Жылжымайтын мүлікке салық салудың жалпы теориялық негіздері

1 Жылжымайтын  мүлікке салық салудың жалпы   теориялық негіздері

 

1.1 Салық жүйесі,салық түрлері,экономикалық мәні және атқаратын қызметтері

 

 

Кәсіпорындардың шаруашылық субъектілері мемлекетпен арасындағы экономикалық қатынастары негізінде салықтар, яғни салық жүйесі төлемдер арқылы реттеледі.

Салықтар-мемлекеттік  бюджетке заңды және жеке тұлғалардан  белгілі бір мөлшерде түсетін  міндетті төлемдер.

Салықтар-шаруашылық жүргізуші  субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік  бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу  үшін белгілі бір мөлшерде қаржы  көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында  қуатты экономикалық тетік ретінде  пайдаланады.

Салықтардың мәнін толық  түсіну үшін олардың экономикалық маңызын  түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

 

 

 

 

 

 

 

1.1 сурет. Салық салу  қызметтері

 

Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын  тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады.Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.

Салықтардың екінші қызметі – фискалдық  немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа шаралардың іске асырылуын қамтамасыз етеді.

Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының  бір бөлшегі мемлекет пайдасына  өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40 пайыздан көбірек. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары.

Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.

Салықтарды топтастыру жайында айтып өту қажет.

Салықтарды мынадай  нышаны, белгілері бойынша топтастырады және жіктейді:

1. салық салу объектісіне  байланысты;

2. қолданылуына қарай;

3. салық салу органына  байланысты;

4. экономикалық ерекшелігіне  байланысты;

5. салық салу объектісін  бағалау дәрежесіне қарай.

Салық салу объектісіне  байланысты тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.

Тікелей салықтар жалғаусыз  немесе тікелей табысқа немесе мүлікке  салынады.

Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:

• заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салымы мен төлемі;
• көлік құралдарына салынатын салық және тағы да басқа салықтар.

Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.

Бюджетке түскен соң  қандай шараларға жұмсалатын белгісіне  қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.

Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмсалады. Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер және тағы да басқалары.

Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген міндеттер бойынша нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.

Салықты алатын және салыққа  иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.

1. кесте

Қазақстан Республикасы салықтарының негізгі түрлері

 

Мемлекеттік салықтар	Жергілікті салықтар
заңды және жеке тұлғалардан  алынатын табыс салығы; қосылған құнға салынатын  салық; акциздер; бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық; жер қойнауын пайдаланушылардың  арнайы салығы мен төлемдері; мемлекеттік баждар.	жер салығы; заңды және жеке тұлғалардың  мүлкіне салынатын салық; көлік құралдарына салынатын  салық; кәсіпкерлік қызметпен  айналысатын жеке және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын салық; жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар; аукционда сатудан алынатын алым.

 

Экономикалық белгісіне  қарай салықтар табысқа салынатын  салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.

Табысқа салынатын салықтар – салық төлеушінің кез келген салық салынатын объектісінен түсетін  табысынан алынады.

Тұтынуға салынатын  салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан  төлейді.

Салық салу объектісін бағалау  дәрежесіне қарай салықтар нақтылы  және дербес салықтар болып жіктеледі.

Нақтылы салықтар – салық  төлеушінің салық салу объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлігінің сыртқы белгісіне қарай алынады. Оларға: жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.

Дербес салықтар –  салық төлеушінің салық төлейтін обектісінен алынатын табысының  мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады.

Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясаттың  негізгі бағыты немесе салық саясаттың  басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.

Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.

Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары, осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары, нұсқаулар  мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және тағы да басқа салық механизміне жатады.

Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.

Салық салу элементтері  мыналар: субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

Салық субъекті (салық  төлеуші) – заң бойынша салық  төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.

Салық объектісі - табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және тағы да басқа.

Салық көзі – салық  салынатын табыс.

Салық ставкасы өлшем  бірлігімен алынатын салық мөлшері.

Ставкалар тұрақты немесе пайызбен белгіленеді.

Тұрақты ставкалар салық  объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.

Пайыздық ставкалар  үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті, регрессивті және пропорционалды.

Үдемелі немесе прогрессивті ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.

Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес азайып отырады.

Пропорционалдық ставкалар  салық салу объектісінің мөлшеріне  байланыссыз, тұрақты бір пайызбен тағайындалады.

Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері –  заңға сәйкес салық төлеушіні  біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын  минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.

Салық төлеу мерзімі  – салық төленетін уақыт.

Салық төлеу тәртібі  – белгіленген мерзімде салықты  төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екендігін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

Салық төлеушілер мен  салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары  арқылы белгіленеді және реттеледі.

Қазақстан Республикасының салық салу заңдарына мыналар жатады:

Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы», Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері; Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің нормативтік актілері.

Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелерді  енгізуге тиым салынған.

Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық  шарттарда Қазақстан Республикасының  заңдарында бар ережелерден өзге ережелер белгіленген болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шартты қолдану үшін ішкі республикалық акт шығару қажеттігі шарттың өзінде көрсетілген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады.

Салық қызметінің негізгі  міндеттері мыналар:

• салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
• заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемелекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
• салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру;
• салық заңдары мен салық салу жөніндегі нормативтік актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.

Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:

1. салық төлеушілердің  құқықтары мен мемлекет мүдделерін  сақтау және қорғау, салықтың  дұрыс есептеліп, толығымен, уақтылы  төленуіне бақылау жасау;

2. салық төлеушілер мен салық салынатын объектілердің, есебін уақтылы алу;

3. салықты есептеу  мен төлеуге байланысты декларацияның және басқа құжаттардың нысандарын әзірлеу;

4. салық тәртібін бұзушыларға,  салықты уақтылы төлемеушілерге, салықты дұрыс есептемей, өз  табысын азайтып көрсеткен заңды  және жеке тұлғаларға заңға  сәйкес шаралар қолдану;

5. салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық полициясының бөлімшелерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;

6. мәліметтер құпиясын  сақтау.

Салық төлеушілер өз тарапынан  мынадай міндеттерді атқаруы  тиіс:

1. уақтылы салық инспекциясына  тіркеліп, тіркеу номерін алуға;

2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жылға сақтауға;

3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;

4. атқарылған жұмыс  немесе көрсетілген қызмет үшін  төлемді жүзеге асыратын салық төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген сомалар туралы ақпарат беруге;

5. салық заңдарын, салық  төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін  қатаң сақтауға.