Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда

Халықаралық сауда – экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық ұйымдар  құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады.

ГАТТ  – тарифтер мен сауда туралы басты  келісім. Оған қатысушылардың сауда  қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады. ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл  ірі халықаралық ұйымның шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды  талқылау үшін мүше елдер арасында келіссөздер, консультациялар, кездесулер өткізіледі. ГАТТ-тың толық құқылы мүшелерінін, саны 1990 жылы 90-ға жетті.

ЕАСТ  – Еуропалық еркін сауда ассоцияциясы 1960 жылдан бастап жұмыс істейді. Бұл ассоцияцияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.

ЮНКТАД  – БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық мемлекет, сондай-ақ көптеген халықаралық ұйымдар кіреді. ЮНКТАД – халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне қолдау жасайды.

Сыртқы  сауданың негізгі көрсеткіштері

Біздің  республика саяси және экономикалық тәуелсіздікке ие болып, халықаралық  экономикалық қарым-қатынастардың  толық құқықты субъектісі болды: серіктес-елдердің аясын кеңейтті, көптеген дамыған және даму үстіндегі  мемлекеттермен экономикалық байланыстарды  орнатты, бұрынғы әріптестермен  қатынастарын қайтадан құрды, әлем рыногына ықпалдасу жолында ілгері басты.

Қазақстанның  сауда әріптестері қатарында  еуропалық елдермен қатар, азия өңірінің, Америка, Африка және Австралия елдері де бар.

1997 жылдан  бастап елдің сыртқы саудасының  географиясы шалғай шетел елдерімен  байланыстарды кеңейту бағытына  қарай өзгергені байқалады. Достастық  елдері арасында және ТМД-дан  тыс елдер арасындағы экспорт  көлемінің пайыздық арақатынасы  да айтарлықтай өзгерді. Шалғай  шетел елдерімен саудадағы экспорт  белсенділігінің қарбалас кезеңі 2000 жылға тура келді. Бір уақытта  2000 жылы ТМД елдері арасындағы  негізгі сауда әріптестері болып  табылатын барлық елдерге экспорт  көлемі айтарлықтай ұлғайтылды.

1995 жылмен  салыстырғанда 2005 жылы сыртқы  сауда айналымының көлемі 5 есеге  өсіп, 45201,5 АҚШ долларын құрады (2004 жылы өсім - 37,5%). Экспорт операцияларының  өсу қарқыны 1999 жылы 10%-ға, 2000 жылы 50%-ға кетерілгеннен кейін 2005 жылы 38,6% құрады. 2005 жылы сыртқы сауда  айналымының өсуіне экспорт және  импорт операциялары көлемінің  көтерілуі ықпал етті (1-сурет).

2005 жылы  Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем ел-дерінде сауда серіктестері  болды (1995 жылы - 146 елде). 2005 жылы ҚазақстанныңТМД  елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн. АҚШ долларын құрады  және 2004 жылмен салыстырғанда 19,4%-ға  көтеріл-ді, оның ішінде экспорт  - 4066,8 млн. АҚШ долларына (1%-ға  төменде-ді), импорт - 8133,9 млн. АҚШ  долларына (33%-ға өсті).

Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында  Ресей Фе-дерациясымен жасалатын  сауда жетекші роль атқарады, ол бұрынғы тарихи қалыптасқан процестердің арқасында Қазақстанның негізгі  сауда әріптесі және қазақстан өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.

Әлемдегі  басқа мемлекеттермен сыртқы сауда  айналымы 33000,8 млн. АҚШ долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 45,6%-ға көтерілді, соның ішінде экспорт - 23782,2 млн. АҚШ  доллары, 48,6%-ға көтерілді, импорт - 9218,6 млн. АҚШ доллары, 38,3%-ға көтерілді (1-кесте).

 

Сыртқы сауда айналымының серпіні

2-кесте

Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштері

өткен жылға %-бен

	1995	2000	2005
Тауар айналымы	133,3	145,4	137,5
ТМД елдері	136,7	162,7	119,4
ТМД-дан  тыс елдер	128,4	137,0	145,6
Экспорт	162,5	150,1	138,6
ТМД елдері	153,9	154,7	99,3
ТМД-дан  тыс елдер	174,4	148,5	148,6
Импорт	106,9	137,9	135,8
ТМД елдері	121,9	170,3	133,0
ТМД-дан  тыс елдер	83,4	112,5	138,3

1-диаграмма

Қазақстан Республикасы экспортының  тауарлық құрылымы

2005

3-кесте

ТМД елдеріне Қазақстан Республикасы экспортының серпіні

млн.АҚШ доллары

Елдің атауы	1995	2000	2005
Барлығы	5250,2	8812,2	27849,0
Соның ішінде
ТМД елдері	2883,5	2336,7	4066,8
ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ	2535,3	1882,2	3329,7
Беларус	54,2	19,9	26,5
Қырғыстан	74,9	58,3	225,5
Ресей Федерациясы	2365,8	1751,4	2927,2
Тәжікстан	40,4	52,6	150,6
ЕУРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНАН  ТЫС ЕЛДЕР	348,2	454,5	727,0
Әзірбайжан	23,1	46,8	129,1
Армения	0,2	4,1	43,1
Грузия	0,3	7,7	52,0
Молдова	2,5	1,1	52,5
Түрікменстан	47,5	7,1	17,3
Өзбекстан	153,1	133,5	242,6
Украина	121,5	254,2	200,4

 

2-диаграмма

Қазақстан Республикасының 2006 жылғы негізгі  әріптес елдер бөлінісіндегі  экспорты мен импорттың құрылымы

 

                 Экспорт             Импорт

        

 

 

3-диаграмма

Қазақстан Республикасының 2006 жылғы негізгі  тауарлық топтар бойынша экспорты мен  импортының құрылымы

 

Экспорт

 

Импорт

 

                 II Халықаралық және сыртқы сауда саясаты

 

2.1 Сауда саясаты: мәні, негізгі  түрлері

 

Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта  шешілді. Бұл мағынадағы экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен құндылықтары бар  объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он жылдықтарда  бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан белгілі  бір қарама-қайшы іс-әрекеттер  орын алуы мүмкін.

Өйткені кез келген-ұлттық саясат олардың  нақты экономикалық мүдделерін қорғауы  немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің мүдделері  арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол жеткізуге  бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу әрекеттерімен  толығуы қажетгілігін алдын-ала  анықтайды.

Сауда саясаты  негізіне әлемдік кеңістіктегі мемлекеттердің өзара қарым-қатынастар типі жатады. Олардың ішіндегі үш негізгі бағыттарды атап өтуге болады: яғни «Солтүстік-Оңтүстік», «Солтүстік-Оңтүстік», «Оңтүстік-Оңтүстік».

«Солтүстік-Оңтүстік»  жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек бөлінісінің тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі түрлерін шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік пайдаланулардағы тауарларды шеттен әкеледі.

Өзара қарым-қатынастардың  мұндай моделін «Солтүстік-Солтүстік» жүйесіндегі экономикалардың өзара қатынастарының мазмұндылығымен салыстырғанда, алдыңғы модельде экономикалардың өзара толықтырылуы жоқ екендігі анықталған.

Кез келген жағдайда Солтүстіктің немесе Оңтүстіктің  саудасы жөнінде сөз еткенде  жүзеге асырылатын саясаттың екі  түрі жөнінде айтуға болады:

- сыртқы  сауда саясаты жөнінде;

- халықаралық  сауда саясаты жөнінде.

Сыртқы  сауда саясаты дегеніміз – мемлекеттің басқа елдермен жасайтын сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.

Халықаралық сауда саясаты – ұжымдық жекелеген елдер тобының, монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің көрінісі.

Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибесі 2 принципке негізделген: еркін сауда және протекционизм.

Зерттеулер  көрсеткендей, осы шараларды іске қосуды уақытша параметрлері бойынша, барлық мемлекеттер бір-бірінен  өзгешеленеді. Мысалы, бірқатар мемлекеттер  өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң курсынан, кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.

Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа  елдер алғашқы кездері тек  қана экспорттық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әкелуге  жағдайлар (бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ  тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.

Осыған  ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру саясаты  жүргізілді. Тым аса дифференцияланған  әдіс-айлалар Малайзия тәжірибесінде  көрініс тапты, ондағы шектеулер  белгілі бір өнімнің экспортына, өндірістң, фирманың немесе жалпы саланың  сандық параметрлеріне байланысты белгіленді.

Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды жүзеге асыру  жолын таңдау өте маңызды.

Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу  дәрежесін арттыру ісін менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарын таңдады (Аргентина), бұған қарағанда  Бразилия өз тауарларын терең өңдеуді  арттыру жолы бойынша жүргізіп отырды.

Мұндай  мысал Латын Америкасында, Шығыс  Азияда кең танымал. Экономикалық дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті бағыттады. Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардың өзгеруін қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекционистік қорғау жүргізілді.

Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде жүруі тиіс. Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.

Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестициялық, кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы тиіс.

Атап  айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені, елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар еркін сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді. Инвестициялық саясаттың құралдары «даму локомотиві» болып қызмет ете алатын салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.

 

2.2 Сауда саясатының құралдары

 

Мемлекет  шаруашылық субъектілеріне кеңестер беруі  және қандай да бір іс-әрекетке ынталандыруы мүмкін.

Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу, мысалға бір өнімнің экспорты мен импортына және бір елге қатысты тыйым салу болып табылады.

Сыртқы  сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келісімдер жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы, мемлекет шаруашылык субъектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәйкес шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік (tariffs) және тарифтік емес шектеулер (non tariffs barriers) кіреді.

Әлемдік нарықтың динамикалық өзгермелі  конъюнктурасы жағдайында аргентиналық нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму локомативті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының өндірістік кешенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген еді.

Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда  саясаты бірінші немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан  экономикалық салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың  басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің  ашылуы, халықаралық экономикалық ұйымдарға  кіруі, аймақтық принциптерді күшейту  жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан, кейде  шектеулі болады.

Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік  мемлекеттер сыртқы сауда ұйымына  кіру жолында кедендік және басқа  келісімдер шеңберінде қабылданған  міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.

Әр түрлі  елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде мыналар  анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік  шаруашылық байланыстардың біртұтас кешенінің  күрделі әлеміне - ұлттық экономикалардың  тиімді түрде кіруі сияқты оңтайлы  нұсқаны пайдалану жолымен жүруі  тиіс.

Осыған  байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:

- экспорттық  салалардың дамуы үшін жағдайлар  жасау немесе экспорттық өндіріс  салаларына бағыттау;

- кейбір  салалардың дамуын бағалау және  импорттық өндіріспен бәсекелесу  үшін мүмкіндігі жоқ салаларды  жабу бағдарламасын қабылдау;

- егер  белгілі бір саланың келешекте  әлемдік нарықта белгілі бір  орынды қамтамасыз ету мүмкіндігі  болса, бірақ та қазіргі таңда  осы мүмкіндіктерді жүзеге асыру  жағдайы болмағанда: