Несиенің мән

      Сонымен, несиенің  объективті  өмір  сүруінің  негізгі  талаптары  төмендегідей  тізбектеледі:

• жеке  тауар  өндірушілердің  өндірістік (негізгі  және  айналымдық) қорлар  айналымы  мен  жеке  ауыспалы  айналымдардың  уақыт  бойынша сәйкес  келмеуі;

     -     несие  беруші  мен  қарызға  алушының  заңды  тұрғыдан  дербестігі;

     -     несиелік  қатынасқа  несие  беруші  мен  қарызға  алушының  мүдделік

           танытуы.

       Несие  екі  формада  болады: тауарлық  және  ақшалай.Тауаллық  несие  коммерциялық  несиенің  алғашқы  негізін  қалайды. Шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  ссуданы  бір-біріне  беруі  кезінде  бұл  несие  ақша  формасына  өзгереді. Оның  мәнісі  мынада, яғни  алушы  субъект  несие  берушіге  алынған  тауарлық  несиенің  дәлелі  ретінде  вексель, кепілдік  қағаздарды  немесе  басқа  құжаттарды  жазып  береді, несие  беруші  оларды  ссуда  алу  үшін  банкке  ұсынады. Бұл  жерде  несиелік  қатынастардың  субъектілері  ретінде  шаруашылық  субъектілері  және  банк  саналады. Оның  мазмұнындағы  өзгерістер  салдарынан  несиелік  қатынастардың  тауарлық  формасы  ақша  формасына  ұласады. Осылайша, тауар  формасы  негізінде  несиенің, ең  алдымен  банктік  несиенің  ақшалай  формасы  туындайды  және  дамиды.

       Несиелік  қатынастардың, несие  формаларының  және  несиелік  мекемелердің  жиынтығы  кең  мағынадағы  несие  жүйесі  түсінігін  құрайды.

       Тар  мағынадағы  несие  жүйесі  – бұл  несие-қаржы  қатынастарын  ұйымдастырушы,ақша  жүйесін  реттеуші  және  елде  басқа  да  қаржы  қызметтерін  көрсетуші  несие  мекемелерінің  желісі.

       Несие   жүйесі  банктік  және  басқа  несиелік  мекемелердің, несиелік  операцияларды  жүзеге  асыруды  ұйымдастырудың  құқықтық  формалары  мен  тәсілдемелерінің  жиынтығымен  сипатталады. Несиелік  қатынастарды  ұйымдастырудың  екі  жүйесі  бар: банктік және  банктік  емес  институттар  шеңберінде. Сәйкесінше  несиелік  жүенің  екі  негізгі  буыны  қалыптасады: банктік  мекемелер және  мамандырылған  несие –қаржы  мекемелері.

       Қазіргі  кездегі  несие  жүйесі  бұрыңғы  жүйеден  төмендегі  белгілері  бойынша  ерекшеленеді:

• банктік  капиталдың  және  банктік  монополиялардың  шоғырлануы 

         және  орталықтануы;

• несиелік  мекемелердің  әр  алуан  түрлері  арасындағы  бәсекенің  кү-

         шеюі;

• банктік  капиталдың  өнеркәсіптік  капиталмен  байланысуы  және  қар-

         жылық  капиталдың  қалыптасуы;

• несиелік, соның  ішінде  монополистік  мекемелер  қызметінің  ғалам-

        дануы  мен  интернационалдануы  және  континент  аралық  халықара-

        лық  несиелік  монополиялардың  пайда  болуы.

      Қазіргі  кездегі  несие  жүйесінің  күрделі, көп  буындық  құрылымы  бар. Егер  несиелік  мекемелердің  өз  клиенттеріне  көрсететін  қызметтер  сипатын  жіктеменің  негізі  болса, онда  қазіргі  кездегі  несиелік  жүйенің  үш  маңызды  элементін  бөліп  көрсетуге  болады:

• орталық (эмиссиялық) банк;
• коммерциялық  банктер;
• мамандандырылған  несие  мекемелері (сақтандыру,жинақтық,

ипотекалық,сенімгерлік  және  т.б.)

      Шаруашылық  буындардың  ұсынатын  қаржы  қызметтерінің  функционалдық  мамандануы, көлемі  мен  санына  сәйкес  жүйенің  ядросын  банктік  жүйе  құрайды, ал  институттарының  қызметін  үйлестіруші  ортақ  орган  болып  – Орталық  банк  есептеледі.   

      Орталық  банк – бірінші  деңгейдегі  басты  мемлекеттік  банк, мелекеттік, халықтық  және  ұлттық  банк  деп  аталуына  қарамай  кез  келген  елдің  эмиссиялық, ақша-несие  институты. Орталық  банк - бұл «банктердің  банкі». Ол  заңды  және  жеке  тұлғалармен  операцияларды  жүргізбейді. Оның  клиенттері – коммерциялық  банктер  және  басқа  несиелік  мекемелер,сонымен  бірге  үкіметтік  ұйымдар, оларға  әр  алуан  қызметтер  ұсынады.

      Орталық  банк  тікелей  ықпал  ету  және  реттеу, бақылау  мен  қадағалау  қызметтерін  банктік  мекемелерге  қатысты  орындайды. Орталық  банк  несиелік  жүйенің  басқа  буындарына  негізінен  тек  жанама  ықпал  етеді, ол  несиелік  және  ақшалай  операциялардың, нарықтың  әр  алуан  секторларының, қаржы-несие  қызметтерінің  өзара  байланысынан  көрініс  табады.

   

  Коммерциялық  банктер   ссудалық  капитал  нарығының  әр  түрлі  секторларында  әрекет  етуші  көп  қызметті  мекемелер  болып  табылады. Олар  кәсіпкерлік  тәжірибеде  танымал  қаржылық  операциялар  мен  қызметтердің  басым  бөлігін  орындайды. Коммерциялық  банктер  дәстүр  бойынша  кез  келген  елдің  несие  мекемесінің  базалық  жүйесі  рөлін  атқарады.

      Олар  бұрынғысынша  үкіметтің, іскер  топтардың  және  миллиондаған  жеке  тұлғалардың  салымдарын  жинақтаушы  қаржы  орталығы  болып  табылады. Ссудалық  және  инвестициялық  операциялар  арқылы  коммерциялық  банктер  әр  түрлі  қарыз  алушылар  үшін  өз  қорларына  жол  ашады. 2006 жылдың  басына  қарай  Қазақстанда  35  банк  әрекет  етті.

      Мамандандырылған  қаржы-несие  мекемелері (оларды  басқаша  парабанктер  деп  атайды) нарықтық  экономикадағы  несиелік  жүйенің  маңызды  және  объективті  қажетті  буыны  болып  табылады. Бұл  мекемелерсіз  экономиканың  әр  түрлі  буындарында  және  халыққа  көрсететін  несие  жүйесінің  толық  болмай  қалады.

      Парабанктік  мекемелер  не  клиенттердің  белгіленген  типтеріне  қызмет  көрсетуге, не  банктік  қызметтің  бір-екі  түрін  жүзеге  асыруға  бағытталады. Олардың  қызметі  көп  жағдайда  нарықтың  шағын  сегментіне  қызмет  көрсетуге, арнайы  клиенттерге  қызметтерді  және  де  арнайы  қызметтерді  ұсынуға  негізделеді.

      Бұл  мекемелер  үшін  екі  жақты  тәуелділік  тән  болады: бір  жағынан, несиелік  есеп  айырысу  операцияларын  жүзеге  асырумен  байланыса  отырып, олар  Орталық  банктің  сәйкес  талаптарын  негізге  алуы  тиі;екінші  жағынан, белгілі  бір  қаржылық, сақтандыру, инвестициялық  немесе  басқа  операцияларға  мамандана  отырып, олар  сәйкес  ведомстволардың  реттеуші ықпалына  түседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Несиелік  жүйені  құру  принциптері, формалары  және

түрлері

      Несие  жүйесінің   ұйымдастырылуы  мен  жұмыс  істеуі  негізінде  белгіленген  принциптер  жатыр. Экономиканың  нарықтық  қатынастарға  өтуі  кезінде  оларды  былайша  тұжырымдауға  болады: елдегі  банк  ісін  ұйымдастыруға  мемлекеттік  монополия, банктік  емес  институттармен  үйлестіре  отырып, банк  жүйесінің  екі  деңгейлі  банк  жүйесін  құру, елдегі  ақша-несие  саясатының  біртұтастығы, несиелік  мекемелер  желісін  барынша  дамыту, оларды  қызмет  көрсету  орындарына  жақындату, мемлекеттік  валюталық  монополия, Орталық  банктің  автономиясы.

      Несие  формасы  – бұл  несие  қатынастарының  сырттай  нақты  көрініс  табуы. Ол  несие  қатынасының  мәні  мен  ұйымдастырылуын  синтездейді. Несие  қатынасының  формасы  мен  мазмұны  ажырағысыз  әрі  диалектикалық  жағынан  біртұтас  болады. Несие  қатынасының  формасы  оның  мазмұны  мен  дамуына  сәйкесуі  керек.

      Таңдап  алынған  жіктеу  өлшеміне  қарай  несиенің  мынадай  ең  маңызды  формаларын  бөліп  көрсетуге  болады:

    -қызмет  ету  саласына  қарай-ұлттық  және  халықаралық  несие;

    -несие  мәмілесінің  объектісіне  қарай-ақшалай  және  тауарлық  несие;

    -несие  қатынасының  субъектісіне  қарай-банктік, коммерциялық, халық-

     аралық,тұтынушылық  несиелер;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      Несие түрлері  – бұл оның несиелерді жіктеу  үшін пайдаланатын, экономикалық-ұйымдастырушылық  белгілері бойынша детальданған  сипаттамасы.

      Несиенің  айрықша түріне жылдам сатылатын  жылжымалы мүлікпен немесе құқықпен  қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді  әр қарыз мөлшері бойынша тіркелетін  ломбардтық несие жатады.

      Ломбардтық  несиені негізгі әр алуан түрлеріне  құнды қағаз кепілдігімен (жинақ  ақша салымы, сақтандыру келісімшарты, ипотека және т.б) берілетін несиелер  жатады. Қарыз алушы ломбардтық  несиені өз қалауынша, шектеусіз  пайдалана алады.

      Жаңартпалы несие (револьверный, ағылшынша revolve-айналыста болу, кезең сайын ауысып отыру)-қарыз капиталының ұлттық және әлемдік нарықтырында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.

      Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы  несие беруші мен қарыз алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.

      Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісімшарты  аясында несиелеу) несие ұйымының  шот иесіне, оның ағымдағы банк  шотына қойылатын талап бойынша  төлем арқылы беріледі. Яғни, бұл  төлем шотта ақшалай қаражат  болмаса да, шот иесінің несие  берушінің алдында пайда болған  берешегінің түскен қаражаттың  есебінен кейін оған өтеуін  қарастыратын келісімшарт шегінде  беріледі.

       Несиенің  басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие  олардан бұрын бұрын пайда болды. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады.

      Вексель - бұл сатып алушы-қарызгердің жабдықтаушы алдындағы заңмен қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы , несие үшін алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде пайдаланылады.

      Нарықтық  экономикада  несиенің  формасы  банк  несиесі. Бұл  жағдайда  несие  қатынасының  объектісіне  қарызын  ақшалай  қаражатпен  беру  процесі  жатады. Мұндай  несие  уақытша  қаржылай  көмеке  мұқтаж  мамандандырылған  қаржы-несие  ұйымдарына, көбінесе  банктерге, қарыз  алушы  кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке  беріледі.

     Тұтыну  несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.

     Халықты несиелеу  халықтың өмір деңгейін арттыруға  бағытталған мемлекеттік несие  саясатының маңызды бөлігі болып  табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде  тұрғындар (халық) өзінің жыл сайынғы  табысының 10-12 %-ын тұтыну несиесін  өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің  бұл формасы мүлдем дамымай  қалды десе де болады. Халық  борышқор болудан қарқады, оның  үстіне, тұтыну несиенің пайыздық  мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары, жылына 18-20%-ды құрайды.

    Ипотека  несиесі  ретінде  ұғуға  болады. Ол  тұрғын  үй  құрылысын  салуға  және  сатып  алуға, жер  сатып  алуға  беріледі, әрі  ұзақ  мерзімді  сипатқа  ие. Ипотекалық  несиелеу  нарықтық  экономиканың  ажырағысыз  элементі  болып  табылады. Оның  мынадай  ерекшеліктері  бар:

   -       ипотекалық  несие – бұл  қатаң  анықталған  кепілзатпен  берілетін   қа- рыз. Несие  қайтарылмаған  жағдайда  кепілге  салынған жылжымайтын  мүлік  сатылады  және  одан  түскен  қаражатпен  несие  берушінің  алашағы  өтеледі. Сол  себепті  де  ипотека  несиесі  несие  беруші  үшін  ең «сенімді»  несие  ретінде  саналады;

  -  ипотекалық  қарыздың  көбісі  қатаң  мақсатты  тағайындауға  ие,өйткені,ол тұрғын  үй  мен  өндірістік  үй-жайларды  қаржыландыру, сатып  алу, тұрғызу  үшін  және  жер  учаскелерін  игеру   үшін  пайдаланылады;

-      ипотекалық  несие,әдетте, 10-30  жылға  дейін  ұзақ  мерзімге  беріледі.

        Несие  алдын-ала  жасалған  кестеге  сәйкес  біртіндеп  өтелетін  болады.

     ҚР « Ипотека  туралы » заңы шыққаннан кейін  Қазақстанда ипотекалық несиелеу  қарқынды дамыды.