Дебиторлық берешекті басқарудың инновациялық құралдары

Түсімді тану, алуға арналған шоттар есебінде ресімдеу және көрсету өлшемдері болып мына оқиғалар саналады:

- сатушыдан маңызды тәуекелдер  мен басымдықтардың сатып алушыға  өтуі;

- меншік құқығының өтуі;

- баланс күніне мәмілелердің  аяқталғандық дәрежесі, кейбір уақытта  ол №11 «Мердігерлік шарттары»  Халықаралық қаржылық есеп стандарты, «дайындық әдісі»;

- егер мәміле нәтижесін бағалау  қиынға түссе, онда түсім танылған  және өтелген шығындар мөлшерінде танылады.

Дебиторлық қарыздың (берешектің) туындауы түсімдерді танумен және алуға арналған шоттарды қоюмен байланысты. Бұл ретте мерзімінде өтелмеген дебиторлық қарыз (берешек) күмәнді қарыз болып танылады. Олардың есебі төменде беріліп отыр.

№18 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес, тауарларды сатуға қайта сату үшін жасалған (шығарылған) немесе сатып алынған тауарлар кіреді. Сатуға арналған негізгі құралдар мен өзге мүліктер осы ұғымды береді.

Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес, шартта келісілген көлемде немесе белгілі бір уақыт кезеңі ішінде тапсырманы компанияның орындауы қызметтер көрсету болып түсіндіріледі.

Алуға арналған шоттар пайыздар, лицензиялық төлемдер мен дивидендтер алу үшін компанияның активтерін пайдалану кезінде туындайды. Мұндай жағдайларда есепте тану және көрсету өлшемдері болып мыналар саналады:

- экономикалық пайдалану ықтималдығының  болуы;

- алуға арналған түсімдер сомасын  сенімді бағалау мүмкіндігі.

Бұл ретте алуға арналған шоттар:

- пайыздар бойынша пропорционал уақытша негізде танылатынын (айлар, жылдар бойынша және т.б.);

- лицензиялық төлемдер шартқа  сәйкес есептеу әдісі бойынша  танылатынын;

- оны алуға акционерлердің құқығы  белгіленген кезде дивидендтер  танылатынын есте ұстау қажет.

Дебиторлық қарыздың (берешектің) пайда болуы түсімдерді танумен және алуға арналған шоттармен байланысты болады. Бұл ретте шарт бойынша мерзімінде өтелмеген дебиторлық қарыз (берешек) күмәнді болып танылады.

Осылайша, алуға арналған шоттар – тауарлар, жұмыстар, қызметтер сату кезінде түсімдердің құралуынан туындайтын қысқа мерзімді өтімді активтер. Кейде арнаулы әдебиеттерде оларды кәсіпкерлік мақсатта несиеге сату деп атайды. Мұндай несие жиі түрде коммерциялық несие деп аталады.

Бухгалтерлік есепте 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шот бойынша мынадай жазбалар жасалады: 

№	Операциялар мазмұны	Дебет	Кредит
	Шот-фактуралар бойынша тиеліп жөнелтілген немесе сатылған туарлар, ТМҚ, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер · Шарттағы қызметтер · ҚҚС сомасына
	Сатып алушы қарызды (берешекті) аудару арқылы төледі: · Есеп шотқа · Кассаға · Вексель берді · Алынған аванстармен төледі	3510,4410
	Төлем мерзімінің өтуі бойынша қарыздар (берешектерді) үмітсіз деп танылған жағдайларда	7110,7330,	1210,
	Күмәнді талаптар бойынша резерв есебінен қарыздарды (берешектерді) есептен шығару		1210,

            

Кейбір уақыттарда алдағы сатып алуларға болжам жасау кезіндегі қателіктерден клиенттер шоттар бойынша белгілі бір сомаларды артық төлейді. Егер дебиторлық қарыздарды (берешектерді) тіркеу журналындағы сатып алушылардың аналитикалық шоттары кредиттік сальдоға ие болса, онда бұл баланыстағы 1210, 2110 синтетикалық шоттарының сальдосына әсер етпеуі тиіс. Кредиттік сальдоға ие сатып алушылар шоттарының сомасы қысқа мерзімді міндеттемелер ретінде танылуы тиіс, өйткені компания, олар арқылы төлеген сомалар бойынша сатып алушылар алдында жауап береді.

Көптеген бөлшек сауда фирмаларының дебиторлық қарызының (берешегінің) маңызды бөлігін төлемдерді бөліп төлеу арқылы, тауарларды несиеге сату бойынша шоттар құрайды. Әмбебап дүкендер, тұрмыстық техника дүкендері мен бөлшек сауда дүкендерінің желілері өз клиенттеріне тауарлар сатып, есеп айырысуларды белгілі бір уақыт аралығында бірнеше төлемдер жасау жолымен жүргізеді. Кейбір компаниялардың миллион долларды бөліп алуға арналған шоттары бар. Бірақ та ол бойынша төлемдер 24 айдың ішінде және одан да көп мерзім ішінде түсуі мүмкін. Егер саудаға несие берудің осындай әдісі аталған салада дәстүрлі түрде қолданылса, бөліп төлеуге берілген дебиторлық қарыз (берешек) өтімді активтерге жатқызылады. Бөліп төлеуге тауарлар сату бухгалтерлік есептің арнайы ережелері бойынша жүзеге асырылады. Онымен «Саудадағы бухгалтерлік курсы» таныстырады.

Шаруашылық жүргізу тәрбиесінде, сатып алу бағасы мен қарызды (берешекті) өтеу сомасы арасындағы айырмашылық есебінен алдағы уақытта кіріс алу мақсатында дебиторлық қарыздарды (берешекті) сатып алу жағдайлары кездеседі. Тиісінше сатып алған актив қаржы құралдарына жатқызылады және №1130 «Өтегенге дейін ұсталынатын қысқа мерзімді инвестициялар» шотында есепке алынады.

 

2.2 Сатып  алушыларға берілген  жеңілдіктер есебі

 

Сату құн деген – ол активтер ауыстырылуы не болмаса міндеттемелер төлену күні, екі жақпен келісіп ауыстыруға не ьолмаса өтеуге дайындықтарын өз еріктерімен расталған болса. Бұндай жағдайда келісімнен алынған не болмаса алынатын табыс сомалық көлемі шарттағы бағадан не болмас сатудан жеңілдік шегеріліп барып анықталады. Егер тауар сатудан не болмаса көрсеткен көмектен түсетін ақша қаражаты уақыты артқа шегерілген не болмаса ерте түскен болса, онда алынатын не болмаса алынған ақы қаражатын компенсация құн не ақша қаражатының номиналды құнын төмен не жоғары болса, онда сату мен номиналды құн аралығының ауытқуы не табыс не зиянға жатқызылады. 10.6 Сатылған тауарларды қайтару, сатудан және бағадан жасалған жеңілдіктер есебі

Сатып алушы ақауы бар екендігін анықтағанда немесе тауар қандай да бір себеппен оны қанағаттандырмаған жағдайда тауарды қайтаруға құқылы. Ұйым сатып алушыға тауардың құнын қайтаруы немесе оны арзандатып беруге ұсыныс жасауы мүмкін. Тауарды әрбір қайтару немесе арзандату жағдайы тиісінше сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге қайтарылған тауарлардың құнын қайтару кезінде – ақша қаражаттары есебі, қайтарылған тауарлар бойынша берешектің күшін жою кезінде – сатып алушылардың, тапсырыс берушілердің және еншілес (бағыныштағы) серіктестіктер дебиторлық берешегінің есебі шоттарының кредитінен 6020 «Сатылған өнімдерді қайтару», 6030 «Бағадан және сатудан жасалған жеңілдіктер» шоттарының дебеті бойынша тіркелуі тиіс.

Қайтарылған өнімдердің өзіндік құны тиісінше 1300 «Қорлар» шағын бөлімі шоттарының кредиті бойынша және тиісінше 7010 «Өткізілген өнімдердің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шағын бөлімі шоттарының дебеті бойынша «қызыл сторно» әдісімен көрсетіледі.

Мұнан өзге ұйым тауарларды өткізу кезінде шоттарды мерзімінен бұрын төлегені үшін сатудан жеңілдіктер беруі мүмкін. Әдетте сату талаптары шот-фактураларға ауыстырылатын, сату – сатып алу шарттарында көрсетіледі.

Мысалы, тоңазытқыштар партияларын сату шартының талаптарында, шот-фактура қойғаннан кейін 10 күн ішінде шот бойынша 250 мың теңге төленген жағдайда сатып алушы 2% жеңілдік алатыны, егер шот шартта көрсетілген 10 күн ішінде төленбеген жағдайда, сатып алушы оны 30 күн өткеннен кейін толық сомада төлейтіндігі айтылған. Шот-фактура 2006 жылдың 14 сәуірінде жазылды және осы күні сатушы сатуға мынадай түрде бухгалтерлік жазулар жазады:

1210 шоттың д-т 250 000 теңге

6010 шоттың к-т 250 000 теңге

Сатып алушы жеңілдікті пайдалана отырып, шотты 2006 жылдың 24 сәуіріне дейін төлей алады. Мысалы, ол 2009 жылдың 15 сәуірінде 245 000 теңге сомасында (250 000*0,02) шотқа төлем жасады, ал сатушы ақшаны алған кезде мынадай түрде бухгалтерлік жазбалар жасайды:

1030 шот дебеті 245 000 теңге

6030 шот дебеті 5 000 теңге

1210 шот кредиті 250 000 теңге

Осылайша, есепті кезең ішінде 6030 шотта, сатып алушылардан төлемдерді мерзімінен бұрын алумен байланысты сомалар жинақталады. Бұл сомалар кәсіпорын кірістерін қысқартады, сондықтан да кірістер мен шығыстар туралы Есеп жасау кезінде олар өнімдерді өткізуден алған кірістер сомасынан шегеріледі. Әрбір есепті кезең соңында 6020 және 6030 шоттары 6010 шоттың азайтылуына жабылады.

Өнімдерді қайтару және сатудан жасалған жеңілдіктер шоттары сондай-ақ бағадан жасалған жеңілдіктер шоттары кіріс есебінің шоттарына қатынасы бойынша контрарлы (контрарный) шоттар болып саналады және жыл ішінде дебет сальдоға ие болады. 

 

2.3 Алынуға тиісті вексельдер есебі

 

Вексель (promissory note) – бұл талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде белгілі бір ақша сомасын сөзсіз төлеу міндеттемесі.Векселге қол қоятын және сол арқылы төлеуге міндеттенетін тұлға, вексел беруші болып аталады. Вексель бойынша төлем алатын тұлға ремитент болып аталады. Егер төлеу мерзімі бір жылдан аз мерзімді құраса, ремитент оны баланста, қысқа мерзімді активтер түрінде алған вексель ретінде көрсетуі тиіс, ал вексель беруші, өз кезегінде, оны, қысқа мерзімді міндеттемелер бөлімінде берілген вексель ретінде көрсетеді.

Мысалы, номиналы 1 млн. теңге 5 айдан кейін өтелетін, жылдық 8% ставка бойынша жоғарыда берілген вексель мынадай түрде есептеліп шығарылады:

1 млн.* 8/100* 5/12 = 35360 теңге – саудалық  пайыз.

Өтейтін сома. Вексель бойынша пайыз төленетін жалпы сома өтеу сомасы болып аталады. Ол вексельдің номинал құнынан және ссудалық пайыздан қалыптасады. Біздің мысалымызда:

1 млн. теңге + 36360 теңге = 1 036 360 теңге

Пайызсыз вексель

Вексель есебі және есептік ставка.

Вексельді есепке алу – яғни, аванспен ссудалық пайыз алу. Есептік ставка шегерілетін ссудалық пайыз сомасын білдіреді (біздің мысалымыз бойынша 36 360 теңге).

Есепке алынған вексель бойынша төлемдер.

Егер тұлға вексельге қарызға ақша алатын болса, онда ол номинал құнына тең немесе вексель номиналы бойынша соманы алады. Егер алынған вексельдің есебі жүргізілетін болса, онда заемшы алатын сома, есепке алынған вексель бойынша төлем болып аталады және келесі түрде есептеліп шығарылады:

Төлем = өтеу сомасы = ссудалық пайыз = 1 млн. – 36 360 = 963 640 теңге.

Бухгалтерлік есепте вексельдермен жасалатын операциялар үшін 1280,2180 шоттарына аналитикалық шоттар ашуға болады: мысалы: 1281 «Қысқа мерзімді вексельдер» және 2181 «Ұзақ мерзімді вексельдер».

№	Операциялар мазмұны	Дебет	Кредит
1.	Вексель алу (номинал құны)	1211,2111	1210,2110
2.	Вексельді өтеу: • номиналға • ссудалық пайызға	1010,1030 1010,1030	1211,2111
3.	Белгіленген мерзімде вексельді төлеуден бас тарту • номинал   • ссудалық пайызға	1210,2110, Субшот Төлеуден бас тарту 1210,2110/ субшот төлеуден бас тарту	1211,2111
	• оларды қарау кезінде	7340,7110,	1210,2110 төлеуден бас тарту субшоты
4.	Векселдер есебі (банкке немесе өзге қаржы ұйымдарына векселдер сату) а) номинал = 200 мың теңге б) ссудалық пайыз = 12% мерзімі 90 күнге в) банктің есептік ставкасы 15% мерзімі 60 күнге = 2575 теңге		1211,2111

 

 

 

 

 

2.4 Күмәнді талаптар түсінігі, резерв  құру тәсілдері

 

Егер тауарлар мен көрсетілетін қызметтер қол ақшаға тікелей өткізілмесе, онда сатып алушылар бойынша талаптардың бір бөлігі өндірілмей қалуы мүмкін. Бұл, ұйымның өнімдерді несиеге қаншалықты абайлап сатқанына, сондай-ақ қарыздарды алудың пайдаланатын тетігінің қаншалықты тиімді екеніне қатыссыз түрде болатын жағдай болып саналады.

Атап айтқанда қарыздардың (берешектің) қай уақыттан үмітсіз қарызға айналатынын анықтауға мүмкіндік беретін, қандай да болсын бір тәсіл жоқ. Борышқордың шартқа сәйкес төлем жасай алмайтындығы немесе белгіленген мерзімде векселден бас тартылды деп хабарлау фактісі, әлі де, аталған қарыз (берешек) алынбайтын болды дегенді білдірмейді. Борышқордың банкроттығы неғұрлым дәл көрсеткіштің бірі болып қызмет етеді. Өзге көрсеткіштердің ішінен борышқор – ұйымды тарту, қарызды өндіру үшін қайыра ұмтылыс жасап көрудің сәтсіз болуы, сондай-ақ талап қою мерзімі өткеннен кейін өндіріп алуға тыйым салынушылықты атауға болады.

Егер күмәнді дебиторлық қарыз (берешек) ықтимал және бағалау мүмкін болатын болса, оны бухгалтерлік есеп шоттарында көрсету қажет болады.

Сәйкестік принципі, күмәнді дебиторлық қарыздан (берешектен) шеккен залалдардың оны өткізген есепті кезеңде танылған болуын талап етеді. Болжанып отырған күмәнді дебиторлық қарыз (берешек) шығыс ретінде күмәнді қарыздарға – операциялық қызмет бойынша шығыстарда көрсетіледі.