Көне турки жазулары

Көне түріктерде «мәңгітас» деген ырым жосындық ұғымы  бойынша Түрік Елінің тарихы, келер болашаққа арналған өсиетті баяндамасы тасқа қашалып хатталды. Бір сөзбен айтқанда, сол замандарда-ақ «тастар сөйлей бастады» деуге әбден болады. Мұның айғағы Моңғолияның кең жазирасындағы бітіктастар, ескерткіштері соның куәсі екені сөзсіз.»

Орхон бойында көне түрік бітікпен қатар ежелгі үнді тектес брахми, соғды және т.б.жазу үлгісінде қашалған бірнеше ескерткіш табылған. Мәселен олардың ішінде Татпар қаған («Бугут») бітіктасындағы жазудан көне соғды мәтіні анықталынды. Ал Хүйіс толағай («Хүйіс толгой») бітіктасының сыры әлі ашылған жоқ, оның мәтіні қандай жазумен қашалғаны белгісіз.»

Сонымен қатар Моңғолияның  кең алқабында, жартастарда қашалынған ірілі-кішілі көптеген жаңа мәтіндер табылып жатыр (Дэл-уул, Қара-қату (Эрээн-харганат), Ақ-шоқы, Өртең-бұлақ және т.б.).»

Орхон бітіктастары мен ескерткіштері Моңғолияның  астанасы Ұланбатыр қаласында, әкімшілік аймақтардың өлкетану музейілерінде сақтаулы. Ал ірі-ірі бітіктастар мен ескерткіш кешендер негізінен алғаш орнатылған жерлерінде тұр.457

1889 жылы Орыс  патшалығы география қоғамының  шығыс Сiбiр458 бөлiмшесiнен аттанған  Н.М. Ядринцев басқарған экспедиция  тобы Орхон өзенi бойындағы Күлтегiн,  Бiлге қаған ескерткiш кешендерін, Қарақорым, Қарабалғасұн (Орду-балық) қала орындарын зерттедi. Сөйтiп, бұдан бұрын белгiлi Енисей бітіктастары және ескерткіштерімен қатар көлемi жағынан олардан үлкен Орхон бітіктастары мен ескерткiштерi таныла бастады.

1890 жылы фин ғалымы А. Хейкел басқарған, 1891 жылы Орыс патшалық ғылым академиясының мәшһүр түркологi В.В. Радлов басқарған экспедициялары Орхон, Туыл, Селеңгi өзендерi бойындағы түрiк бiтiктастарды, ескерткiштердi зерттеп, бiрең-саран қазбалар жүргiзiп, бітіктас, ескерткiштердiң қағаз көшiрмелерiн (эстампаж), фотосуреттерiн алып қайтқан едi.»

1893 жылы даниялық  тiлбiлгiрi (полиглот) В.Томсен түрiк  бiтiктің оқылу кілтінің ережесiн  ашты. 1894 жылы В.В.Радлов Күлтегiн,  Бiлге қаған бітіктастардағы көне  түрік мәтінді орысшаға, немiсшеге аударып, әйгілі «Орхон экспедициясының есептері» сериялық басылымдарына жариялады. Осындай ізденістер мен зерттеулер нәтижесінде ғылыми тұрғыдан түрiк бiтiктану саласының iрге тасы қаланды.»

1891 ж. Н.М. Ядринцев  Онгин ескерткiш кешенiн, 1897 ж.  Е.Н. Клеменц Тұнықұқ (Тоньюкук) ескерткiш кешенін алғаш рет  тауып, бүкіл әлемге жария етті. Бұл шындығында Еуразиядағы түрік тектес этностардың төлтума тарихын, тілін, дүние танымын, этномәдени келбетін және т.б.сан-салалы қырларын зерттеуде жалпы әлемдік түріктануда іргелі-іргелі теориялық нақтылы қадамдар жасаудың бастамасы бола білді.»

Орхон ескерткіштерін зерттеуде 1909 ж. ұйымдастырылған Фин-угор ғылыми қоғамының Г.И. Рамстедт, С. Пелси  басқарған экспедициясы көп еңбек сіңірді. Олар «Мойын-Чұр» бітіктасын «Тарималын хошуу ескерткiшi» деп атап және осы кешеннiң алғашқы жоспарлы кесте-суретiн жасады, сонымен қатар «Сужи» ескерткiштерiн де тауып зерттеді.»

1912 ж. әйгілі алтайтанушы  ғалым В. Л. Котвич Күлi-Чұр ескерткiш кешенін іздеп тапты. 1923-1950 жылдары П.К Козлов, В.А. Казакевич, Б.Я. Владимирцов, Б.Б. Бамбаев, Д.Д. Букинич, Г.И. Боровка, К.В. Вяткина және және т.б. ғалымдар көне түрік дәуіріне байланысты ескерткіштерді іздестіру, анықтау мен зерттеуге байланысты жұмыстарды қолға алды.»

1956 ж. моңғол археологы  Ц. Доржсүрэн «Бұғыт»- Татпар қаған ескерткіш кешенін, Тариат бітіктасын тапты. 1957 ж. Н.Сэр-Оджав басқарған экспедициясы Тұңықұқ ескерткіш кешенінде қазба жүргізген.»

1958 ж. Н. Сэр-Оджав,  Л. Ийсл бастаған Моңғол-Чехословакия  бiрлескен археологиялық экспедициясы  Күлтегін ескерткiш-кешенінде археологиялық  қазба жұмыстарын жүргiзді. 1962 ж.  Моңғолия-Польша бiрлескен экспедиция  мүшесi Э.Трыярский Онгин бітіктастың  үш сынық бөлшегiн тапты. 1974 ж.  Моңғолия-Венгрия бірлескен экспедициясы  көне түрік дәуірінің Гиндэн-булаг ескерткішіне қазба жұмыстарын жүргізді.»

Жалпы Моңғолиядағы көне түрік бітіктастары мен ескерткіштерді зерттеуде 1960, 1969, 1970, 1975, 1976, 1977, 1978, 1983, 1984, 1986, 1987, 1988, 1989 жылдары ұйымдастырылған бұрыңғы Кеңес Одағы-Моңғолияның бірлескен экспедициясының үлесі мол болды. Атап айтқанда, Е.И. Убрятова, Б. Базылхан, Н.Сэр-Оджав, С.Г. Кляшторный, Х. Лувсанбалдан, М. Шинэхүү, Ю.С. Худяков, В.Е. Войтов, В. В. Волков, В.А. Лившиц, Г.Сүхбаатар, Г. Мэнэс, С. Қаржаубай, Д. Баяр, Д. Цэвээндорж, Л. Болд, Ц. Баттулга және және т.б. ғалымдары археологиялық, тарихи, эпиграфикалық және басқа да жақтарынан кең көлемде зерттеулер жүргізді, біршама еңбектер жарияланды.»

Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштерінің мәтіндік зерттеулерін жаңадан қарастырған Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы 1996-1998 жылдары «Моңғолиядағы тарихи жазбалар мен ескерткіштер» атты жобаны жүзеге асырды.»

2000-2001 жылдары моңғол  археологы Д. Баярдың жетекшілігінде  Білге қаған ескерткіш кешенінде  Моңғолия-Түркия бірлескен археологиялық  қазба жұмыстары жүргізілді. Осы  қазбалар барысында көне түрік археологиясында сенсациялық жаңалықтар ашылды. Бұл Білге қағанның алтын тәжісі, күміс, асыл тастардан тұратын көмбесінің (2800 дана зат бұйымдар) табылуы еді.»

Орхон бітіктастары мен ескерткіштерін зерттеуге XIX ғасырдың 80 жылдардан бастап XXI ғасырға дейінгі  кезенде Орыс патшалығы, Финляндия, Дания, Германия, бұрынғы Кеңес Одағы, Моңғолия, Ресей, Венгрия, Польша, Жапония, Түркия, Қазақстан және т.б.елдердің ғалымдары ат салысып келеді.»

Бұл орайда ерекше мақтаныш сезіммен атап өтетін тарихы оқиға деп 2001 жылы мамырдың 18-күні Қазақстан Республикасының ордасы Астанада Күлтегін бітіктасының ғылыми (жаңа технологиялық) көшірмесі орнатылуын айтар едік.459

Жалпы Орхон бітіктастары мен ескерткіштері археологиялық, этнографиялық, тілдік, мәтіндік, археографикалық  және т.б.этносаяси, этноәлеуметтік, этномәдени тұрғыдан көптеген жайттарды анықтауға мол септігін тигізетін аса мол мұралар болып табылады.»

С точки зрения банальной  эрудиции каждый индивидуум, критически мотивирующий абстракцию, не может  игнорировать критерии утопического субъективизма, концептуально интерпретируя общепринятые дефанизирующие поляризаторы, поэтому  консенсус, достигнутый диалектической материальной классификацией всеобщих мотиваций в парадогматических  связях предикатов, решает проблему усовершенствования формирующих геотрансплантационных  квазипузлистатов всех кинетически  коррелирующих аспектов. Исходя из этого, мы пришли к выводу, что каждый произвольно выбранный предикативно абсорбирующий объект рациональной мистической индукции можно дискретно детерминировать с аппликацией ситуационной парадигмы коммуникативно-функционального типа при наличии детекторно-архаического дистрибутивного образа в Гилбертовом конвергеционном пространстве, однако при параллельном колаборационном анализе спектрографических множеств, изоморфно релятивных к мультиполосным гиперболическим параболоидам, интерпретирующим антропоцентрический многочлен Нео-Лагранжа, возникает позиционный сигнификатизм гентильной теории психоанализа, в результате чего надо принять во внимание следующее: поскольку не только эзотерический, но и экзистенциальный апперцепционный энтрополог антецедентно пассивизированный высокоматериальной субстанцией, обладает призматической идиосинхрацией, но так как валентностный фактор отрицателен, то и, соответственно, антагонистический дискредитизм деградирует в эксгибиционном направлении, поскольку, находясь в препубертатном состоянии, практически каждый субъект, меланхолически осознавая эмбриональную клаустрофобию, может экстраполировать любой процесс интеграции и дифференциации в обоих направлениях, отсюда следует, что в результате синхронизации, ограниченной минимально допустимой интерполяцией образа, все методы конвергенционной концепции требуют практически традиционных трансформаций неоколониализма. Неоколонии, размножающиеся почкованием, имеют вегетационный период от трёх до восьми фенотипических гомозигот, но все они являются лишь фундаментальным базисом социогенетической надстройки криогенно-креативного процесса геронтологизации. Увеличить этот базис можно с помощью гектаплазменного ускорителя биоинертных коллоидных клеток контагиозной конкретизации, однако введение конкретизации влечёт за собой применение методов теории множеств и дистрибутивного анализа, что обусловлено тем, что трансцендентальная поликонденсация нероноспоры в перплексном хаосе может инбабулировать комплексный морфоз только тогда, когда конституент доминанты квазитенденциально универсален, и происходит довольно внезапно. Очевидно, что всё вышесказанное проливает свет на теорию предикативных ощущений субъекта, абсолютно нефункциональных в условиях абстрактного хаоса.