Бөкей ордасындағы білім беру мәселесінің теориялық негізі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Ең бастысы ұлттық мәдениет пен имандылықтан ұлттық рух,патриоттық сезім, солар  арқылы  ұлттық  идеология  жас  ұрпақ  бойына  қалыптасуы,   жан  тәні   мен психологиялық сана-сезімінде ұлттық оқу-тәрбие арнауы бала қаншалықты орыстық рухта білім алса да, бастапқыда  қалыптасқан ұлттық  тәрбиені жеңе алмайды, қазақ балаларының бұзылуына жол бермейді. Осыны Жәңгір хан жақсы түсінген  еді.

Сондықтан ұлттық мәдениет пен ислам мәдениеті арқылы ұлттық идеологияны соған негіздеп, Қазақстанда алғаш рет ұлттық білім жүйесін құруды  ойластырды. Осы саясатын  іске асыру үшін Қазақстанда,оның ішінде Ішкі Бөкей Ордасында білім саласында тұңғыш рет«Жәңгір білім реформасын»жасап, оны  жүзеге  асыруды қолға алды. Бұл ұлттық  білім реформасы бойынша Қазақстанда алғаш ет  ұлттық  педагогиканың негізі  қаланып,  дами  бастады. Мұндағы басты шараның бірі – Жәңгір  ханның  Қазақстанда, оның ішінде Ішкі Бөкей Ордасында Еуропалық үлгідегі тұңғыш  ұлттық  мектепті  ашуы. Ол  алғашқы  ұлттық мектеп  1841 жылы 6 желтоқсанда  Хандық  ордада  (ставкада) ашылған  болатын.                         Оның мұсылман мектептері  мен  медреслерден үлкен айырмашылығы сол, бірінші   қазақ-орыс  мектебі  болды. 

Орталық  мектепте  қазақ  балаларына  орыстық  білім  мен  мәдениетті    және   Ресейлік   үлгідегі   білім  жүйесімен   оқу-тәрбие   берген, білімге  деген   ынтасын  көтерген.Бұл  орыстық   білім    қырғыздарды (қазақтарды) орыс  пен   қырғыздың  жақындауында  үлкенді-кішілі   жетістіктерге  жеткізеді.

Бұл  орталық  мектептің   нәтижелерін   орыстық  білім  мен  орыстық   мәдениет  арқылы  жетістіктерге   жетті  деуге  болмайды. Орыс  білімі  мен  орыс  мәдениеті  арқылы  Еуропалық  үлгідегі  білім жүйесі  Бөкей Ордасында Жәңгір  хан саясатымен  енгізіліп   қалыптасты  және  ол  бүкіл қазақ жеріне  Бөкей Ордасы  арқылы  тарады  деген   дұрыс. Білім алуға қазақ балаларының ынтасы  жоғары  болды. Тарихтан  мәлім Ресей білім жүйесі  еуропалық білімге негізделіп  жасалып,  орыс  жерінде тарала,  сол білім жүйесі  арқылы  Ресей жәңгірдің білім саясатына қолдау  жасап,  көмектесіп  отырды.  Жәңгір  ханның   білім саласындағы саясаты ғана  қазақ халқының оқуға деген сана  сезімін  оятты,  қазақ  балаларының  білімге  деген  ынтасын  арттырды.  Бұл  орыстың  рухына,  мәдениетіне  деген  ұмтылыс  емес  екенін  түсінген  жөн.  Қазақ  балаларының  ойлары  жаңа  үлгідегі  оқу – тәрбйе  алу  болды.  Қазақ  балаларының  сол  ұмтылыстарын  іске  асыруда  Жәңгір  хан  ашқан  мектеп сол  кездегі  мүмкіндіктерді  пайдалана  білді.  Мен  өз  ғылыми  жұмысымның  басында  Жәңгір  хан  өзіне  дейінгі  бірде  бір  хан  істемеген  істерді  істеген  деген  едік.  Ол  қандай  істер  еді?  Олардың  әр  қайсысы  өзекті  әңгімеге  арқау  боларлық  күрделі іс  болғандықтан  қысқаша   мыналарды  айтамын. 

Ең алдымен Ішкі  Орда  халқы   астық іздеп, малын  айдап Ресей қалаларына  шұбырмасын  деп Антонов постысында орыс көпестердің  астық қоймаларын ұйымдастырды.  «Жас құста» жәрмеңке ашты.

Халықтың – мұң  мұқтажын талқылап, шешіп отыратын хан ордасын, онда қызмет ететін  қазақ, орыс, татарлар үшін  тұрғын үй салды. Хан ордасында өз қаржысына  халқының мүддесі үшін мектеп,дәріхана,аурухана ашты. Хан қаржысымен Ресей оқу орындарында қазақ жастарын жіберіп  оқытты. Жыл сайын оқуға  жіберілетін  жастардың  санын анықтауға  қол жеткізді.

Қазақ тарихында тұңғыш қазақ қару жарақтарының мұражайын     ұйымдастырды.

Алайда  коммунистік  партияның ызғарлы желі есіп тұрғанда Жәңгірдің халқына еткен еңбегі, саяси көзқарасы, отарлаушылыққа қарсы күрескені ақыл парасаты, халқы үшін еңбек  сіңірген  қайраткер  екендігі  жоққа шығарылды. Халықтан бүркемеленді. Біздіңше бұл қазақ тарихына, Жәңгір рухына  жасалған қиянат. Себебі, Жәңгір халқына адал  еңбек етті. Елдің экономикасынын, мәдениетін,  білімін, дінін,  тілін көтеруде зор   еңбек етті. Жәңгір хандық  құрған 22 жылдың ішінде қазақ хандарының бір де бірі істемеген істерді қазақ тарихында   өшпес игіліктерді мұраларды өмірге келтірді.

Жәңгірдің халқына  еткен  мұндай игілікті істеріне көз жібергенде оның суылдаған  Нарын құмына өзі  айтқандай, «су сеуіп», гүл  бақшаға  айналдыруға, халқын мәдениетті, білімді, таза дінді, ұлттық намысы бар қасиетті  қазақты тәрбиелеуге бар ақылы мен күшін жұмсаған қайраткер екендігіне ден қоюға болады.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні айтсақ Бөкей, Жәңгір секілді  қайраткерлер Ішкі Ордада  табан  тіреп отарлаушыларға қарсы әрекет істемесе, ол жерлерге  орнықпаса  онда  қазіргі Батыс Қазақстан, Атырау облыстары Астрахан, Сарытау, Құлынды даласы секілді Ресей жерінің бір пұшпағы болып кетуі күмәнсіз еді.Бөкей  де, Жәңгір де халқы үшін қабырғасы қайысқан қайраткерлер. Халқымен тағдырлас, халқымен мұңдас. Тарихи деректердегі ақиқаттар осыны көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1. Абылхожин Ж., Ерофеева И., Масанов Н. История Казахстана: народы и культуры. А.2000. –стр. 60.
2. Акбай Ж. Хан Жангир реформатор //Приуралье.-2005.-11 августа.-стр.3
3. Алекторов А.Е. К истории развития школьного дела в Киргизской Букеевской Орде // «Оренбургский листок», 1890. – стр 49-51
4. Алекторов А.Е. Киргизская хрестоматия. Сборник статей для переводов на русский язык для классного и домашнего чтения. Издание 3. Омск, 1907.- стр. 81
5. Алекторов А.Е. Из истории развития образования среди киргизов Акмолинской и Семипалатинской областей // Журнал Министерства народного просвещения. 1905. - №12. – стр.155-179.
6. Артыкбаев Ж. История Казахстана в 19 веке. К.1992. – стр. 17
7. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40-х гг. XIХ века. А-А. 1992. - стр.196
8. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в XIX веке: Пособие для учителей. Алма-Ата, 1947 –стр.15
9. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957. –стр 125.
10. Бекмаханова Н.Е., Зарифова М.А. Хрестоматия по истории Казахстана. А.1992. - стр.132
11. Бержанов К.Б. Русско-казахское содружество в развитии просвещения. Алма-Ата, 1976. – стр.140-154.
12. Валиханов Ч.Ч. О мусульманстве в степи. Собр.соч. т 5. А.1985. –стр 56-57
13. Васильев А.В. Исторический очерк русского образования в Тургайской области и современное его состояние. Оренбург, 1896. – стр.13-15; 19-21.
14. Габбасов Э. Трагедия хана Жангира: К 200-летию Букеевской Орды –стр 98
15. Гармс И.Я. Народное образование среди казахов дореволюционного Казахстана / И.Я. Гармс. «Ученые записки Петропавловского государственного пединститута», в. 1, 1957
16. Гармс И.Я. Педагог-просветитель А. Васильев. Алма-Ата, 1990. – стр. 12-17, 17-54, 54-94.
17. Гумилев Л.Н.  Тысячелетии вокруг Каспия. Соб. Соч. Т.11. М.1998 –стр. 60
18. Джадидизм в Казахстане в конце XIX – начале XX вв.: идейное влияние и просветительство // Проблемы духовности и место религии в современном обществе: материалы межд. научно-практ. конф. Т.2.–Чимкент, 2001.–стр. 254 .
19. Ерофеева И.В. Внутренняя, или Букеевская, орда в первой половине XIX в.: история и историография / История Букеевского ханства. 1800-1852 гг.: Сб. документов и материалов / Сост. Б.Т. Жанаев, В.А. Иночкин, С.Х. Сагнаева. Алматы, 2002. С. 3-15
20. Жангир хан,о нем//Краткая энциклопедия: Каз. ССР.-Т.1.- Алма-Ата,1991.-стр.150
21. Из истории распространения и развития мусульманства на территории Букеевской Орды в XIX в.// Вестник КазНУ.– 2008. - № 5.- С.147-152.
22. Из истории строительства культовых зданий на территории Букеевской Орды // Вопросы развития исторической науки и образования в Западном Казахстане: поиски и проблемы: материалы респ. научно-практ. конф., посвященной 60-летию докт. истор. наук, академика Т.З. Рысбекова. – Уральск, 2007.- 231 с.
23. Ислам в традиционном казахском обществе // Ислам и мусульмане в Самарской области: история и современность: материалы науч. конф., посвященной 100-летию начала издания журнала «Иктисад».- Самара, 2008.
24. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней: в 5-ти томах. Т.3. А-А. 1979.
25. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Очерк. На русс. яз. Алматы, 1993. На каз.яз. Алматы, 1994.
26. История Букеевского ханства. 1801-1852 гг. Сборник документов и материалов / Сост. Б.Т. Жанаев, В.А. Иночкин, С.Х. Саганаева. –А.: Дайк-Пресс, 2002. – 1120 с. + вкл. 8с.
27. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половине XIХ века. А-А. 1958.
28. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX века. Алма-Ата, 1958.
29. Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство / С.З. Зиманов. –А.: Наука, 1982. -171 с.
30. Касымбаев Ж.К.Города Восточного Казахстана (социально-экономический аспект). А-А. 1990.
31. Қазақстан Ұлттық энциклопедия, 638- бет.
32. Кусайынулы К Читая документы о казахстанско-российских отношениях в 18-19 вв. А.2001.-стр.76
33. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Алматы. 1995.-стр. 110
34. Муканов М.С. Этническая история казахов в 18в. – нач.20в. А.1991.-стр. 8
35. Народное образование и православное миссионерство в мусульманских окраинах Российской империи во второй половине XIX-нач. XX вв.// Актуальные проблемы краеведения: материалы научно-практ. конф. – Атырау, 2007.- стр. 45
36. Обычное право: учебное пособие. – Уральск: РИО ЗКГУ, 2003.- 67 с.
37. Особенности организационного развития ислама в Казахстане в XIX-начале      XX вв. // Послание президента Н.А. Назарбаева народу Казахстана и задачи Высшей школы: материалы научно-практ. конф., посвященной 75-летию ЗКГУ им. М.Утемисова, - Уральск, 2007.-стр 268
38. Переселенческая политика царизма и христианские секты в Туркестане // Послание президента Н.А. Назарбаева народу Казахстана и задачи Высшей школы: материалы научно-практ. конф., посвященной 75-летию ЗКГУ им. М.Утемисова, - Уральск, 2007.- стр.268
39. Почему убивалась духовность в Степи // Мысль: общественно-политический журнал. –  1996 - № 2.– стр. 68-70

 

Религиозная политика царского правительства в Казахстане в конце XVIII-начале XIX вв. и ислам // Мәдени-Мұра.- 2008. - № 5-6.- стр. 56-59

40. Сембаев А.И. История развития советской школы в Казахстане / А.И.Сембаев. –А.: Казахское государственное учебно-педагогическое издательство, 1962. –стр 368 .
41. Сулейменов Д. Научно-педагогическая деятельность Алекторова А.Е. в Казахстане / Д.Д. Сулейменов. – Семипалатинск: Государственный университет «Семей», 1997. – стр. 304
42. Султангалиева Г.С. «Татарская» диаспора в конфессиональных связях казахской степи (XVIII-XIX вв.) // Вестник Евразии, 2000. – №4. – стр.20-36.
43. Тажибаев Т.Т. Просвещение и школы в Казахстане во второй половине XIX в. Алма-Ата, 1962. – стр.17-23.
44. Тасмагамбетов А.С. История конфессии Казахстана в конце XYIII-начале XX вв.: распространение, организационное развитие и миссионерство (по материалам ислама и православия) / А.С. Тасмагамбетов. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. Республика Казахстан. – Уральск, 2009. – стр 47
45. Тимошинов В.И. Культурология. Казахстан. Евразия. Восток. Запад. А.2001.-стр 256
46. Толыбеков С.Е. Казахское общество в XVII–начале XX веков (Политико-экономический анализ). Алма-Ата, 1971. – стр. 65
47. Тулибаева Ж.М. Казахстан и Бухарское ханство в XVIII – первой половине XIX в. Алматы, 2001. –стр 187
48. Тынышпаев М. История казахского народа. А., 1993 . – стр. 211
49. Шмакова А.С. Казахстанское образование вчера, сегодня и завтра / А.С. Шмакова. – Костанай, www.edu-kost.kz
50. Храпченков Г.М. История школы и педагогической мысли Казахстана: Учебное пособие / Под общей ред. Г.М. Храпченков, В.Г. Храпченков. –А.: Университет «Кайнар», 1998. – стр.168 .
51. Харузин А. Киргизы Букеевской Орды (антрополого-этнографический очерк). М., 1889. – стр159-168