Курс лекций по"Экологии"

Қорыта айтқанда суға қосылатын барлық ластаушы заттар оның тазалығына өз әсерін тигізеді:

• судың физикалық қасиеттері өзгереді (мөлдірлігі, түсі, исі, дәмі);
• судың химиялық құрамы өзгеріп зиянды заттар енеді;
• судың бетінде және көлемінде жүзіп жүретін ластағыш заттар пайда болады; 
     -суда еріген оттегінің мөлшері азаяды, олар судағы органикалық заттарды тотықтыруға жұмсалады;
• суда жаңа бактериялар пайда болып оның ішінде ауру тарататындары да кездеседі.

Сондықтан, өндірісте  қолданылған және шайынды суларды  тазалау қажет және оларға төмендегідей талаптар қойылады:

• Тазаланған судағы еріген оттегінін 12 сағатқа дейінгі мөлшері 4 мг/л- ден кем болмауы тиіс.
• Оттегінің биохимиялық қажеттілігі (органикалық заттарды биохимиялық тотықтыруға қажетті оттегінің мөлшері) температура 20°С болғанда ағатын және ақпайтын суларда сәйкесінше 3 және 6 мг/л-ден аспауы керек.
• Суда жүзіп жүрген майда бөлшектердің мөлшері акпайтын және ағатын суларда сәйкесінше 0.25 және 0,75 мг/л-ден көп болмауы тиіс.
• Судын иісі және дәмі болмауы, оның қарқындылығы 2 балдан аспауы тиіс.
• Судың рН-ы 6.5-тен төмен және 8,5-тен жоғары болмауы тиіс.
• Суда улы заттардың мөлшері зияны жоқ жоғарғы концентрациядан жоғары болмауы тиіс.
• Судың бетінде жүзіп жүрген май дақтары болмауы тиіс.
• Судың түсі мөлдір болуы керек.
• Суда ауру тарататын бактериялар болмауы тиіс.
• Минералды тұнбалардын концентрациясы 1000 мг/л -ден көп болмауы қажет.
• Шайынды суларды өзен, көлдерге қосқанда, олардың гемпературасы шамамен 3°С-тан жоғары болмауы тиіс.

 

Өз білімін  тексеруге арналған бақылау сұрақтары:

1. Су қорларын ата?

2. Суды тазалау технологиясын ата?

          3. Ластаушы заттардың әсерінен болатын өзгерістерді ата?

 4. Өндірісте қолданылған және шайынды суларды тазалау үшін қандай талаптар қойылады?

  5. Жердің сулы қабатын қалай атайды?

  6. Ауыз суы қалай  алынады?

  7. Табиғи және қалдық суларды тазартудың жаңа әдістері қандай?

  8. Биосфера тіршілігі  үшін гидросфераның маңызы қандай?

  9. Гидросферадағы  ластанулардың негізгі жолдары  қандай?

 

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ  ДАМУ

    Лекция – 8

 

Тақырыбы: Топырақты қорғау            

 

Әдебиеттер:

1.Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. Изд.5-е, доп. и переработ. изд. «Феникс, 2003. -576 с.

2.Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. -566 с.

3.Воронский В.А. Экология: Словарь-справочник. Феникс. 1996. – 574 с.

4.Саданов А.К., Сванбаева З.С. Экология –Алматы: «Агроуниверситет,  1999.

5.Бейсенова Ә., Самақова А., ЕсполовТ., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану.   Оқулық. – Алматы: «Ғылыми баспа орталығы, 2004. -328 б.

 6.Асқарова У.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Алматы, 2007.-312б.

 

Топырақтардың ластануы: Топырақтарды ластайтын компоненттерге қарай топырақтың ластануының түрлері: физикалық, химиялық және биологиялық болады.

Физикалық ластану радиоактивті заттарға байланысты. Мыс. уран рудаларын ашық әдіспен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары сәулеленетін сұйық және қатты қалдықтар қалады.

Биологиялық ластану  – ауру тудыратын және де басқа  жағымсыз жағдайға итеретін микроорганизмдердің  қоршаған ортада болуы  

Химиялық ластану – топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы.

Топырақты ластайтын  көздерге өнекәсіп кәсіпорындарының шығарындылары, көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын  шөпжойғыштар мен минералды тыңайтқыштар,  қалдықтар, жылу энергетика кешендері, атмосфералық жауын-шашын, апатты жағдайда тасталатын шығарындылар, әскери өндірістік кешендері жатады.

Ауылшаруашылығының қарамағындағы  жер ресурстарының жарамсыз түрге  айналуына себеп болатын жағдайлар:

• топырақ эрозиясы немесе дефляциясы – су мен желдің және т.б. табиғи құбылыстардың әсерінен жер қыртысының түгелдей не жарым-жартылай бүлінуі, топырақтың  құнарлығының төмендеуі;
• агротехниканы дұрыс қолданбағандықтан, негізінде ауыспалы егіс болмауынан және қоректі заттектердің топыраққа жеткілікті түрде қайта айналып келмеуіне байланысты гумус мөлшері төмендеп, топырақ құнарлығының біртіндеп азаюы;
• құрғатымсыз жерді суландыру және бақылаусыз суды қолдану, топырақтың су астында қалуы мен екінші реттік тұздануыв;
• топырақтың  техникада қолдануда бүлінуі (тығыздануы, егістік жер қабаты құрамының бұзылуы, оның төсеніш қабатындағы жыныстармен араласуы);
• топырақтың химиялық және радияциялық ластануы.

Жердің  тақырлануы. Орталық Азия мемлекеттерінің ішінде, тақырлану үдерісі құрсаулаған Қазақстан бірінші орында тұр. Оның 66 %-ға жуық аумағы топырақтың азуына ұшыраған. Топырақ азуының ошақтары республиканың бүкіл аумағы бойынша белгіленген, ол қолайсыз табиғи құбылыстар жағдайында келеңсіз антропогендік ықпалдардан туындайды. Жердің тақырлануының табиғи алғышарттары климаттың аридтілігі; жауыншашындардың жеткіліксіздігі жəне жоғары булану; мезгіларалық қуаңшылықтар мен гидротермиялық режимнің бұзылуларына жəне өзге де келеңсіз факторларға экожүйелердің, əсіресе ел аумағының жазық бөлігіндегі осалдығы болып табылады. Стихиялық апаттар сияқты (аса төмен температурадағы қыс айлары, көктем аяғындағы жəне ерте күздегі суықтар, сел, көшкін, су тасқындары) тасқындар кезеңділігінің бұзылуы да – сондай-ақ жердің тақырлануының негізгі себептері. Қоршаған ортаға барынша елеулі ықпалын тигізетін, келеңсіз экологиялық өзгерістердің біртіндеп жиналуына жəне жердің құлазу үдерісін күшейтуге əкеп соқтыратын антропогендік факторлар мыналар:

• малды артық  жаю;

• егіншілік  жүйесінің олқылығы;

• жер қойнауларын  өңдеу;

• желілік құрылыстар салу;

• өзен ағыстарын  бұру;

• қарқынды ағаш дайындау;

• өрттер.

Малды шамадан  тыс артық жаю жайылымдардың  тапшылығымен байланысты. 1993-1995 жылдарға дейін жайылымдарды пайдалану нормадан 2-6 есеге жиі асып отырды. Мəселен, тау жайылымдарында бір қойға 2-4 га норманың орнына 0,5 гектарға дейін тисе, ал шөлдегі жайылымдарда – сəйкестігіне қарай 4-8 га

норманың орнына 0,5-1 гектардан келді. Шамадан тыс  мал жаю жер-жерде көрінді. 49 млн. гектарға жуық бүлінген жайылымдар тіркелді. Бұл орайда жайылымдардағы құрылым мен түр-тұқымдық құрам да өзгереді: құнды азықтың түрлері жойылады, арамшөптер, улы өсімдіктер қаулайды. Жем-шөпті оқшаулау мен оларды қалпына келтіру жылдамдығы арасындағы тепе-теңдік бұзылады. Қазіргі кезде құдықтар мен поселкелердің айналасында өте күшті тақырлану жүріп жатыр, ал шалғайдағы жайылымдар өте нашар пайдаланылады, ол меншік нысанының өзгеруімен, жер иеліктерін қайта бөлумен, жалпы мал басының едəуір азаюымен жəне малдың жеке шаруашылықтарға жиналуымен байланысты. Өзен ағыстарын бұру жердің тақырлануының ерекше қауіпті себебі болып табылады, ол экологиялық апат төндіруі мүмкін, соның салдарынан экологиялық тұрақсыздық орнайды. Бұл орайда мал өрістерінің экожүйелері бүлінеді – тоғайлар азаяды жəне олардағы биологиялық алуантүрлілік кемиді, жайылымдық жерлер тарылады, жер асты суларын еселеудің деңгейі, өзендердің барлық алаптарындағы жалпы аридация төмендейді. Жер топырағының одан əрі азып-тозуына нақты қатер төндіретін əрекет – Іле, Сырдария, Қара Ертіс өзендерінің жəне шектес мемлекеттер аумақтарындағы өзге де өзендердің ағыстарын қосымша бөгеу.

Орман ағашын шамадан  артық қырқу, бұталарды отынға тамырымен  қазу, егіншілік жəне құрылыс кезінде  таудағы беткейлерді баспалдақтау, жүйесіз рекреация, елді мекендердің  айналасына қоқыс тастау, коммуналдық-өнеркəсіптік қалдықтармен жердің топырағы мен жер асты суларын ластау жер құнарын аздыратын қауіпті үдерістер туындатады жəне жергілікті тақырланудың себептері ретінде қаралады.

Бүлдіргіш үдерісте əскери-өнеркəсіп кешенінің объектілері жағымсыз роль атқарды, олардың шын масштабтары, ошақтары мен зардаптары соңына дейін əлі анықталған жоқ.

Жердің  тақырлануының тұрпаттары мен дəрежелері

 Қазақстанда тақырланудың барлық тұрпаттары орын алған.

• жерлердің техногендік  бұзылуы жəне өсімдіктің азуы;

• сорлану, дегумификация, топырақтың жел жəне су эрозиясы;

• топырақтың, жер асты жəне жер үсті суларының химиялық ластануы;

• гидрологиялық режимнің бұзылуы.

 

Өз білімін  тексеруге арналған бақылау сұрақтары:

          1. Ауылшаруашылығының қарамағындағы жер ресурстарының жарамсыз түрге айналуының

                  себептері неде?

                        2. Топырақтың ластаушы көздеріне  не жатады?

               3. Жердің тақырлануының табиғи алғышарттары қандай?

                        4. Жердің құлазу үдерісін күшейтуге  əкеп соқтыратын антропогендік факторларды ата?

               5. Жердің тақырлануының тұрпаттары мен дəрежелері қандай?

                        6. Биосферадағы топырақтың маңызы қандай?

                        7. Қазақстанның жер ресурстары, олардың  құрылымы?

                        8. Топырақ эрозиясының түрлері,  олардың пайда болу себептері  қандай?

                        9. Жерді рекультивациялау деген не, оның кезеңдері мен әдістері қандай?

                       10. Пайдалы қазбаларқоры, олардың маңызы?

 

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ  ДАМУ

Лекция – 9

 

Тақырыбы: Тұрақты даму тұжырымдамасы

 

Әдебиеттер:

1. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. Изд.5-е, доп. и переработ. изд. «Феникс, 2003. -576 с.
2. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. -566 с.
3. Воронский В.А. Экология: Словарь-справочник. Феникс. 1996. – 574 с.
4. Саданов А.К., Сванбаева З.С. Экология –Алматы: «Агроуниверситет,  1999.
5. Бейсенова Ә., Самақова А., ЕсполовТ., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқулық. – Алматы: «Ғылымң ғылыми баспа орталығы, 2004. -328 б.

       6.    Айтекенов К.М. Экология және орнықты даму. 2002. №5. 4-6б.

       7.    Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое развитие, М., «УРАО» 1997.

       8.   Тонкопий М.С. Табиғат пайдалану экономикасы. Алматы: Экономика, 2000-475б.

 

Тұрақты даму концепциясы

      Биосфера бүтіндей біртұтас етіп қарастырылатын  болғандықтан, адамзаттың оны танып-білу және өзгерту жөніндегі іс-әрекеті де белгілі бір тұтастықта, бірлікте болуы қажет. Соңғы кездері, табиғи орта мен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесін глобальды даму жағдайлары мен тенденциялары тұрғысынан қарастыру белең алып келеді.

     1992 жылы  Рио-де-Жанейрода Біріккен ұлттар  ұйымы 179 мемлекеттің жоғары басшыларынның  басын қосып  Халықаралық конференция  өткізіп, «ХХІ ғасырдың күн тәртібі» экологиялық бағдарламасы қабылданды. Бұл конференцияда тұрақты дамудың қоршаған ортаны сақтау тұрғысындағы бағыттары жан-жақты көрсетілді.

      Тұрақты  дамудың негізгі ережелерін  БҰҰ  комиссиясы дайындап, ол 1993 жылы  Сан-Францискода БҰҰ мемлекеттерінің  басшылары бас қосқан конферецияда мақұлданды. Тұрақты даму – табиғаттағы заттардың айналымын сақтаудың басты факторы ретінде, тіршіліктің алуантүрлілігін азайтпауды, қоғам мен табиғи ортаны құрайтын, әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік экожүйенің динамикалық тепе-теңдігін бұзбауды көздейді.

1997 ж. тұрақты даму  бойынша БҰҰ комиссиясы жұмысында  мынадай приоритетті проблемалар белгіленді:

     - тұщы су;

     -  энергетика;

     -   транспорт  және қоршаған орта;

     - орман;

     -   әлемдік  мұхит.

     Негізгі кешенді (комплексті) міндеттер ретінде мына бағыттар белгіленді:

• кедейлікті жеңу;
• өнім өндіру мен оны пайдаланудың қазіргі заманғы қалыптасқан құрылымын (структурасын) өзгерту.

Тұрақты дамудың  стратегиясы мен принциптері

Тұрақты даму үлгісіне көшу бағдарламасы келесі принциптерге негізделетін сияқты көрінеді:

1. Тұрақты даму өзіне- өзі қолдау көрсетуі тиіс, яғни өзінің дербес ресурстық базасына нұқсан келтірмеуі керек. Сондай-ақ осы принцип тұрақты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі шаралардың экономика субъектілеріне де пайдалы екендігін білдіреді, олардың осындай іс-әрекеттердегі мүдделілігі де қамтамасыздандырылған. Басқаша айтқанда, тұрақты даму нысаналы және ойластырылған инвестициялық саясатты талап етеді.
2. Экономиканы, өндірісті экологияландыру. Қазақстан үшін бұл ел экономикасының дамуындағы басымдықтардың алмасуын білдіреді. Білім дамуының осы замаңғы деңгейінде қаншалықты мүмкін болғанынша, басымдық шаруашылықтың табиғи және ресурс үнемдейтін салаларын және «экологиялық тазаң технологияларды дамытуға берілуі тиіс. Дұрысы, азырақ өндірген жақсы, оның есесіне өнім жоғары сапалы болады, қоғам қажеттіліктеріне анағұрлым сай келеді және қоршаған орта үшін аз залалын тигізу арқылы алынады.
3. Келесі принцип – табиғат пайдалануды саралау. Көбіне өндіруші өнеркәсіптің дамуына сыңаржақ бағдарлану табиғи ортаның жай-күйіне де, сондай-ақ денсаулығына да келеңсіз әсерін тигізіп, әрі экономиканың орнықтылығын төмендетеді.

Тұрақты даму факторлары

. Әл-ауқаттың, табыстың  артуы – таңдаудың үлкен еркіндігін  қамтамасыз ету құралы, ол артықшылықты өмір салты мен әрекет нұсқаларының санын ұлғайтуға жағдай жасайды, мұнда экологиялық фактор барынша үлкен роль атқарады.