Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда

Сауда капиталы қанау процесінің шеңберін ұлғайтады. Оның өзгесіне тек өнеркәсіп жұмысшылары ғана емес, қолөнершілер және интеллегенцияның басым көпшілігі ұшырайды. Сауда капиталы еңбекшілерді қосымша тонаудың өткір құралы. Жалдамалы еңбек халық даналығындағы «Жығылғанға жұдырық» дегенге осы жерде тап болды-ау.

Халықаралық сауданың дамуының басты бағыттары  мен келешегі.

Әлем  экономикасында тауарлар мен қызмет көрсетулерді ұлттық шекара арқылы айырбастау процесін «халықаралық сауда» деп атайды.

Шет елдерден сатылып алынатын тауарлар мен қызмет көрсетулер – «импорт» деп аталады. Ал, басқа елдерге сатылатын тауарлар экспорт болып саналады.

Егер  ұлттық валюта құны басқа валюталармен салыстырғанда немесе онда елдің  экспорты көбейіп, ол тауарлар басқа  ел тұрғындары үшін арзандайды. Осындай  жағдайда, міндетті түрде импорт азайып, ал тауарлар осы елдің тұрғындары үшін қымбаттайды. Ал, ұлттық валюта құны басқа валюталармен салыстырғанда  артса, онда керісінше бағыттағы  құбылыстар пайда болады.

Қазақстанның  егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында  халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқуды  жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып  отыр.

 

 

4-кесте

Қазақстан Республикасының сыртқы саудасы

(млн АҚШ  доллары)

	2002	2003	2004	2005	2006
Тауар айналымы -барлығы соның ішінде: ТМД елдері әлемнің басқа елдері экспорт – барлығы  соның ішінде: ТМД елдері әлемнің басқа елдері Импорт – барлығы соның ішінде: ТМД елдері әлемнің басқа елдері	16254,3   5237,6 11016,8 9670,3   2194,3 7476,0 6584,0   3043,2 3540,8	21335,4   6912,8 14422,6 12926,7   2980,5 9946,2 8408,7   3932,3 4476,4	32877,5   10215,1 22662,4 20096,2   4097,2 15999,0 12781,3   6117,9 6663,4	45201,2   12200,6 33000,6 27849,0   4066,7 23782,3 17352,2   8133,9 9218,3	61927,2   16637,5 45289,7 38250,3   5574,0 32676,3 23676,9   11063,5 12613,4

 

5-кесте

Қазақстан Республикасының негізгі  елдер-сауда серіктестері бөлінісіндегі  экспорты

	2004		2005		2006
	млн. доллар	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. доллар	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. доллар	қоры-тындыға пайызбен
Барлығы	20096,2	100,0	27849,0	100,0	38250,3	100,0
соның ішінде:
ТМД елдері	4097,2	20,4	4066,7	14,6	5574,0	14,6
ЕурАзЭҚ елдері	3214,5	16,0	3329,7	12,0	4611,9	12,1
Беларусь	18,3	0,1	26,5	0,1	71,0	0,2
Қырғызстан	222,0	1,1	225,5	0,8	267,8	0,7
Ресей Федерациясы	2838,1	14,1	2527,2	10,5	3731,1	9,8
Тәжікстан	136,1	0,7	150,6	0,5	157,3	0,4
Өзбекстан					384,7	1,0
ЕурАзЭҚ-тан тыс елдер	882,7	4,4	737,0	2,6	962,1	2,5
Әзірбайжан	287,1	1,4	129,1	0,5	226,4	0,6
Түрікменстан	26,1	0,1	17,3	0,1	20,7	0,1
Өзбекстан	201,7	1,0	242,6	0,9
Украина	277,8	1,4	200,4	0,7	622,8	1,6
Басқа елдер	90,0	0,5	147,6	0,5	92,2	0,2
ӘЛЕМНІҢ БАСҚА ЕЛДЕРІ	15999,0	79,6	23782,3	85,4	32676,3	85,4
ЕУРОПА	10979,5	54,6	17100,8	61,4	24032,4	62,8

 

 

3.2 Әлемдік сауданың артықшылығы мен келешегі

 

Қазақстанның  егемен ел ретінде БҰҰ-на жөне басқа  да көптеген халықаралық ұйымдарға  мүше болуы, ел экономикасын халықаралық  сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға  объективті жағдайлар жасады.

Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оң құбылыстарды байқар едік:

1. Теңгенің  тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы  теңге доллармен салыстырғанда  28,8 пайыз төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана төмендеді. Бұл  тенденция 1997 жылы және одан  әрі де сақталады деп күтілуде;

2. Инфляция  деңгейінің төмендеуіне байланысты  Ұлттық банктің қайта қаржыландыру  ставкасы егер 1995 жылдың орта  шенінде жылдық 75 пайыз болса,  сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.

3. Өндірістің  құлдырауы тежеліп, макроэкономикалык  ахуал барынша тұрақтанып, келешегіне  болжам жасайтындай күйге жете  бастады. Ішкі жалпы өнім (І.Ж.Ө) 1996 жылдың бірінші жартысында 1995 жылдың сол кезімен салыстырғанда  101,1 пайыз, соның ішінде өнеркәсіп  орны – 100,2 пайыз болды. Соңғы  жеті жылдың ішінде тұңғыш  рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы  тоқталып, біршама экономикалык  өсуге қол жеткізілді.

4. Экспорт  өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда,  егер 1995 жылы оның өсімі 154,5 пайыз  болса, кейінгі жылдарында едәуір  өседі деп күтілуде.

Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған  сыртқы сауда режимі, баға жасау  еркіндігі және дүниежүзілік рыноктаға  бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажетгігі туындап отыр. Солардың ішінде:

- облыстардың  лицензиялар беру құқығын жойып,  сыртқы (сауда режимі) экономикалық  байланыстар министрлігінен мемлекеттік  сыртқы сауда компанияларын бөліп,  олардан монополиялық сауда жасау  қүқығын алу қажет;

- барлық  лицензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;

- экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.

Қазақстанның  сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы  орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерілін ішінде аяқталған кешен құрып, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.

Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін, интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл қолға алу міндетгері тұр.

Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық потенциялын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығымен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік деңгейі жоғары екендігі түсінікті. Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның осы замандағы басты ерекшелігі оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.

Қазақстанда дамыған елдер қатарына қосатын  факторларға халқының жаппай сауаттылығы, ғылыми зерттеу мекемелерінің кең  жүйесі, ғарыштық зерттеулерге қатысу мүмкіндіктері жатады.

Экономиканың, шикізаттың бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа технологияларға деген  қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері.

Ал, дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағытындағы іс-қимылдары  көптеген кедергілерге кездесетіні  белгілі. Мысалы, дамыған елдер, атап айтсақ, АҚШ «таргетинг» дегенді пайдаланушы елдерге қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.

Таргетинг — экспорттық потенциалды, негізінде бір мақсатты ғана көздеп, өсіре беру. 1997 жылдың басында Мәскеуде, Интеграциялық комитетте Белорусьтің, Қазақстанның, Қырғызстанның және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі жөнінде жұмыс бабындағы кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар 1996 жылдың соңында Сингапурда өткен бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына (БСҰ) мүше мемлекеттер министрлерінің конференциясының жұмыс қорытындысын талқылады. Бүл форумның мақсаты – БСҰ мүшелерінің келісімдер мен шешімдер жөніндегі міндеттемелерін орындауын қарау, беделді халықаралық сауда ұйымы қызметінің жұмыс бағдарламасына шолу жасау, дүниежүзілік саудада қалыптасып отырған бағыттарды және ең алдымен дамушы елдерге қойылатын талаптарды талдады.

1996 жылы  Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан  және Ресей өкіметтері делегацияларының  БСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі жұмысының қорытындылары, олардың осы бағытта қазір жүргізіп отырған қызметінің жоспарлары қаралды.

«Төрттік» елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына қатысушылардың БСҰ-ға қосылуы айтарлықтай күрделі процесс болып табылатыны, сондықтан ұзақ уақытқа созылатыны айтылды.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық  саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға  сәйкестендіре анықтауы қажет.

Халықаралық экономикалық қатынастар жекелеген  елдердің салалық, аймақтық шаруашылығының субъектілері - өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі кешенді экономикалық қарым-қатынастарын зерттейді.

ХЭҚ-тің  негізгі нысаны — халықаралық  сауда. Дүниежүзілік шаруашылық кешенінде  өзінің құндық көлемі бойынша сыртқы сауда қатынастары алдыңғы позицияларды сақтап тұр.

Соңғы онжылдықтарды  ғылыми-техникалық, көлік, қамсыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі мемлекетаралық қатынастар да дамып келеді.

Дүниежүзілік шаруашылық – ХЭҚ-тің объективті негізі және маңызды бөлігі. ХЭҚ дүниежүзілік шаруашылық қалыптасқанға дейін де бар болған. Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуына байланысты ХЭҚ-тің да қызмет ауқымы кеңейіп, тереңдеп әлемдік сипатқа ие бола бастады.

XX ғасырдың бас кезінде дүниежүзілік шаруашылық экономикалық емес әдістерге: мәжбүр ету, ықтиярсыз бағындыру, күштеу саясатына негізделді. Қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың нарықтық және халықаралық еңбек бөлінісінің принциптеріне негізделген интернационалдық бағыттағы шаруашылық бейнесіне ие болып отыр.

Интернационалдану дегеніміз: халықаралық еңбек бөлінісі негізінде жекелеген елдер арасындағы тұрақты өндірістік-экономикалық байланыстарды қалыптастыру.

ХЭҚ-тің  дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың рөлі ерекше маңызды. Халықаралық сауда дегеніміз: дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық тауар айналысы. Дүниежүзілік сауданың ең қарқынды және өскелең дамып келе жатқан секторы өндеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы керек.

Халықаралық сауданың артықшылықтары

Бір елдегі жеке кісілер мен фирмалар сияқты, елдегі компаниялар бір-бірімен  сауда жасасқанда, ол екі жаққа  да тиімді болады. Олай дейтін себебіміз, сатылатын тауар бір жағынан  керек емес және артық болатын  болса, екінші жағынан тауар қажетті  болғандықтан оны сатып алады.

Көптеген  жағдайларда, халықаралық саудаға  екі ел емес, әр елдің жеке азаматтары мен кәсіпорындары қатысады.

Саудадағы кейбір түбегейлі артықшылықтар

Қайсыбір  елдерде, басқа жақта өндіруге болмайтын  нәрселер өндірілуі мүмкін. Мысалы, жылы климаты мен топырақ ерекшеліктеріне байланысты, Флоридада бадайға қарағанда апельсин өсірген тиімді. Ад Канзаста керісінше, апельсинге қарағанда бидай өсірген тиімді. Флоридадағы және Канзастағы адамдарға апельсин де, бидай да керек, сондықтанда әр елді мекендегі фермерлер бір өнімді шығаруға маманданып, соңынан артықтарын бір-біріне сатады. Әрине, Канзастағы фермерлер арнайы жылы жердер жасап, онда апельсиндер өсіруі болар еді. Дәл сол сияқты Флориданың өзінде де бидай өсіруге болады. Алайда, ол екі жаққа да қымбатқа түсер еді. Сондықтан да, әр елді мекеннің қайсыбір өнімге маманданып, соңынан бір-бірімен алмасқаны екі жаққа да тиімді болады. Сол сияқты кез-келген өндіріс саласы үшін, бір аймақ белгілі бір өнімдерді өндіргенге бейім болып, екіншісі басқа өнімге ыңғайлы болады. Ал енді кейбір аймақтың табиғат ресурстары, ысылған мамандары, дамыған көлік желісі қайсыбір саладағы тауарлар мен қызмет көрсетулер орындауға ыңғайлы болады.

Әрбір мемлекеттегі ерекше жағдайлар оларға қайсыбір тауарлар және қызмет көрсетулер жасауда артықшылықгар беріп, оларды өндіруден үлкен пайда табуға жағдай жасайды. Егер қайсыбір елдің кәсіпорнына белгілі бір өнімді шығару, басқа өнімге қарағанда тиімді болатын болса, онда ол түбегейлі артықшылық деп аталады.

Әлем  саудасындағы салыстырмалы артықшылықтар

Жоғарыда  аталғандай барлық елдердің түбегейлі  артықшылығы бола бермейді. Алайда, олардан басқа елдер де халықаралық саудада өздерінің салыстырмалы артықшылықтарын пайдаланып қатыса алады. Қайсыбір елдің белгілі бір өнімді шығаруда салыстырмалы артықшылығы бар дейді, егер осы өнімді өндірудің құны, басқа елдермен салыстырғанда төмен болатын болса, алайда, оны ұғыну қиындау болады, соған қарамастан келесі мысал арқылы түсіндіріп көрейік.

Дороти  Диксон заң колледжінде оқып жүріп, сабақтан бос уақытында шаштараз болып жұмыс істеп жүрді. Ал, қазір жоғары жалақы алатын заң қызметкері болғанымен, егер қаласа маман шаштаразда жұмыс істей алар еді. Алайда, Доротидің үш баласы шаштарын жақын жердегі шаштаразға алдырады. Дороти бұл тұста, шаштараздың қызмет көрсетулеріне төлеген ақшадан оның өзінің клиенттеріне сол уақытта көрсететін қызметі үшін табатын ақшасы артық болатынын ескеріп, өзіне тиімді шешімді қабылдап отыр. Міне, осы шешім салыстырмалы артықшалықтарды ескеріп қабылданған болатын. Соның нәтижесінде Дороти үшін оның өзі заң жұмыстарымен шұғылданып, басқаларға балаларының шашын алғызғаны тиімді.

Әлемдегі барлық елдер өздерінің салыстырмалы артықшылықтарының ең үлкен мөлшерлі салалары бойынша маманданып тауарлар және қызмет көрсетулер өндіріп, халықаралық сауда жасайтындығын салыстырмалы артықшылық заңдары түсіндіріп бере алады. Әрбір жеке елдер өздерінің жақсы шығаратын заттарын өркендете өндіргеннен барлық елдер ұтысты болады, өйткені тек осындай жағдайда ғана артық еңбек, қаржы және табиғат ресурстарының шығынынсыз көп мөлшерде тауарлар және қызмет көрсетулер өндіруге болады.