Несие жүйесі туралы жалпы түсінік

Азаматтығы  жоқ, шетел азаматтары, өз қызметтерін ҚР аумағында жүзеге асырып жатқан шетелдік заңды тұлғалар, ҚР заңды тұлғалары және азаматтарымен бірдей сақтандыру құқығын пайдаланады.

Сақтандыру  компанияларының пассивті және активті операциялары айрықша сипатта болады да, банктердің осыған ұқсас операцияларынан өзгешелеу болып көрінеді.

Сақтандыру  компанияларының пассивтері заңды және жеке тұлғалардың сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады.

Өзге  пассивті бап үлесі шамалы, оған пайда есебінен қалыптасқан акционерлік  капитал жатады.

Сақтандыру  компанияларының активтік операциялары ірі компаниялар жергілікті органдардың  орталық банктің және Қаржы министрінің мемлекеттік құнды қағаздарындағы инвестицияларынан, сонымен қатар полистік қарыздарынан тұрады.

Активті және пассивті операцияларының нәтижесінде сақтандыру компаниясы пайда алады. Сақтандыру сыйақысы мен сақтандыру төлемдерінің орнын толтыру арасындағы айырмасының нәтижесіне  операциялық шығындарды қосса инвестициялық қызметке бағытталуы мүмкін сақтандыру қорын береді.

Сақтандыру  компаниясының жарғылық капиталы сақтандыру төлемдерін өтеу мен өзінің қызметін қаржыландыру үшін арналған.

Сақтандыру  резервтері сақтандыру төлемдерінің есебінен құрылады және сақтандыру келісімшарты бойынша тек қана өздерінің міндеттемелерін атқаруды қамтамасыз ету үшін арналады.

Компания  меншікті капиталы, басқа да міндеттемелер  мен сақтандыру резервтерінен оның барлық активтерінің сомасын шегерудегі құны ретінде анықталады.

Компания  міндеттемесінің ең жоғары көлемі қайтадан сақтандырырылуда немесе қайта сақтандырушының сақтандырудың жекелеген келісімшарты бойынша сақтандыру резервтерімен меншікті капитал сомасының 10%-ынан аспайтындай болу керек.

ҚР Қаржы  ұйымдары және қаржы нарығын қадағалау мен реттеу бойынша агентігі мемлекеттік уәкілеттік органы болып табылады.

Сақтандыру  ұйымдарының қызметі ҚР «Сақтандыру  туралы» заңымен реттеледі.

01.01.2007 ж. Қазақстанда 36 сақтандыру компаниялары жұмыс істеді. Олардағы меншік капиталының тұтастай жиынтығы – 29,6 млрд теңге, жарғылық капиталы – 17,7 млрд теңге, сақтанда ФУ төлемінің шығыстары - 6,7 млрд және сақтандыру сыйақысы – 40,0 млрд теңге шамасында, олардың ішінде міндетті сақтандыру – 4,4 млрд, ерікті жеке басын сақтандыру – 4,5 млрд, ерікті мүлікті сақтандыру – 31,0 млрд теңгені құрады. Сақтандыру сыйақысынын халықтың жан басына шаққандағы қатынасы не бары АҚШ-тың - 20,0 долларын құрайды. Бельгияда - 3283, Австралияда – 203 , Чехияда – 364, Сербияда – 41 доллардан келеді.

Инвестициялық қорлар – 7 шілде 2004 ж. ҚР «Инвестициялық қорлар туралы» №576-11 заңына сэйкес инвестициялық үлестік жарна немесе акционерлік қоры (ИҚ) құрылған болатын.

Қазақстан Республикасында инвестициялық  қордың екі түрі бар:

1)  акционерлік инвестициялық қор (АИҚ);

2) үлестік жарна инвестициялық қоры (ҮЖИҚ); олар келесі формада болуы мүмкін: ашық, аралық немесе жабық.

Ашық  ҰЖИҚ ҚР «Инвестициялық қорлар туралы» заңында белгіленген тәртіп пен шарт негізінде компания басқарушысынан оның үлестік жарна иесіне үлестік жарнасын сатып алуды талап ететін құқықты ұсынады. Осы инвестициялық қордың (ИҚ) ережесіне сай екі аптада бір рет, ал ҰЖИҚ аралығында -ұзартпай жылына бір рет сатып алу ұсынылады. Жабық ҰЖИҚ оның үлес жарнасының иеленушісіне осы қордың үлес жарнасын иеленушісінен жалпы жиналысына қатысу құқығын табыс етеді. Сонымен қатар қордың қарастырылған ережесімен үлес жарнасы бойынша және шарт тәртібінде дивиденттерді алуды ұсынады.

Қорыта  айтқанда, маманданған несие-қаржы  институттары кез келген мемлекеттің  несие жүйесінің құрамдас бөлігі. Бұл институттардың коммерциялық банктерден негізгі өзгешелігі  – халықтың жинағын тарту арқылы ресурс жинақтау, ал коммерциялық банктер өз пассивтерін негізінен заңды тұлғалардың уақытша бос қаражатын тарту аркылы кұрастырады. Біздің мемлекетте "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы бойынша банктік емес мекемелерге депозиттер қабылдауға қатаң тыйым салынған, сондықтан Қазақстанда тікелей халықтан депозит жинақтайтын, банктік емес институттардың кең тарауы мүмкін емес.

 

 

 

 

 

 

 

2  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ

2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және дамуына сипаттама

 

Қазіргі заманғы мемлекеттің қажылық  және ақша несиелік саясаттық әрекеті  ғылым теоретикалық база мен шынайы экономиканы түбегейлі зерттеуге  негізделді. Осыған байланысты 1986-1993 ж.ж  нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстандағы  қаржылық және ақша несиелік қатынастарды талдап көрейік. Республикада нарыққа  өту кезеңіндегі объективті экономикалық шарттамалармен шынайы өзгерістерді есепке алмасақ, талдау толық болып шықпайды. Олар калай мінезделеді?

Алғашқы кезең (1986-1989 ж.ж) бұрынғы жылдар экономикасына  сыни көзқараспен қарау, жедел дамуға бағыт алу, өндірісті интенсификациялау, толық жеке есеппен өзін-өзі қаржыландыру, жалақы өсімі тыйымын алып тастау, өндірістік-техникалық өнімдері мен  тұтыным тауарларына келісімдік баға қою.

Екінші  кезең (1990-1991) экономиканы қаржылық тұрақтандыру мен республикада нарықтық қатынастарды енгізуге байланысты жедел  шаралар бағдарламасын қабылдау. Халыққа ақша құралдарын өсіммен  беру, қолма-қол ақшаны ұстау, өндірістік құрылысқа бюджет тарапынан бөлінетін  ақша көлемін қысқарту. 1990 ж. бастап республикада өндірілген ұлттық кіріс  он екінші бесжылдықта 1989ж. салыстырғанда 4,4% қысқарды. өндірістің құлдырауы  экономиканың барлық сфераларын қамтиды, бұл тек тұтыну тауарларының ғана емес, өндіріс өнімдеріне де қажеттілік туғызады.

Үшінші  кезең (1992 және одан кейінгі жылдар) 1992ж. 2 қаңтарында Қазақстан Республикасында  нарықтық экономикаға өтудің алғашқы  қадамдары жасалды: тұтыну тауарлары  мен өндіріс құралдарының көбінің  бағасы төмендеді. 1991ж. аяғында жағдайдың  ауырлап кеткендігі соншалық, кейбір өндірістік орталықтар мен қалалар  жапа шейн жатты, ал БАҚ, ТМД барлық елдері, оның ішінде Қазақстанда да аштық болу мүмкіндігі туралы мақала шыққандықтан, оны әрі қарай ұстап  тұру мүмкін емес еді.

Ссудалық  қарыз өлшемінің қысқаруы мекемелердің қаржылық жағдайының біршама жақсаруы, аяқталмаған өндіріс шығындарына  бағыттап қатардағы ұйымдарға несие  беруді тоқтату, несиелеу әдістерінің  өзгертілуі, норматив өсімі мен өзіндік  айналым қорының жетіспеуі салдарынан алынған ссудаларды төлеу, ауыл шаруашылығы  мен өнеркәсіпте мерзімі біткен несиелерді төлеу әсерінен келіп  шықты. Саудада тауар қорының  қалдығы бағасын төмендедіп бөлшектік  тауар айналымын ұлғайтудан көрінді.

Қазақстан Республикасының несие жүйесінің құрылымы мынадай кестемен берілген.

 

 

 

 

Кесте 1

Қазақстан Республикасындағы  несие жүйесі туралы мәліметтер

Несие жүйесінің элементтері	12. 2000	12. 2001	12. 2002	06.2003	06.2004
1.Екінші деңгейдегі банктердің барлығы: оның ішінде:	48	44	38	35	36
Мемлекеттік	1	2	2	2	1
Мемлекетаралық	1	1	-	-	-
Шетел капиталының қатысуыменен,                                   оның ішінде: - 100% / 50% - дан аса,                                    оның ішінде:   еншілес банктер	16   9/7   12	16   9/6   11	17   9/6   11	16   10/4   10	15   10/5   10
2. Несиелік серіктестіктер	8	19	29	37	73
3. Ломбардтар	42	45	52	35	72
4. Ипотекалық компаниялар	-	2	2	2	2
5. Басқа да ұйымдар	53	41	42	46	47

 

Сонымен бірге жалпы республика бойынша  қысқа мерзімді ссудалар жабылуы  халық шаруашылығы мен оның қаржылық жағдайының жақсаруынан емес, 1985ж. бастап 3,7 есе асып, 1991 ж. республиканың Ұлттық Банкінің есебі бойынша 2,5 млрд.руб. құраған қарызды төлемей қалдыру  салдарынан болды. Несиелік ресурстардың көп бөлігі банк ссудалары бойынша  мерзімі өтіп кеткен болып саналады. Ең көп төлем төлемегендер қатарында  совхоздар, колхоздар, өндірістік-техникалық қызмет көрсететін мекемелер мен  құрылыс ұйымдары болып еді. Республиканың  ауыл шаруашылығындағы қаржы және төлемдік дисциплина жағдайының бұлайша төлемдеуі  өзіндік айналым ақшасын сақтап дұрыс қолдана білмеу, істі тиімді жүргізуге деген экономикалық стимулдың  болмауынан еді. Неиелік ресурстардың әрбір төртінші рублі өндірістік мақсатқа емес бюджеттік дефицит  пен мемлекеттік қарызды жабуға және тамақ асырауға жұмсалған болатын. Орталықтандырылған несиелік ресуртарды қолдануда да біраз түсініспеушіліктер туындады.

1991 жылы  орталықтандырылған ресурстар есебінен  берілген несиелердің 36% жуығы  мемлекеттік қарызға кететін.  Ақшаны дұрыс қолданбаудың осындай  салдары ақыры Қазақстанның 1992ж. 1 қаңтарына дефицитпен (дебетті  сальдо) шығуына әкелді, бұл КСРО  өзге тәуелсіз мемлекеттерінен  ақша сұрау деген сөз еді.

Жалпы республика бойынша 1992ж. 1 қаңтарында несиелік салымдар көлемі 26 есе ұлғайды. Несиелік салымдардың  ұлғайтылуы халық шаруашылығының барлық салаларында дерлік жүзеге асты. 1991ж. несиелік салымдар құрылымы бірқатар өзгерістерге ұшырады. Тұтыну бағдарламасын  жүзеге асыруға бағытталған несиелер үлесі 49,0-дан 26,8% әлеуметтік бағдарламалар 19,2-ден 14,2% түсті, халықтық тұтыным тауарларын өндіру мен халыққа қызмет көрсету сәйкесінше 6,6-дан 6,3%, 1,5-тен 1,1% төмендеді, бұл республикадағы несиелік қатынастар тиімділігінің жетіспей жатқандығының дәлелі еді. Пайыздық ставкалар өлшемі ұлғайюы салдарынан халыққа тұтыну кооперацияларына, жеке еңбекпен айналысушы тұлғалар мен кооперативтерге берілетін қысқа мерзімді несиелер көлемі азаяды. Әрине пайыздық ставкалар жоғары болған жағдайда ақша құралдары айналымы мен өндірілетін операциялары мен қызметтер кірісі жоғары сауда құрылымдары ғана несие ала алады. Коммерциялық банктердің көбісі кіші коммерциялық құрылымдарды несиелеумен айналысты. Мұндай құрылымдар көбіне сырттан әкелінетін тауарларды  сатумен және банктегі қолма-қол емес ақшаны қолма-қолға айналдырып, оны тұтынушы рыногына жіберумен айналысты. Ақша жеке қорларда қалып, айналымға түспегендіктен инфляцияның жаңа легіне әкелді. Қазақстан Үкіметі 1992ж. берілген несиелік салымдар қатынасы 1991ж. салыстырғанда жақсарады, бірақ салықтың көбеюі, бағалар өсімі мемлекеттік өндіріс пайдасынан асып түскендіктен олардың жағдайын қиындата түсті. Осыған байланысты Қазақстан экономикасындағы басты қиыншылықтардың бірі несиелік эмиссия көлемінде ғана емес, сол несиелердің көп бөлігінің экономикаға қарама-қайшы мақсаттарға берілетіндігі: мемлекеттік өндірістер мен өкіметтік бюджет қарызын өтеу мақсатында жұмсалды. 1992ж. әрбір сегізінші өндіріс шығындармен, әрбір екіншісі-шаруашылық қызмет көрсетумен, әрбір үшіншісі – коммуналды шаруашылық және саудамен аяқтады. Өндірістерге берілетін несиелердің көбі мыңдаған жалақыларға айналды. Мысалы 1993ж. басында жұмысшылар мен қызметкерлер жалақысы Халық Банк эмиссиялық ақшасы есебінен төленді. Соңғы жылдары бағаларды либерализациялау мен экономикадағы дағдарыстың ұлғаюы шарттамаларында жеңілдік негізінде банк несиелерін беру туралы халық банкіге мемлекеттік сектор министрліктерімен өндірісті тарапынан қысым күшейді. Мұндай жағдай экономика тұрақтылығы мен республикадағы қаржы-несие жүйесінің кызметіне кедергі келтіреді.

Сөйтіп  сараптау нәтижелері көрсеткендей нарыққа  көшу мен бағаларды либерализациялау жағдайында 1992ж. қаңтарынан бастап Қазақстан  Республикасындағы ақша айналымы мен  несиелік қатынастар дамуында жаңа бағыттарды айқындап берді. Мұның барлығы несиелік қатынастар дамуында қарама-қарсы көзқарастар  туындатты.

Ондай жағдайда себептері қандай?

1. ТМД  елдері өндірістеріне, әсіресе  Ресейге үлкен дебиторлық қарыздың  болуы. Қазақстан өнеркәсіптері  нарық жағдайында жұмыс істеуге тез көндігіп кете алмағандықтан, өз өнімдерін сыртқа шығарды бірақ ол үшін еш материалды құндылықтар ала алмады. Оларда қаржы ресурстарының жетіспеушілігі байқалады да олар өзін-өзі қаржыландыру көзін іздеуге мәжбүр. Мұндай көз болып коммерциялық банктер несиелері саналады. Өз кезеңінде коммерциялық банктер өз несиелік ресурстарын Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің орталықтанған несиелік ресурстары есебінен шешті. Несиелік қатынастардың қазір әрекет етіп жатқан жүйесін жалғастыру республиканың қаржылық және несиелік ресурстарын тиімді орналастыру мәселесін шешпей, қайта шиеленістіре түседі, өйткені несиелік ресурстарды ТМД-ның өзге елдерінен алу республиканың сыртқы қарызын ұлғайта түседі де, ел осы мемлекеттерге экономикалық жағынан бағынышты болады. Сөйтіп парадоксты жағдай туындайды, Ресей орталық банкіне алынған несиелері бойынша қарыз болып шығады.

Несиелік  қатынастарды дамыту ісіндегі тағы бір  өзекті әрі жаңа жағдайға назар аударып  көрейік. Егер 1992ж. 1 шілдесіне дейін  республика орталықтандырылған несиелердің  берілуіне назар аудармаса (өйткені  Ресей орталық банкі ТМД елдеріне берілген несиелік эмиссияға бақылау  орнатқан жоқ) енді жағдай мен экономикалық шарттамалар түбірімен өзгерді. 1992ж.  1 шілдесінен бастап ТМД елдерінің несиелік эмиссиясын Ресей Орталық банкі бақылауға алған және бұл инфляцияны ұстап тұруға септігін тигізеді. Әрине Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі дәл бұрынғыдай коммерциялық банктерге несие беріп, өндірістердің жағдайы жақсы деген түп танытуына болады, яғни есепшоттарды бос ақша, коммерциялық банктердегі корреспонденттік есепшоттарды несиелік сальдо болады, бірақ бұл ақшаны өндірістер Қазақстанда тауарлы материялды құндылықтар болғанда, не ТМД Орталық банктерінде корреспонденттік есепшоттарды ақша құралдары болғанда немесе республиканың корреспонденттік есепшотын толықтыру үшін осы елдерден алынған несие болғанда ғана олар айналымға енеді.

Сөйтіп  нарықтық қатынастарға өту мемлекеттік  меншікті сақтау көбейту мен тиімді басқаруды талап етеді. Әлемде мемлекеттік  мүлікті басқарудың үлкен тәжірибесі жинақталған соны зерттеп, шынайы экономиканы  есептей отырып, шаруашылықта қолдану  қажет.