Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті: реттеу, жоспарлау және жобалау

15. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қарыздарын алады, пайдаланады, тiркейдi, өтейдi және оларға қызмет көрсетедi, бағалы қағаздардың ұйымдастырылған рыногында өзi шығарған мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алу мен сатуды жүзеге асырады;

16. мемлекеттiк емес қарыздардың мемлекеттiк кепiлдiктерi бойынша мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етедi;

17. бюджет қаражатын игеру мониторингiн жүзеге асырады;

18. республикалық бюджеттің атқарылуы барысында республикалық бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділігiн бағалауды жүзеге асырады;
19. республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы, бюджеттiк есепке алу, есептiлiк жөнiндегi әдiстемелiк басшылыєты жүзеге асырады;
20. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тапсырмасы бойынша келiссөздер жүргiзедi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыздар шарттарына қол қояды, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздарын шығарады, мемлекеттiк емес қарыздар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер бередi;
21. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыздарына және мемлекеттiк кепiлдiктерi бар мемлекеттiк емес қарыздарға қызмет көрсетуге екiншi деңгейдегi банктердi конкурстық негiзде айқындайды және оларға уәкiлеттiк бередi;
22. республикалық бюджет қаражаты есебiнен бюджет кредиттерiнiң берiлуiн, оларға қызмет көрсетiлуiн және олардың нысаналы пайдаланылуына бақылауды жүзеге асырады, олардың есепке алынуын, мониторингiн және қайтарылуын қамтамасыз етедi;
23. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.

Iшкi бақылау жөнiндегi орталық  уәкiлеттi орган:     

1) мемлекеттiк єаржылық бақылау  объектiлерi қызметiнiң Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкестiгіне iшкi бақылауды жүзеге асырады;     

  2) республикалық және  жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы, ол  бойынша есеп және есептiлiк  жүргiзу, байланысты гранттардың, мемлекет  кепiлдiк берген қарыздардың, мемлекет  активтерiнiң, мемлекеттiк мекемелердiң  тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) сатуынан түскен өз иелiктерiнде қалатын ақшаның пайдаланылуы бөлiгiнде Қазақстан Республикасының заңдары талаптарының бұзылу себептерiне баға бередi;     

3) бақылау iс-шараларының  қорытындылары бойынша қабылданған  шешiмдердiң орындалуына бақылауды  жүзеге асырады;     

  4) Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.

Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихаты:     

1) жергiлiктi бюджеттi және  оның атқарылуы туралы жылдық есептi бекiтедi;      

2) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын  сыртқы бақылауды жүзеге асыратын  мәслихаттың тексеру комиссиясын  сайлайды;     

3) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуына  сыртқы бақылау жүргiзу туралы  есептердi қарайды;     

4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.

Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмдiгi:     

1) жергiлiктi бюджет жобасын  әзiрлейдi және оны мәслихатқа  табыс етедi;     

2) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi және мәслихатқа оның атқарылуы туралы жылдық есептi табыс етедi;     

3) тиiстi қаржы жылына  арналған жергiлiктi бюджет туралы  жергiлiктi өкiлдi органның шешiмiн iске  асыру туралы қаулы қабылдайды;      

4) жергiлiктi атқарушы органның орта мерзiмдi фискалдық саясатын бекiтедi;     

5) экономикалық, бюджеттiк  жоспарлау, бюджеттi атқару жөнiндегi жергiлiктi уәкiлеттi органдарды құрады;      

  6) облыстың, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджет комиссиясын құрады, ол туралы ереженi бекiтедi, оның құрамын айқындайды;     

7) Бюджеттік Кодексте  көзделген жағдайларда тиiстi қаржы  жылының бiрiншi тоқсанына арналған  жергiлiктi қаржы жоспарын бекiтедi;      

8) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.      

   1.  Бюджеттiк комиссия - бюджет  жобасын уақтылы және сапалы  әзiрлеу мен бюджеттi нақтылау  және атқару жөнiнде ұсыныстар  жасауды қамтамасыз ету мақсатында  құрылатын комиссия.     

2. Республикалық бюджеттiк комиссия  және облыстардың, республикалық  маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар  қаланың) бюджеттiк комиссиялары  өз қызметiн тұрақты негiзде  жүзеге асырады.

Бюджеттiк комиссиялардың құзыретiне:

1. алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясат жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
2. тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының көрсеткiштерiн айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
3. алдағы үш жылдық кезеңде және жоспарланып отырған қаржы жылында қаржыландыруға арналған бюджеттiк бағдарламаларды iрiктеу, орта мерзiмдi фискалды саясатты негiзге ала отырып, оларды iске асыру тетiгiн айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
4. республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын ұлғайтуды немесе түсiмдерiн қысқартуды көздейтiн нормативтiк құқықтық актiлердiң жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
5. тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттердi нақтылау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
6. бюджеттiк бағдарламалардың iске асырылуын бағалау нәтижелерiн қарау және солар бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
7. Бюджеттік Кодексте, сондай-ақ бюджеттiк комиссиялар туралы ережелерде көзделген өзге де өкiлеттiктер кiредi.

       1. Бюджеттiк комиссиялардың құрамына:

- бюджеттiк комиссияның  төрағасы;

- бюджеттiк комиссия төрағасының орынбасарлары;

- бюджеттiк комиссияның  хатшысы;

- бюджеттiк комиссияның  мүшелерi кiредi.     

   2. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық немесе жергiлiктi уәкiлеттi органдар тиiсiнше бюджеттiк комиссиялардың жұмыс органы болып табылады.     

  3. Бюджеттiк комиссияның төрағасы оның қызметiне басшылыұ жасайды, бюджеттiк комиссияның отырыстарын өткiзедi, оның жұмысын жоспарлайды, оның шешiмдерiнiң iске асырылуына жалпы бақылауды жүзеге асырады және комиссия жүзеге асыратын қызметке жауапты болады.     

 Бюджеттiк комиссияның  төрағасы болмаған кезде оның  функцияларын бюджеттiк комиссия  төрағасының өзi тағайындаған орынбасары  орындайды.     

     4. Бюджеттiк комиссияның хатшысы бюджеттiк комиссияның қызметiн қамтамасыз ету жөнiндегi жұмысты үйлестiредi, бюджеттiк комиссия отырыстарының хаттамаларын дайындайды.     

      5. Жұмыс органы  бюджеттiк комиссия айқындайтын  мерзiмдер мен күн тәртiптерiне  сәйкес бюджеттiк комиссияның  отырыстарына материалдар дайындайды.

 

              

1.2  Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

 

Бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады. Унитарлық мемлекеттердің бюджет жүйесі екі буынды қамтиды: республикалық және көптеген жергілікті бюджеттер. Ал федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан – федеральды бюджет немесе орталық үкіметтің бюджетінен, федерация мүшелерінің бюджетінен (АҚШ-тағы штаттардың, Германиядағы жерлердің, Канададағы провинциялардың, Ресейдегі Федерация субъектілерінің), жергілікті бюджеттерден құралады.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен сәйкес құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді қамтиды. Бюджеттің әр түрлі деңгейлері жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық және жергілікті бюджеттердің болуын көздейді.

 

1-сурет

 

Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және дербес болып табылады:

• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
• ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті)1.

Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын, орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.  Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес әкімшілік-аумақтық бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.

       Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi     

1. Осы Кодекспен айқындалған  салықтық және басқа да түсiмдер  есебiнен қалыптастырылатын және  ауданның (облыстық маңызы бар  қаланың) жергiлiктi мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi болып табылады. 
      2. Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.     

Төтенше мемлекеттiк бюджет.      

1. Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгiзiледi.      

2. Төтенше мемлекеттiк  бюджеттi бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен бекiтiледi.     

3. Қазақстан Республикасының  бүкiл аумағында төтенше немесе  соғыс жағдайын енгiзу және  оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк бюджеттi енгiзуге және оның қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.     

4. Төтенше мемлекеттiк  бюджеттiң қабылданғаны туралы  Қазақстан Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.     

5. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытына тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиiстi қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттар шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.     

6. Төтенше мемлекеттiк  бюджет төтенше немесе соғыс  жағдайы енгiзiлген мерзiм iшiнде  қолданыста болады.     

 Төтенше мемлекеттiк  бюджеттiң қолданылуы тоқтатылғаннан  бастап республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы тиiстi қаржы  жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиiстi қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттардың шешiмдерiне сәйкес жүзеге асырылады.     

7. Қазақстан Республикасының  жекелеген жерлерiнде төтенше  жағдай енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзiлмейдi.     

8. Қазақстан Республикасының  бiрнеше аймақтарының аумақтарында  бiр мезгiлде төтенше жағдай  енгiзу төтенше жағдайдың зардабы  ұлттық мүдделерге және республиканың  экономикалық қауiпсiздiгiне нақты  қатер төндiруi мүмкiн болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзуге негiз бола алады.      

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры     

1. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкiндегi шотында шоғырландырылатын, мемлекеттiң қаржылық актив түрiндегi, сондай-ақ, материалдық емес активтердi қоспғанда, өзге де мүлiк түрiндегi активтерi Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады.       

2. Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры мемлекеттiң тұрақты  әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық активтердiң және, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердiң қорлануына, экономиканың шикiзат секторына тәуелдiлiгiн және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.     

3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру функцияларын жүзеге асырады. Жинақтау функциясы қаржылық активтердiң және, материалдық емес активтердi қоспағанда, өзге де мүлiктердiң қорлануын қамтамасыз етедi. Тұрақтандыру функциясы шикiзат ресурстарына әлемдiк бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттiң тәуелдiлiгін төмендетуге арналған.     

4. Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорын қалыптастыру мен  пайдалану дүниежүзiлiк және iшкi тауар мен қаржы рыноктарының  конъюнктурасы, мемлекеттегi және шет  елдердегi экономикалық жағдай, республиканың әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтары ескерiле отырып, бұл ретте макроэкономикалық және фискалды тұрақтылық және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi сақтала отырып айқындалады.      

5. Қазақстан Республикасы  Ұлттық қорының түсiмi мен жұмсалуы  ұлттық және шетелдiк валюталармен  жүргiзiледi.      Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөнiндегi есебi мен есептiлiгі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.      

6. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенiмгерлiк басқаруды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының Үкiметi арасында жасалатын сенiмгерлiк басқару туралы шарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi жүзеге асырады.                                      Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы өзаратөлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады. Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау, бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.

Бюджет  жүйесін  ұйымдастыру келесідей негізгі  қағидаларға  сүйенуі тиіс: біртұтастық қағидасы ұйымдық-экономикалық  орталықтандырылған  бюджет  жүйесін  көрсетеді; толықтылық  қағидасы бойынша  үкіметтің  барлық  қаржылық  операцияларының  бюджетте  жинақталған  және  барлық  түсетін  табыстар мен  жұмсалған  шығындарды  білдіреді; нақтылық қағидасы қаржылық  операциялардың  бюджеттегі  нақты  көрінісін, бюджеттік  бұрмалаушылықты  болдырмау  қажеттілігін  қарастырады; жариялылық  қағидасы  бойынша  бюджеттердің   шығындары  мен  табыстары  туралы  мәліметтер  баспасөз беттерінде  жарияланады. Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстанның бюджет  жүйесінде  осы  қағидалар толық  орындалып отыр деп тұжырым жасауға болмайды. Бүгінгі күні бюджет жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың реттелмегендігі күрделі мәселелердің біріне айналды. Сондықтан бюджетарлық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне жеке бөлім арналып отыр.