тікелей байланысты емес. Ол белгілі бір ортаға кездейсоқ немесе жоспарланған түрде тамырлануы. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттерді көбінесе қалада жасауы, әлеуметтік тұрғыдан көптеген себептермен түсіндіріледі. Кәмелетке толмағандардың өзіне, қоғамда пайдалы іспен айналыспауынан уақыттың көптігі, ауылдық клубтың жабылуы, күні бойғы бос сандалыс, көше кезулер, қылмыстық әрекеттің алғы шарты  бола алады. Осындай толып жатқан себептер Кәмелетке толмағандардың таңғажайып оқиға жасауға ұмтылуына, керемет көрінуге, болашақта істейтін қылмыстық әрекетқе жоспар құруына немесе топтасып қылмыс істеуге жол ашады. Көбінесе жасөспірімдер бойынан, санасынан мықты орын алған қиялы ойша жетіліп арманын іске асыратын не асыруға асығатын жасөспірімдер айналасындағыларды таң қалдыратындай етiп істеуге талпынады.

Олардың әртүрлі іспен шұғылданбауы немесе жан-жағындағы  қоршаған ортасының, айналасындағы достарының немесе біреудің қорқытуы, үрейлетуінің итермелеуі арқылы қасақана қылмыс жасауға түсіп кетуi көп болып  жатады. Осыған орай қазiргi кезде бiздiң жасөспірімдеріміз рухани азып тозбау үшiн қазақ отбасындағы мәдени құндылықтар дамуының мазмұнына аса  маңызды көңiл аудару керек. Бүгiнгi таңдағы экономикалық әлеуметтiк жағдайлар отбасы жағдайына үлкен ықпал етiп отыр. Қоғамдағы жұмыссыздық, күн көрiс көзiнiң төмендеуi отбасы тәрбиесiнiң әлсiреуiне әкелiп отыр.

Жанұядағы тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер, жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктерімен байланысып, кәмелетке толмағандардың тәртібін одан әрі шиленістіре береді. Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауын болдырмау үшiн қазақ отбасына тән өзiндiк ерекшелiктерiнiң маңызы зор: отбасы мүшелерi арасындағы iзгiлiк қатынастар; үлкенге деген құрмет; кiшiге деген iлтипат; Кәмелетке толмағандардың тұлғалық дамуына олардың жас ерекшелiктерiне байланысты қатынас; әулеттегi жақсы дәстүрдi үлгi ету арқылы бала қасиетiн аша бiлу; күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке бейiмдеу және т.б.

Қылмыс жасаған жасөспірімдер ісі  жөніндегі комиссия мен милиция орындарында тәрбиені дұрыс жүргізбейтін жанұяны дер кезінде анықтап, тәртіпке шақырмаушылық көптеп кездесіп жатыр. жасөспірімдерді қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда психологтар кәмелетке толмағандардың психологиялық ерекшеліктерін ескере білулері қажет. Себебі, қандай да бір психолог ықпалдар жасамасын, олар Кәмелетке толмағандардың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.

 Кәмелетке  толмағандардың қылмыс жасаулары, көбінесе олардың ересектерге еліктеуiмен анықталады да, жалпы қылмыстың өсіп отырғанын осымен байланыстырамыз.

 Кәмелетке  толмағандардың қылмыстық әрекетке қадам басуына басты себеп әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсер етуі. Адамның қоғамдық белсенділігі оқуға, спортқа, көркем өнерге деген қызығушылықтарын күннен-күнге арттырады. Ал осындай қоғамдық жұмыспен айналыспайтын жасөспірімдер қылмыстық істерге жақын жүреді. Қоғамнан, ондағы қайнаған қызу өмірден шеттеп қалу, кәмелетке толмағандардың қылмысқа баруының бірден-бір себебі болып табылады.

Кәмелетке толмағандар қылмысының сан-салалығы олардың күнделікті қылмысынан өз көрінісін табуда. Қазіргі кезде әлеуметтік-психолог және құқық қорғау органдарының зерттеулері бойынша, кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмысқа баруы 7,8  пайызды, ал жеке адамның затын ұрлау 49,4 пайызды, мемлекет және қоғам мүлкін ұрлау 1,7 пайызды, тонау мен шабуыл 11,2 пайызды көрсетіп, қылмыс санының көбеюіне әсер етіп отыр [13, 21-23б.].

  Осындай  кәмелетке толмағандар ересек кiсiлермен салыстырғанда жалғыз өзі қылмыс жасауға өте сирек баратындығы практикалық тұрғыдан дәлелденген. Бұдан олардың өз-өзіне сенбеуі ғана емес, сонымен қатар олардың достық жөніндегі түсініктері теріс бағытқа ие болуына қарамастан, осындай достыққа ұмтылуын да байқауға болады.

Мысалға, А.Ф.Парницевтің мәліметтері бойынша кәмелетке толмағандар тобында қызғушылық пен еліктеудің жоғары деңгейі, топ мүшелерінің өз дегеніне көндіруі, көңілкүйдің өзгеруі, қылмыстық акт барысында өзге топ мүшелеріне берілуі байқалады, кәмелетке толмағандардың кез-келген тобында қандай да мөлшер болатыны бәрімізге белгілі. Бұл жағдайда адамдардың, әсіресе, кәмелетке толмағандардың бірдей еместігін, психофизиологиялық-психологиялык қасиеттері тұрғысынан (ерік, ақыл-ой) әр түрлі болуымен түсіндіріледі. кәмелетке толмағандардың психикасының жас балалар мен ерсектердің психикасымен салыстырғанда өзгешелік бар. Бұндай өзгешеліктер импульсивтік, жоғары әсерленгіштік, қызбалыққа тез түсушілік, көңілкүйінің тұрақсыздығы, өз-өзіне сенімсіздік бiлдiруі, өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндануы болып табылады. Олардың бойындағы психикалық қасиетер мәселен, мақсаттылық пен табандылыққа, тұрақсыздық пен өзiн-өзі сыйламаушылыққа, сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады. Кәмелетке толмағандар бойындағы осы қасиеттер олардың құбылмалылығын көрсетеді. Бұл сияқты құбылмалы,тұрақсыз психикалық қасиеттер-кәмелетке толмағандардың қылмыстық жолға оңай  түсіп кетуіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұл оның айқын дәлелі. Кез келген жасөспірім өз бетінше әрекет етуге, өзін-өзі дамытуға қабілетті. Ол өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, дамытудың тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады. Көптеген жағдайларда жасөспірімдер сыныптастарының өзіне деген нашар қарым-қатынасын, жақын қабылдап, қатты күйзеліске түсуі де мүмкін. Сыныптастарының қарым-қатынасына қанағаттанбағандықтан, көптеген жасөспірімдер қоғамға жат әрекеттерге барады. Көп жағдайда кәмелетке толмағандардың сабаққа үлгермеушілік қасиеттері олардың қылмыстық әрекеттерге баруының себепшісі бола алады. Осыған байланысты психологиялық проблемалардың маңызды жақтары туындайды. Жекеленген жасөспірімді сыныпта ешкім жақсы көрмейді, ешкім достасқысы келмейді, бұл -психологиялық құбылыстың бiр ерекшелiгi. Достарымен қатынасының болмауы, Кәмелетке толмағандардың жеке басында көптеген кері әрекеттері бар жағдайлардың көп болуы тәртібінің өзгере бастауынан көрінеді. Жекеленіп қалған, жалғыздық шеккен жасөспірімдер жасөспірімдер санын толықтырады. Жекешеленіп, шеттетіліп қалған жасөспірімдер өзіне жақын ортаны тағы да басқа жақтан іздейтіндіктен, қоғамда жолыққан кездейсоқ достарының да өзі сияқты болатындығы белгілі [14,106-109б.б.].