Вексель және оның айналысы

Вексель айналымы әр түрлi салаларды қамтиды – бұл банктiк қарыз беру кезiндегi банктер мен клиенттер арасындағы қатынас; қоғам мен мемлекет арасындағы қатынас, сондай-ақ жеке тұлға мен заңды тұлға арасындағы банк қатысынсыз қатынас.

Вексельдер шығару негiзiне жататын қызмет мақсаты мен сипатына, сондай-ақ қамтылуына байланысты:

• коммерциялық;
• қаржылық;
• тұрақты вексельдерге бөлiнедi.

Коммерциялық вексель тауарларды несиеге сату-сатып алу қызметi негiзiндегi айналымда пайда болады, сатып алу кезiнде ақшасы жеткiлiксiз болса, сатушыға оның орнына басқа төлем құралы – вексель ұсынылады.

Осындай ретпен тауарлық вексель ұсынушыға осы вексель көмегiмен сатылған тауарлардың сомасын қамтиды. Сатып алушы векселi вексель айналымының негiзi болып табылады, өйткенi олар нақты мерзiммен және несиеге сатылған тауарлардың сомасымен шектеледi.

Қарыз қызметi ақшалай нысанда қаржылық вексельдермен рәсiмделедi. Ақшалай мiндеттеменi қаржылық вексель қалыптастыру, кредиторлар құқын қорғау мақсатында оны уақтылы және дәл қамтудың қосымша әдiсi болып табылады. Вексельдiң қарыз мiндеттемесi ретiндегi ерекше белгiсi шартсыз, даусыз мiндеттеме болып табылуында, яғни оны ұсынуға байланысты себептерге қатыссыз. Өз айналымдылығына байланысты ол төлем құралы қызметiн де орындай алады.

Жалпы банктегi вексельдермен операция келесi нысандарда жүзеге асырылады: банктiң вексель ұсынушыға вексельде көрсетiлген соманы, қолданбалы мөлшерлемесi бойынша пайыздарды алып тастап төлеуi кезiндегi коммерциялық банктiң вексельдер есебi; вексельдер кепiлi есебiнен қарыз, вексель акцептi, аваль және вексельдермен комиссиялық операциялар.

Банктің есеснтелғен  вексельдік операцияларының есебі өткізбелер

 

1.Банк пен вексельді өшіруді есепке алған кезде:

Дт 1001,1051- кассадағы шақты ақша

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

2.Номинал құрамын төмен болатын вексель банк пен алынғанда кездегі өткізбе. Дт 1405 - клиенттерге есептелген вексельдер

Кт 1001, 1051,2803. –айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

3.Номинал бойынша банкпен вексель алынған кезде келесідей өткізбе құрылады: Дт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

Кт 1001,1051- кассадағы шақты ақша

4. Банк кірісіне дисконт сомасы есепке алғанда:

Дт 2803–айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

Кт 4450 – басқа да бағалы қағаздар бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер

5. Дисконттық вексельді номиналдан төмен және сатып алу кұнынан жоғары емес бағамен қайта сату кезінде келесідей өткізбе құрылады:

Дт 1001, 1051,2203,2803 –айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

6. Сатып алу дисконты  мен сату. дисконт арасындағы айырма сомасы банк кірісіне есептеледі.

Дт 2803–айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

 Кт 4450– басқа да бағалы қағаздар бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер

7. Дисконтты вексельді номиналдан төмен және сатып алу құнынан төмен бағамен қайта сату кезінде:

Дт1001, 1051, 2203,2803–айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

8. Сатып алу дисконты мен сату дисконт арасьшдағы айырма сомасы банк шығынына есептелгенде:

Дт 5303 – айналым шығарғанда басқа да бағалы қағаздар бойынша сый-ақы төлемімен байланысты

 Кт 2803–айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

9. Банкпен бас тартқанда вексельді мерзімінде өшірілмеген кезінде банк келесідей өткізбе құрады:

Дт 1200- сатуға арналған банктік вексельдер

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

Банкпен алынған вексельдер бойынша несиелерде сияқты провизия адэылады.

Банкпен алынған вексельдері  оойынша құрылған резерв есебі келесі өткізбелермен безендіріледі:

1. Дт 5303– айналым шығарғанда басқа да бағалы қағаздар бойынша сый-ақы төлемімен байланысты

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

2. Есептелген көлемге дейін вексельдер бойынша құрылған резервті өшіру кезінде:

Дт1405- клиенттерге есептелген вексельдер

Кт 4450– басқа да бағалы қағаздар бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер

3. Есептелген пайыз  бойынша банкке карызды өшіру үшін қабылданған ақшасыз ақша қаражаттар есептелгенде:

Дт 1051, 2203–айналымға шығатын банк қаржысы бойынша сыйақы

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

4.Қабылданған пайыз сомасы банк кірісіне есептелгенде:

Дт – кешендерге ұсынылған ұзақ мерзімді несиелер

Кт 1745- басқа да бағалы қағаздар бойынша қосылған кірістер

5. Мерзімінде өтелмеген.қабылданған пайыз сомасы есептелгенде:

Дт 1417– кешендерге ұсынылған ұзақ мерзімді несиелер

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

6. Үмітсіз деп қабылданған негізгі вексель сомасы кұрылған резерв бойынша толық өшіру көлемінде банк балансынан өшірілгенде:

Дт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

Кт 1424, 1427- клиенттерге несиелер бойынша мерзім шектелген берешек

7.Үмітсіз деп кабылданган пайыз сомасы банк балансынан өшірілгенде:

Дт 1417– кешендерге ұсынылған ұзақ мерзімді несиелер

Кт 1405- клиенттерге есептелген вексельдер

 

ВЕКСЕЛЬДЕРДІ  ЕСЕП ЖҮРГІЗУГЕ ҚАБЫЛДАУ ТӘРТІБІ

Вексельдерді есеп жүргізуге қабылдау туралы банктің шешім қабылдауы үшін клиент банкке мына құжаттарды ұсынады:

1 вексельдерге есеп  жүргізуге тапсырысты:

2 вексельдің тұпнұсқасын:

3 вексельдің нотариалды  көшірмесін:

4 егер вексель ұстаушы  заңды тұлға болса заңды тұлғаның лауазымды адамына сенімхаты:

5 авальді егер ол  жеке актімен берілсе:

6 ҚР Ұлттық банкі Басқармасының 2005 жылғы 13 мамырдағы №61 қаулысымен 16 тармақтың 6 тармақшасы алынып тасталынады:

7 банк белгілеген басқа  құжаттарды береді:

Егер есеп жүргізу үшін банкке вексельдің көшірмесі берілсе онда банк клиенттен немесе вексель бар адамнан құжаттың түпнұсқасын беруді талап етуге құқылы.   Вексельдің түпнұсқасы банкке берілмеген жағдайда банк вексельдің көшірмесін есеп жүргізуге қабылдаудан бас тартуға құқылы.

 

 

 

ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВЕКСЕЛЬ АЙНАЛЫСЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ

1. Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы және оның даму болашағы

 

Қазақстан Республикасындағы  қазіргі нарықтық қатынастардың  қалыптасуы кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің өңдеу салаларының құлдырауы, шаруашылық байланыстарының нашар дамуы және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жиналуы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексельге деген сұраныс арта түсуде.  Сондықтан вексель шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын реттейтін көптеген ереже құжатар пайда болды.

«ҚР-дағы вексель айналысы туралы» (28.04.97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес елімізде вексель бағалы қағаз болып табылмайды. «Тауарды жеткізу туралы мәміле бойынша төлемнің мерзімін ұзарту үшін вексель беріледі деп» осы заңның 80 бабында көрсетілген.

Қазақстан Ұлттық Банкi коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу тәртiбiн  және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң коммерциялық вексельдердi қайта есепке алуға  қабылдауы үшiн қойылатын талаптарды белгiлейдi.

Қазақстанда вексель  айналысын бiрiншi болып қолданушылардың  қатарында Казкоммерцбанк тәжiрибесiн  атап өтуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкiметiнiң астық жинау бағдарламасына сәйкес өзiнiң 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы “астық” вексельдерiн айналымға шығарып, оларды несие құралы ретiнде клиенттерiне бердi.

Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретiнде “Қазақстан темiр жолы” ҰК-ның 200,0 млн теңгеге  бағалаған вексельдерiн өтедi.

Мұндағы, “домицилиант”  – вексельде көрсетiлген төлемдi төлемдi жүзеге асыратын, вексельде делдал ретiнде қатынасатын банк.

Трассат тратта бойынша  төлеуге келісімін бергеннен  бастап борышқор болып табылады. Аудармалы  вексель келесі бетіндегі индосамент (басқа біреуге аударып жазу) көмегімен  айналыста жүре береді. Аудару туралы қолдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр индосамент вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.

Жай және аудармалы вексель  – коммерциялық вексельдің түрлері  ретінде қарастырылады. Вексельдің мынадай реквезиттері болуы керек: Вексельдің түрі; Вексель берушінің аты-жөні, вексель ұстаушының аты-жөні; вексель төлеушінің аты-жөні; вексельді толтырған күн; Вексельді өтеу күні мен жері; вексель бойынша төлем сомасы; Вексель бойынша төлеуге келісім берушінің қолы мен мөрі; Вексельді беруші тұлғаның қолы мен мөрі (3-ші тұлға ретінде); Екінші бетінде. Аударып жазу белгісі; Төлем бұйрығының  номері мен күні және айы; Вексельді аударып жазушының аты-жөні және басқа да мәліметтер; Вексельді ұстаушының аты-жөні және тағы басқа мәліметтер болуы мүмкін.

90 жылдың басында және  ортасында банктер вексель операциясымен  жұмыс жасамағаннан кейін, бірақ  осы жылдың аяғы мен 2000 жылдың  басында бұл операцияның жанданғанын  байқаймыз. Сондықтан вексель  операциясы қалыптасу кезіңінде тұр. Бүгінгі күнде кең тараған вексель операцияларына: вексельді есепке алу, қайта есепке алу және авальдау жатады. Елімізде вексель нарығының жандануына әсер ететін негізгі фактор қабылдаған Заң актілері.

Вексельмен жасалатын  коммерциялық банктердің операциясы мынадай түрге болуға болады: Активтік операциялар: вексельді есепке алу; Пассивтік операциялар:  вексельді қайта есепке алу (орталық банктің жүзеге асыруы);  Кепілдік  операциялары: аваль, вексельді кепілге ала отырып ссуда беру; Коммиссиондық операциялар: вексельді инкассалау және домициляция; Активтік-кепілдік операция: вексельді акцептеу.

Коммерциялық банктердің кеңінен тараған вексель операциясына - вексельді есепке алу операциясы жатады. Вексельді есепке алу операциясы басқа операцияға қарағанда дамыған. Банктер есепке алу үшін коммерциялық вексельдерді ғана қабылдайды. Банк есепке алу үшін вексельді қабылдау барысында клиенттен тиісті құжаттарды талап  етеді  және вексельді  мәтіні мен тұлғаның төлемқаблеттілігін тексереді. Есепке алу үшін қабылдаған  әрбір вексельге «вексельдік құжаттаманы» жүргізеді. Есепке алу үшін қабылдаған вексель қатаң түрдегі есеп беру құжаты ретінде сақталады.

Қазақстанда банктердің акцептік  операциялары дамымаған. Ұлыбритания, Германия және Францияның коммерциялық банктері осы операцияны жүзеге асырады. Бұл операцияның дамымай отырған себебі біріншіден осы операцияға қатысты заңның болмауы, екіншіден банк үшін тәуекелдің жоғары деңгейде болмауы, үшіншіден коммиссиондық мөлшердің жоғары болуы. 

Акцептік операцияға қарағанда авальдеу банк үшін қолайлы келеді. Аваль қамтамасыз ету формасы болып табылады. Аудармалы вексель бойынша төлем болып немесе аваль арқылы вексельдегі соманың қандай да бір бөлігін қамтамасыз етілуі мүмкін. Авальде кімнің шотынан берілгендігі көрсетілуі керек.  Ал көрсетілмеген жағдайда вексель берушінің есебімен берілді деп есептілінеді.

Шетел тәжірибесінде  вексельді кепілге ала отырып қарыз, белсенді банктік операциялар қатарына жатады. Ал Қазақстанның тәжірибесінде бұл операция кездеспейді.

Вексель бойынша жасалатын  операция қатарына Ұлттық банктің вексельді  қайта есепке алуы жатады. Қайта  қаржыландыру мүшелері бойынша Ұлттық банк вексельді есепке алады.

Ұлттық банктің қайта  есепке алу саясатын белсенді жүргізуі болашақта вексель нарығын жетілдіруге, есеп айырысу және несиелік құрал ретінде жабдықтаушылар мен эмитенттердің вексельге деген қызығушылығының артуына және екінші деңгейлі банктердің вексельді есепке алу көлемін ұлғайтуға есептігін тигізеді. Ұлттық банк  үшін банк жүйесінде өтімділігін реттейтін тиімді құралдың пайда болуымен ерекшеленеді.

                                                     ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде, вексель айналысы елдің төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады. Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім. Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.