Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда

Еркін сауданың артықшылықтары

Елдер арасындағы еркін сауданы қолдаушылар (ешқандай шектеулерсіз) оның келесідей артықшылықтарын атайды:

1. Тұтынушыларға пайда түсіреді. Саудаға қойылатын кез келген шектеулер сол қорғалған өнеркәсіп саласына түсетін пайданы тек тұтынушылардан алады. Мысалға, Солтүстік Каролинадай Айоваға әкелінетін киімдер тарифы осы саланың Айовада дамуына көмегін тигізеді, алайда ол ақшалар қымбаттатыла сатылған киімдерді тұтынушылар алғаштан кейінгі түскен ақшалар. Бұл дәлел халықаралық сауда үшін де осындай қатынаста болады.

2. Қайта  койылатын шектеулік шараларды болдырмайды. Басқа елдің бір елге қоятын шектеулері, әдетте оған қарама-қарсы жауап шараларды қабылдауға алып келеді. Американың басқа ел тауарына қойылған тарифтері мен импорт үлестері, ол елде Америка тауарларына сондай шаралардың қабылдануына себеп болады. Сондықтан да ондай қолдаушы тарифтер америка экономикасының онша тиімді емес салалары үшін қолданылып, оны шетел бәсекелестігінен қорғайды. Соның өзінде АҚШ-тың экспорт шығаратын салалары ол шектеулерге қарсы жасалған шектеулерден зиян тартатын болады. Бұл тұста кейбір елдер америкада өндірілген тауарлардың әкелуіне тура шектеулер қойса, енді біреулерінің оларға төлейтін қаржыларының болмауы кесірін тигізеді.

Әлемдік саудадағы кедергілер

Жоғарыда  аталған әлемдік сауданың артықшылықтарына қарамастан, көптеген елдер оған шектеу қоюда, оның ішінде АҚШ-та бар.

Кеден тарифтері. Бұл импортқа келетін тауарлар және қызмет көрсетулерге салынатын салық. Кеден тарифтерінің негізгі екі түрі бар. Мемлекеттің ақша қаржысын толтыру үшін қолданатын ресми тарифтері және ұлт өнеркәсібін шетелдік бәсекелестерінен қорғау үшін қолданылатын қолдаушы тарифтері болады. 1910 жылға дейін АҚШ-тың негізгі табыс көзі ресми тарифтер болып келген. Бұл тарифтердің негізгі мақсаты шетел тауарлары мен қызмет көрсетулерін отандық өнімдерден, қымбаттатып, олардың сатылуына шектеулер қою болып табылады.

Импорт  үлесі. Бұл импортқа кететін қайсыбір тауарлар және қызмет көрсетулердің аты мен санына қойылатын шектеулер. Бұл шектеулерде қолдаушы тарифтер сияқты ұлт өнеркәсібінің белгілі бір салаларын жекелей шетел бәсекелестерінен қорғау болады. Мысалға, 1980 жылдары АҚШ үкіметі Жапониядан импортқа келетін автокөліктер үшін осындай шектеулер енгізген болатын.

Басқа шектеулер. Аталғаннан басқа да елдер арасындағы сауда еркіндігін шектейтін бірқатар әрекеттер бар. Оларға мысал ретінде  экспорт субсидияларын айтуға болады. Бұл экспортқа тауар шығаратын кәсіпорындарға өнімдерін шетелдерде төменірек бағамен сатуы үшін берілетін ақшалай жәрдем. Шетелдегі тауарлардың осы елдің өзінің нарығындағы бағадан кем бағада сатылуы демпинг деп аталады. Халықаралық саудаға шектеу жасайтын тағы бір нәрсе «былықшылық» деп аталады. Бұл жағдайда мемлекеттік ережелер мен тәртіптерге сүйеніп, кеденнен өтетін тауарлардың құжаттарының толтырылуы әуре-сарсаңға айналдырып, көпке созылады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазақстанның  егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да көптеген халықаралық  ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына  интеграциялауға объективті жағдайлар  жасады.

Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік.

1. Теңгенің  тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы  теңге доллармен салыстырғанда  28,8 пайыз төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана төмендеді. Бұл  тенденция 1997 жылы және одан  әрі де сақталады деп күтілуде;

2. Инфляция  деңгейінің төмендеуіне байланысты  Ұлттық банктің қайта қаржыландыру  ставкасы егер 1995 жылдың орта  шенінде жылдық 75 пайыз болса,  сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.

3. Өндірістің  құлдырауы тежеліп, макроэкономикалык  ахуал барынша тұрақтанып, келешегіне  болжам жасайтындай күйге жете  бастады. Ішкі жалпы өнім (І.Ж.Ө) 1996 жылдың бірінші жартысында 1995 жылдың сол кезімен салыстырғанда  101,1 пайыз, соның ішінде өнеркәсіп  орны – 100,2 пайыз болды. Соңғы  жеті жылдың ішінде тұңғыш  рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы  тоқталып, біршама экономикалык  өсуге қол жеткізілді.

4. Экспорт  өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда,  егер 1995 жылы оның өсімі 154,5 пайыз  болса, кейінгі жылдарында едәуір  өседі деп күтілуде.

Халықаралық экономикалық қатынастар жекелеген  елдердің салалық, аймақтық шаруашылығының субъектілері - өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі кешенді экономикалық қарым-қатынастарын зерттейді.

ХЭҚ-тің негізгі нысаны — әлемдік сауда. Дүниежүзілік шаруашылық кешенінде өзінің құндық көлемі бойынша сыртқы сауда қатынастары алдыңғы позицияларды сақтап тұр.

Соңғы онжылдықтарды  ғылыми-техникалық, көлік, қамсыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі мемлекетаралық қатынастар да дамып келеді.

Қазақстанның  егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да көптеген халықаралық  ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына  интеграциялауға объективті жағдайлар  жасады.

Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік.

Ғаламда  қалыптасқан күрделі жағдайды ескере отырып, Елбасы Н. Ә. Назарбаев Қазақстан  халқына биылғы Жолдауында: “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпілес жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекелестікке барынша қбілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы. ” деп атады.

 Сонымен  қатар, еліміздің басты даму  тұспалдарын анықтап берген құжа”Қазақстан -2030” даму стратегиялық бағдарламасымен үндес келетін айта келген абзал.

Макроэкономикалық талдау барысында ашық экономика  проблемаларының кейбіреуін қарастырдық. Өйткені экспорт пен импорттың  көлемі ЖҰӨ деңгейіне, жұмысбастылыққа тікелей әсет етеді. Бұл көрсеткіштер жалпы макроэкономикалық тепе-теңдікке тікелей әсерін тигізеді.Экспорттық салалардағы өндірістің өсуі шет мемлекеттерде қарастырылып отырған мемлекеттің тауарларына сұраныстың өсуін көрсетеді, бұл қарастырылып отырған мемлекеттің ЖҰӨ көлемін өсіреді. Керісінше, импорттың өсуі шет мемлекеттердің тауарына сұранысты өсіреді, бұл жағдай ЖҰӨ көлемін кемітеді. Кейнс үлгісіне сәйкес таза экспорттың экономикадағы жалпы табысқа әсері мультипликатор әсері арқылы өлшенеді.

«Төрттік» елдерінің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына  қатысушылардың БСҰ –ға қосылуы  айтарлықтай күрделі процесс  болып табылатыны, сондықтан ұзақ уақытқа созылатыны айтылды.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық  саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға  сәйкестендіре анықтауы қажет.

Елбасымыздың  «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауының жетінші бағыты –Қазақстан үшін тиімді жағдайлада БСҰ-ға кіру. 

Қазақстанның  жаһандық экономикадағы бәсекелекстік  тұғырларын көп ретте оның Бүкілдүниежүзілік  сауда ұйымына кіруіне байланысты айқындалатын болады. Бұл міндетті біз бірнеше жыл бойы дәйекті  түрде шешудеміз. әрі тиянақтауға  да таяумыз.

Біріншіден, еліміздің ұлттық мүдделерін ескере келгенде, биылғы жылдың соңына дейін  Қазақстанның заңнамасын БСҰ-ның міндетті келісімдерінің нормаларына сәйкес келтіру қажет.

Екіншіден, Қазақстанның БСҰ-ға кіруінің барысында  Үкімет аграрлық секторды қолдаудың  қажетті деңгейін сақтап қалуы және өнеркәсіп орындарын БСҰ жағдайында тиімді жұмыс істеге дайындау жөніндегі  тиісті бейімдеу шараларын іске асыруы керек.

Үшіншіден, кедендік әкімгерлікті жетілдіру мен  кеден қызметі мамандарының осы  заманғы талаптарға кәсіби сәйкестігін  қамтамасыз ету жөнінде нақтылы  пәрменді және жүйелі шаралар әзірлеу  қажет. Біз экономиканың ашықтығы, өңір елдерінің арасындағы кедендік кедергілерді азайту және өңірдегі сыртқы тарифтердің  біріңғай деңгейін белгілеу саясатын жүргізуге тиіспіз. Осы және басқа  да мақсаттарға арнап, мемлекетсоңғы  жылдары өзіміздің кеден жүйесіне едәуір қаржы бөліп келеді.

Төртіңшіден, барлық заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуі үдерісін жеделдету керек.

Бесіншіден, Үкімет «Атамекен» одағымен бірлесіп, таяудағы уақытта экономиканың барлық секторындағы өзіміздің өндірісшілер мен кәсіпкерлеріміз үшін тиісті ұсыныстар әзірлеуге тиіс.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Астана,18.02.05 ж.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 01.03.2006 ж.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі) 12.06.2001г. № 209-11 ҚРЗ (өзгерістер және толықтыруларымен).
4. Қазақстан  Республикасының  « Еркін  экономикалық  аймақтар » туралы заңы. Алматы..1995.
5.   Әубәкіров Л. Экономикалық теория негіздері.     Алматы..2000.

6. Әубәкіров Л. Экономикалық теория . Алматы..2003
7. Әубәкіров Л. Экономика. Әлемдік классика.10 томдық Алматы..2005.
8. Мәуленова Р. Экономикалық теория. 2 томдық. Алматы ..2005.
9. Байгішев М.  Халықаралық  экономикалық  қатынастар. Алматы ..2003.
10. Доземова Ә. Экономикалық  теория негіздері.       Алматы ..2005.
11. Мамырова П. Халықаралық экономикалық  қатынастар. Алматы ..2005.
12. Нәбиев С.  Халықаралық экономикалық  қатынастар.            Алматы ..2004.
13.   Әубәкіров Л. Байжумаев Қ. Экономика.        Алматы ..2005.
14.   Осипова Г. Экономикалық  теория. Алматы ..2004
15.   Шеденов Ө. Жалпы экономикалық теория. Алматы ..2004
16.   Есимова Ә. Еркін экономикалық аймақтардың болашағы//Саясат 2005 №7.

17.  Жандарбек А. Әлем экономикасындағы еркін экономикалық  аймақтардың орны // Егемен Қазақстан 2005 №120

18. Рыстаева Қ.  Еркін экономикалық аймақтар: бүгінгі мен ертеңгі. Автореферат. Алматы..2005

19. Булатова Г. Экономика.М.2004.

20. Сәбден О. ХХI ғасыр экономикасы. Алматы..2004.

21. Сәбден О. Рыночная экономика .Алматы ..2005.

22. Байайтуов С. Экономика.Алматы ..2005.

23. Камаев И.Б. Экономика.М.2004.

24. Шарипова Г. Экономикалық теория . Алматы.2005.