Тиімді басқарудың құралдары

Қаржы менеджментінің басты мақсаты- қазіргі кезде ж»не болашақта кәсіпорын иелерінің әл-ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады.

         Қаржылық менеджменттің басты міндеті- бқл фирма кірісінің қалыпты деңгейін сақтай отырып, қарапайым акция бойынша, мүмкін болатын дивиденд бойынша көбеюән қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет тәртібін анықтау.

Кәсіпорынның нарықтық құнын барынша  көбейту үрдісі оның пайдасын барынша  көбейту арқылы жүзеге асырылады. Сөйтіп дәрежесі және жиынтығы жағынан жоғары пайда ағымдағы тұтыну мақсаттарына жұмсалуы мүмкін, соның нәтижесінде кәсіпорын ары қарай дамуға қажетті, өзінің қаржы ресурстарын құратын негізгі көзден айырылады ( ал дамымайтын кәсіпорын өзінің нарықтағы конкуренттік жайғасымен жоғалтады, ішкі көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құру әлуетін азайтады, осының барлығы нәтижесінде кәсіпорынның нарықтық құнының төмендеуіне ікеп соғады).

Сонымен қатар жоғары дәрежедегі пайда қаржы-қаражаттық тәуекелдің және блашақта банкроттыққа түсу қаупі есебінен болуы мүмкін, бұл жағдай да кәсіпорынның нарықтық құнының төмендеуіне әкеледі. Сондықтан нарықтық жағдайда пайданы барынша көбейту қаржы менеджментінің басты міндеті болғанымен, оның ең басты мақсаты емес.

Қаржылық менеджмент өзінің басты мақсатын жүзеге асырк  үрдісінде төмендегі негізгі  тапсырмаларды шешуге бағытталады (2-кесте).

 

         2-кесте. Қаржылық менеджменттің негізгі тапсырмалар жүйесі.  

 

Қаржылық менеджменттің  басты мақсаты	Қаржылық менеджменттің өзінің басты мақсатын жүзеге асыруға бағытталған негізгі тапсырмалар
Қазіргі кезде және болашақта кәсіпорын  иелерінің әл-ауқатын барынша  көбейтуді қамтамасыз ету	-алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету; - кәсіпорынның негізгі бағыт  аясында қаржы ресурстарының  құрылған көлемін тиімді пайдалануды  қамтамасыз ету; - көзделген пайда дәрежесінде  қаржы тәуекелі дәрежесін барынша  азайту; -кәсіпорынның даму барысында,  оның қаржы тепе-теңдігін үнемі қамтамасыз ету;

 

Қаржылық менеджмент кәсіпорынның жалпы кірісі, акция  кірісі және акция сценариімен жұмыс  атқарады, сонымен қатар нақты  нарық жағдайының күтіп отырған  нарық жағдайына сәйкес келмегендіктен болатын шығын тәукелімен де жұмыс атқарады. Пайданы барынша көбейту мақсатын басшылыққа ала отырып, компания пайданың бардық түрін алуға болатын баламаны таңдауға тиіс. Акция курсын көбейтуге немесе төленетін дивидендтің көбеюіне әкелетіншешімдерді қабылдауы керек. Бірақ тәжірибеде мұндай әрекеттер капиталдың бір бөлігін жоғалтумен, меншік иелері алдағы кірістерінен айырылуымен, іскерлік имидждің төмендеуімен және кейде фирманың құруымен байланысты болады. Сонымен қатар фирма өз тарапынан ешқандай әсер ете алмайтын факторлар бар, осы факторлар фирманың пайдасын азайтады, оар: технологиялық, ресурстық, қаржылық, экологиялық және саяси шектеулер. [4, 15-бет]

Қаржылық менеджменттің  ең негізгі екі буыны-пайда және тәуекел және олардың арақатынасы, әрбір нақты бір кезеңде корпарацияның  қаржы менеджерінің нақты шешімін анықтайды. Осыған байланысты қаржылық менеджмент құрамына қаржы әрекетінің екә түрі енеді: біріншіден-пайданы көбейту, екіншіден-компанияның нақты өтімділігін қамтамасыз ету.

Қаржылық менеджмент қаржыны басқару мақсатын өндіру процесінен және оларға ықпал ететін әдістер мен тәсілдерден және қаржылық механиз тұтқасынан тұрады (1-сурет).

 

 

                                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 1-сурет. Қаржылық менеджменттің құрылымы

 

Әрбір басқарушы сияқты қаржы менеджменті белгілі бір  басқару обьектісі бар екенін ұйғарады. Осындай басқару обьектісі  болып, кәсіпорын қаржысы мен  оның қаржы іс-әрекеті табылады. [1, 12-бет]

Капитал ме қаржы ресурстарының құрылуының ерекшілігі; осы ұаржы ресурстарды бөлудің формалары мен әдісі, ақша ағымының көлемі мен интенсивтілігі және басұа да қаржы әрекеттің шарттары жеке кәсіпорында өзгешеленеді. Сондықтан, қаржылық менеджментті іске асыру ерекшіліктерінен қаржы менеджменттің обьектісі ретінде классификациялау қажеттілігі туындайды. Жеке классификациялау белгі бойынша:

1. Меншік формасы бойынша:

- меншіктің мемлекет  формасындағы кәсіпорын;

- мемлекеттің мемлекеттік  емес формадағы кәсіпорындар;

2. Іс-әрекеттің ұйымдық-құқықтық нормалары бойынша:

• жеке кәсіпорын;

• серіктестік;
• корпаративті;

3. Сомалық белгі бойынша:

Соманың істеп тұрған классификаторы мен іс-әрекеттің  түріне сәйкес кәсіпорынның түрі.

4. Меншікті капиталдың көлемі бойынша:

• кіші кәсіпорын;

• орташа кәсіпорын;
• үлкен кәсіпорын;
• ірі кәсіпорын;

5. Нарықтағы монополиялық орны бойынша:

• кәсіпорын табиғи монополист;
• тиісті нарықтағы өзінің өнімінөткізу үлесі бойынша монополиялы кәсіпорын;
• бәсекелестік ортада жұмыс істейтін кәсіпорындар;

6. Өмірлік цикл сатысы бойынша:

• «құрылу» сатысындағы кәсіпорын;
• «балалық шақ» сатысындағы кәсіпорын;
• «жастық шақ» сатысындағы кәсіпорын;
• «ерте даму» сатысындағы кәсіпорын;
• «соңғы даму» сатысындағы кәсіпорын;
• «тоқырау» сатысындағы кәсіпорын;

Қаржылық менеджменттің  негізгі субьектілері:

• кәсіпорын иесі.Қаржыны басқару функцияларын және қаржылық іс-әрекеттің біршама бөлігің өзі жүзеге асырады.
• кең профильді ұаржы менеджері. Маман болып табылатын қызметкер кәсіпорынды қаржылық басқарудың барлық функцияларын орындайды.
• Функционалды қаржы менеджері. Тар маманданған жұмысшы, кәсіпорынның бір сферасындағы қаржы іс-әрекет функциясын орындайды.

Кәсіпорынның қаржылық әрекетін тиімді басқару бірқатар принциптерді жүзеге асыру барысында қамтамасыз етіледі, соның ішіндегі ең негізгілері:

1. Кәсіпорыды басқарудың жалпы жүйесімен біріктірілуі.

Кәсіпорынның қандай саласында болмасын басқару шешімі, тура және жанама түрде ақша ағымының құрылуына және қаржылық әрекеттің нәтижесіне әсерін тигізеді. Қаржылық менеджмент өндірістік менеджментпен, жұмысшылар менеджментімен және басұа да қызметтік менеджменттермен тікелей байланысты. Бұл кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен қаржылық менеджменттің үйлесімді біріктірудің қажеттілігін анықтайды.

2. Басқару шешімдерінің құрылуының кешенді сипаттамасы.

Қаржы ресурстарын құру, бөлу және өолдану саласындағы және кәсіпорынның ақша айналымын ұйымдастыру бойынша басқару шешімдері оның қаржы қызметінің нәтижесімен тығыз байланысты және оған тура немсе жанама түрде әсер етеді. Кей жағдайда бұл жағдай қарама-қарсы сипатта болады.

3.Басқарудың жоғарғы динамизмі.

  Кәсіпорында өткен кезеңде дайындалып, жүзеге асырылған, ұаржы ресурстарын құрып, қолдану және ақша айналымын оңтайландыру саласындағы тиімді басқарушылық шешімдерүнемі кәсіпорынның қаржы қызметінің келешектегі кезеңдерінде қолданыла бермейді. Бұл нарықтық экономикаға көшу кезіндегі сыртқы факторлардың жоғарғы серпініне жіне ең алдымен-қаржы нарығының жағдайының өзгеруіне байланысты. Сонымен қатар, уақыт өткен сайын кәсіпорынның ішкі жағдайлары да өзгереді. Сол себепті қаржылық менеджментті сыртқы орта факторларының, ресурстық мүмкіндіктердің, өндірістік және қаржы қызметінің қйымдастыру нысандарының, ұаржы жағдайының және өзге де кәсіпорынның қызмет ету параметрлерінің өзгерісін ескертетін жғары динамизммен сипаттауға болады.

4.Жеке басқарушылық шешімдерді дайындауға көзқарастың көпнұсқалылығы.

Осы принципті жүзеге асыру үшін, қаржы ресурстарын құру және қолдану, ақша айналымын ұйымдастыру саласындағы  әрбір басқарушылық шешімді әрекеттің  балама мүмкіндігін ескере отырып дайындау қажет. Басқарушылық шешімнің балама жағдайлары болған жағдайда, кәсіпорынның нақты қаржы саясатын немесе қаржы стартегиясын, ұаржы идеологиясын анықтайтын критерийлер жүйесін негізге ала отырып, жүзеге асыратын талдау жасау қажет. Мұндпй критерийлер жүйесін кәсіпорын өзі бекітеді. 

5. Кәсіпорынның даму  стратегиясының мақсаттарынан хабардар  болу.

Ағымдағы кезеңдегі қаржы қызметі  саласындағы қандай да болмасын басқарушылық шешімдердің жобасы тиімді болып  көрінгенмен, егер (ол) кәсіпорынның басты  мақсатына, оны дамытудың стратегиялық бағыттарына қарама-қайшы келсе, алдағы уақытта қаржы ресурстарының ішкі көздері әсерінен меншікті қаржы ресурсын құрудың экономикалық базасын бұзса, ол қабылданбауы керек. [3, 46-бет]

Қаржылық менеджменттің 2 негізгі  функциясы бар: басқару обьектісінің функциялары және басқару субьектілерінің функциялары.

Басқару обьектісінің функцияларына мыналар жатады: ақша айналымының ұйымдастырылуы, қаржылық құралдар және инвестициялармен жабдықтау, қаржылық жұмыстарды ұйымдастыру және т.б.

Басқару субьектілерінің  функцияларына қаржылық жұмыста және шаруашылық процесте адамдардың қарым-қатынасына әрекет жасауға бағытталған жалпы қызмет түрі. Бұл функциялар, яғни нақты басқару қызмет түрі жинақтардан,   табыстардан, ақпаратты сақтаудан, шешімдерді қабылдаудан тұрады. Қаржылық менеджментке мынадай функциялар тән: жоспарлау, болжау, ұйымдастыру, реттеу, үйлестіру, ынталандыру, бақылау.

Қаржылық менеджментте жоспарлау маңызды орын алады, Басқару  функциясы-қаржылық жоспарлау-мемлекеттің  қаржысымен байланысты қатынастарынреттейтін құқық саласы. Қаржылық жоспарлау экономикалық және әлеуметтік жоспарлаудың негізгі болып, ұаржылық механизмнің қосалқы жүйесі болып табылады. Қаржылық жосмарлау- ақша ресрстарын құру, бөлу, қайта бөлу, және пайдалану процестерін жоспарлы түрде басқару.

Болжау қаржылық менеджментте-белгілі  бір құбылыс, обьекті, процестің  нақты болашақ дамуында божамды  әзірлеу болып табылады.

Қаржылық менеджментте ұйымдастыру формасы әр түрлі  ережелер арқасында қаржылық бағдарламаны бірге тудыратын адамдар жиынтығы.

Реттеу қаржылық менеджментте –қаржылық жүйенәі тұрақтылық жағдайына  жету құралы арқылы басқару обьектісіне  әсер етуі. Реттеу ағымдағы іс-шаралар  құрайды.

Үйестіру қаржылық менеджментте – мамандар және басқару аппараттарының, басұару жүйелердің барлық бөлімдерінің жұмысын ыңғайлату. [5, 82-бет]

Ынталандыру- өзінің еңбегінің  қорытындысына қызығушылығы қаржылық қызметтегі жұмысшыларды ынталандыру  болып табылады. Шығындалған еңбектің сапасы мен санына байланысты қажеттіліктердің бөлінуі арқылы ынталандыру жүзеге асырылады.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. «ҚАЗТРАНСОЙЛ» АҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ

 

1. «ҚазТрансОйл» АҚ-ның технико-экономикалық сипаттамасы

 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 2 сәуірдегі №461 Қаулысымен 1997 жылғы сәуірде Мұнай Тасымалдау жөніндегі «ҚазТрансОйл» Ұлттық Компаниясы жабық тұрпаттағы акционерлік қоғамы құрылып, оған Қазақстанның барлық жұмыс істеп тұрған магистралды мұнай құбырлары, мұнай өнімдері құбырлары және су ағызарлары берілді.

Компанияны құрудың мақсаты - мұнай тасымалдауды, оның экспорты мен импортын жүйелендіру, кәсіпорындарды басқару құрылымын оңтайландыру болатын. Халықаралық мәселелерде Қазақстан Республикасының экономикалық (ұлттық) мүдделерін сақтау, инвестициялар тарту, барлық арналы мұнай құбырлары үшін бірыңғай тарифтік саясат жүргізу қажеттігі де көзделген. Компания-Қазақстанның бүкіл аумағында мұнай құбыры жүйесінің операторы болып табылады.

«ҚазТрансОйл» Қазақстанның сегіз облысының аумағынан өтетін 6400 шақырымнан астам арналы мұнай құбыры мен 2000 шақырымдық су ағызғыны пайдаланады. Компанияның құрамына 39 сорап айдау станциясы енеді. Резервуар паркіндегі мұнай қоймаларының жалпы көлемі 1200 мың текше метрді құрайды. Компания Атырау қаласындағы, Атырау облысының Мақат станциясындағы мұнай құятын темір жолэстакадаларын және Ақтау МАС-ында мұнай қотару эстакадасын пайдаланады (2000 жылы Атырау қаласында мұнай қотаратын эстакада және Қарағанды облысында Атасу мұнай құю эстакадасы пайдалануға берілді). Темір жол цистерналарына мұнай құятын терминалдардың жалпы қуаты жылына 5 млн. тоннаға жетеді. Ақтау теңіз портының қайта құрылуына және кеңейтілуіне байланысты теңіз терминалдарынан шикі мұнай жөнелту көлемі жылына 2 млн. тоннаға өсті, ал мұнай құю айлағының жобалық қуаты жылына 6 млн. тоннаға дейін жетеді. [17]

Компания Қазақстанның мұнай өңдеу зауыттарына, сондай-ақ, жақын және шет елдерге экспортау  үшін шикі мұнай тасымалдауды қамтамасыз етеді.

           «ҚазТрансОйл» Қазақстанның бүкіл  мұнай құбыры жүйесінде орталықтандырылған диспетчерлік бақылауды және мұнай жеткізілімін басқаруды жүзеге асырады, Қазақстанда өндірілетін мұнайдың негізгі көлемін құбыр арқылы тасымалдауды қамтамасыз етеді.