Тиімді басқарудың құралдары

 

№	Көрсеткіштер	Сим вол дары	2007	2008	2009	өзгерістер
						2008/2007	2008/2009
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Меншікті капитал	мк	549721366	652925296	789738351	+103203930	+136813055
2	Ұзақ мерзімді активтер		657289614	823442155	807038421	+166152541	-16403734
3	Меншікті айналым капиталының  бар болуы	мак	-107568248	-170516859	-18100070	-62948611	-188616929
4	Ұзақ мерзімді міндеттемелер	у» + 3	232083135	399500294	332369227	+167417159	-67131067
5	Тауарлы-материалдық  қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің бар болуы	Мак/Ұ3	124514887	228983435	314269157	+104468548	+8528722
6	Қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар	Қн	120499615	191555488	155064797	+71055873	-36490691
7	Тауарлы-материалдық  қорлардың қалыпты қалыптасу  көздерінің жалпы мөлшері	нк	245014502	420538923	469333954	+175524421	+48795031
8	Тауарлы-материалдық  қорлар	қ	55502199	452273936	58345481	+396771737	-393928455
9	Өзіндік айналым капиталының  артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)	+Мак	-163070447	-622790795	-76445551	-459720348	+546345244
10	Тауарлы-материалдық  қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)	-+ Мак/ұз	+69012688	-223290501	+255923676	-292303189	+479214177
11	Тауарлы-материалдық  қорлардың қалыпты негізгі қалыптасу  көздерінің жалпы мөлшерінін артыктығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)	+-нк	+189512303	-31735013	+410988473	-221247316	+442723486

 

Жоғарыда келтірілген  талдауларға қарап, кәсіпорынның қаржылық жағдайы айтарлықтай жақсы деп  қорытындылауға болмайды. Меншікті капитал  мен тартылған капиталдың құрылымын  талдау, олардың теориялық мәндерге кейбір кездерде сай келіп, кейбір кездерде ауытқығандығын көруге болады.

Кәсіпорынның болашақта  күтілетін төлем қабілеттілігіне  сипаттама беру үшін баланс негізінде  активтердің өтімділігіне талдау жасау  қажет. Өтімділік түсінігі активтерге және кәсіпорынның өзіне қатысты айтылады. Активтердің өтімділігі - бұл активтердің ақша қаражаттарына айналу мүмкіншілігі менжылдамдығы, ал кәсіпорынның өтімділігі - бұл кәсіпорынның өз міндеттемелерін уақытында өтеу мүмкіншілігі.

Баланс өтімділігін  талдау өтімділік дәрежесі бойынша  топтастырылған актив топтарын өтелу  мерзіміне байланысты топтастырылған пассив топтарымен салыстыруға негізделеді.

Егер бір жүйенің  бір немесе бірнеше теңсіздігінің  қолайлы варианттарға қарама-қарсы  мәні болса, онда баланс өтімділігінің  абсолютті өтімділіктен азды-көпті  айыпмашылығы болады. Бұл кезде активтердің бір тобы бойынша қаражат жетіспеушілігі олардың басқа топ бойынша артылғанымен орны толтырылады, бірақ өтем тек құндық мөлшері бойынша жүзеге асырылады, өйткені нақты төлем жағдайында аз өтімді активтер неғұрлым өтімді активтердің орнын баса алмайды. Баланс өтімділігін талдау үшін аналитикалық кесте құрылған.

Төлем қаражаттарының бірінші тобы төлем міндеттемелерін жауып түр, екінші бөлімінде 2007 жылы, 2008 және 2009 жылдары П₂ активтерден жоғары болып тұр. Актив пен пассив баптарының I тобының жиындарын салыстыру арқылы жақында келіп түскен кірістер мен төлемдердің қатынасын көрсетеді.

Актив пен пассив баптарының II тобын салыстыру жақын уақытта күтілетін төлем тәртібінің жақсаруын көрсетеді. Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының I және II топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорынның төлем қабілеттігі 2007 жылы жақсы болып, 2008-2009 жылдары төлеу қабілеттігі болмағанын көрсетеді. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы 2007 жылы 189512303 (89000583+100511720) құрады, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы ағымдағы пассивтер - 120499615 (68991126+51508489), бұл 69012688 мың теңгеге (189512303-120499615) пассивтерден көп.

Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру  перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді салыстыру негізінде төлем қабілеттігін жобалауды көрсетеді, яғни кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. Талданып отырған кәсіпорында 2007-2009 жылдары төлем қаражаттарының айтарлықтай азшылығы болған. Егер 2007 жылы оның мөлшері 232083135 мың теңге болған болса, 2008 жылы 399500294 мың теңгені, 2009 жылы 332369227 мың теңгені құрады.

Баланс активі мен  пассиві баптарының төртінші тобының  жиындарын салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы жаба алу мүмкіндігінің аз екендігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек болады, ал үздіксіздік принципін сақтау немесе жұмыс жасап жатқан кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің өз меншікті айналым капиталынын болуы талап етіледі. Ол үшін келесі теңсіздік сақталуы керек: А₄<П₄, яғни меншікті қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болуы керек, алайда компанияда бұл теңсіздік керісінше.

Талданып отырған кәсіпорында  екі кезеңде де келесідей қатынас  сақталады:

А₁>П₁

А₂<П₂

А₃<П₃

А₄ >П₄ , яғни абсолютті өтімді активтер ең жедел міндеттемелерді оңай өтейді, демек осы сәтте кәсіпорынның төлем қабілеті жоғары. Дегенмен кәсіпорынның балансы жеткілікті түрде өтімді емес, себебі активтер мен пассивтер арақатынасын ескере отыра, олардың теориялық мәндеріне сай келмейтіндігін көруге болады. Теңсіздіктердің тек біріншісі ғана орындалып, екіншісі тек 2007 жылы ғана орындалғанын көруге болады. Бұл жолы да соңғы мәліметтерді ескерген жөн екені айтылса, бұл теңсіздіктің де орындалмағанын көруге болады.[14]

 

8-кесте. «ҚазТрансОйл» АҚ-ның баланс активінің өтімділік дәрежесі және оның пассивінің төлеу мерзімінің шұғылдығы бойынша баптардың тобы

 

Актив	Сомасы, мың тг.			Пассив	Сомасы, мың тг.			Төлеу артықтығы (+), жетпеушілігі(-)
	2007	2008	2009		2007	2008	2009	2007	2008	2009
1. ең өтімді активтер	89000583	264546509	289923584	1. тез төленуге тиіс  міндеттеме лер	68991126	41640317	93544844	+20009457	+222906192	+51904527
2. тез өтімді активтер	100511720	101250128	121864889	2. қысқа мерзімді міндеттеме  лер	51508489	149915171	61519953	+49003231	-48665043	-88395218
3. баяу өткізілетін активтер	55502199	81073550	58345481	33. ұзақ мерзімді міндеттеме лер	232083135	399500294	332369227	-176580936	-318426744	-67131067
4. қиын өткізілетін  активтер	657289614	797110891	807038421	4 тұрақты міндеттеме лер	549721366	652925296	789738351	+107568248	+144185595	+136813055
Жиыны:	902304116	1243981078	1277172375	Жиыны:	902304116	1243981078	1277172375	-	-	-

 

 

8-кесте негізінде кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне абсолютті шамада баға берілді. Төлем қабілеттілік деңгейіне қысқа мерзімді перспективада салыстырмалы баға беру үшін төлем қабілеттіліктің келесідей көрсеткіштері есептеледі:

1. Абсолютті өтімділік  коэффициенті (К_аө.) :

 

        К_{а ө}. = Ақша қаражаттары + құнды қағаздар/ Ағымдық міндеттемелер > 0,2     

 

Бұл көрсеткіш ағымдық  міндеттемелердің қай бөлігі ақша қаражаттарымен бірден өтеле алатындығын бейнелейді, бұл көрсеткіштің мәні жоғары болған сайын қарызды қайтару сенімділігі  де жоғары. Егер кәсіпорын ақша қаражаттарының кірісі мен шығысын көлемі мен мерзімі бойынша үйлестіре алса, онда бұл көрсеткіштің мәні төмен болғанымен кәсіпорын төлем қабілеттілігін жоғалтпайды. Көрсеткіш деңгейіне белгіленген талап бойынша ағымдық міндеттемелердің 100 теңгесіне 20 теңгеден жоғары абсолютті өтімді активтер сомасы келуі тиіс.

2. Жылдам өтімділік коэффициенті (К_жө.) :

 

К_{п л} =Ақша қаражаттары + құнды қағаздар + алашақ қарыз+ басқа да активтер / Ағымдық міндеттемелер > 1                     

 

Көрсеткіш деңгейіне  белгіленген талап бойынша ағымдық міндеттемелердің 100 теңгесіне 100 теңгеден кем емес абсолютті активтер мен дебиторлық берешек сомасы келуі тиіс. Егер өтімді активтерде дебиторлық берешек үлесі басым болса, онда жоғарыдағы қатынастың да мәні жоғары болуы тиіс.

3. Ағымдық өтімділік коэффициенті (К_ағө.) :

 

Каг.ө. = Ағымдық активтер/ Ағымдық міндеттемелер > 2    

 

Яғни, кәсіпорын төлем  қабілетті болуы үшін ағымдық  активтер сомасы ағымдық міндеттемелер  сомасынан ең кемі екі есе көп  болуы тиіс.

4. Жалпы өтімділік коэффициенті (К_жө.) - салыстырмалы түрге келтірілген активтер сомасының салыстырмалы түрге келтірілген пассив сомасына қатынасы:

 

К_жө. = Аі + 0,5 А₂ + 0,3 А₃/П! + 0,5 П₂ + 0,3 П₃ > 0,9,            

 

Талданып отырған кәсіпорын  мысалында баланс өтімділігінің  көрсеткіштері келесідей (9-кесте):

Талданып отырған кәсіпорында 2008-2009 жылдары 4 көрсеткіштің мәні шекті мәндерге сәйкес келеді және уақыт өтуіне қарай бұл көрсеткіштердің мәндері жоғарылай түседі. Жоғарыда есептелген көрсеткіштер тек кәсіпорын басшылығы үшін ғана емес, сыртқы талдау субъектілері үшін де қызығушылық туғызады: абсолюттік өтімділік коэффициенті шикізат пен материалдар жеткізушілер үшін, жылдам өтімділік коэффициенті - банктер үшін, ағымдық өтімділік коэффициенті - инвесторлар үшін маңызды.[1, 127-бет]

 

9-кесте. Баланс өтімділігінің көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	Мәні			Өзгеріс (+,-)		Шекті мәні
	2007	2008	2009	2008/ 2007	2009/ 2008
Абсолютті өтімділік коэффициенті	0,7	1,2	1,9	+0,5	+0,7	>0,2
Жылдам өтімділік коэффициенті	1,6	1,6	2,7	0	+1,1	> 1
Ағымдық өтімділік коэффициенті	2,0	2,2	2,7	+0,2	+0,5	>2
Жалпы өтімділік коэффициенті	0,9	1,4	1,6	+0,5	+0,2	>0,9

 

4-суреттен кәсіпорынның баланс өтімділігінде ағымдағы өтімділік коэффициенті 3 жыл бойы жақсы қарқынмен жоғарылағанын көруге болады. [14]

 

4-сурет. «ҚазТрансОйл» АҚ-ның баланс өтімділігінің өзгерісі

 

Өтімділік көрсеткіштеріне  талдау жасап, олардың деңгейіне  баға беру біршама шартты екендігін  ескеру қажет. Себебі баланс мәліметтері  бойынша активтердің өтімділігі мен міндеттемелердің жеделдігін нақты анықтау мүмкін емес. Мысалы, запастардың өтімділігі олардың сапасына, түріне байланысты, ал дебиторлық қарыздың бір бөлігі мүлде өтелмеуі мүмкін. Сол себепті бұл сұрақтарға дәлірек жауапты нақты кәсіпорынның өзін жүргізілген терең ішкі талдау жасау негізінде ғана беруге болады.

 

3. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ НЕГІЗІНДЕ КӘСІПОРЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЫЛАТУ

 

1. Тиімді басқарудың  құралдары

 

Тұрақтылық негізінде  кірістердің шығыстардан тұрақты  артуы түсіндіріледі. Қаржылық тұрақтылық жалпы тұрақтылықтың басты компоненті болып саналады. Қаржылық тұрақтылық қаржылық ресурстарды бөлумен және шығындарға қатысты оларды тиімді пайдаланумен сипатталады.