Гістарыяграфія і крыніцы

Казкі і апавяданні зборніка А. К. Сержпутоўскага сведчылі аб росце самасвядомасці беларуса-палешука, з'яўленні крытычнага падыходу у ацэнцы грамадскіх з'яў, рэлігіі. У казцы “Багатыр” размова ідзе пра багачa і бедняка. У багача ўсяго ўдосталь, але яму хочацца мець яшчэ больш багацця. Ад гэтага ён сохне, не спіць, не есць. Бядняк, наадварот, не мае за душой ні капейкі, але вясёлы і шчаслівы. Задавальненне ў жыцці даюць яму праца, надзея на лепшыя часы. У гэтым пераконвае ён свайго заможнага суседа. У час кароткага прасвятлення той вырашае аддаць частку сваіх грошай бедняку. Аднак скупасць бярэ свае. Кароткае аблягчэнне змянілася ў багача новым прыступам адчаю. Цяпер ён наогул перастаў піць і есці, не спіць доўгімі начамі. Так схуднеў, што ледзь ногі перастаўляе.

Значнае месца ў творах зборніка займае тэма працы. Сімпатыі народа заўсёды на баку працалюбівых, сумленных майстроў сваей справы.

У той жа час у многіх казках высмейваюцца гультаі, дрэнныя гаспадары, завіслівыя і скупыя людзі. Герой казкі “Няхай” Алёкса не толькі не дбае аб уласнай гаспадарцы, але нават не задумваецца і аб уласным лёсе. У яго хаце цячэ страха, праз паламаны плот у агарод лазяць чужыя свінні. Суседзі гавораць яму пра гэта, але Алёкса толькі пасмейваецца ў вусы: “Страха цячэ? Ну і няхай цячэ. Свінні лазяць? Няхай сабе лазяць” [21, с. 55].

Такая абыякавасць прывяла Алёксу да бяды. Стражнік злавіў Алёксу ў панскім лесе, калі той драў лыка на лапці. Замест таго, каб пакаяцца і папрасіць прабачэння, Алёкса пачаў рознымі словамі лаяць стражніка. Узлаваўшыся, той адлупцаваў мужыка, прывязаў яго да дрэва і параіў гаварыць усім, каго ўбачыць, што яго прывязаў “Няхай”.

Лянота розуму і тут не дазволіла Алёксу крытычна паглядзець на свой лёс, задумацца, чаму суседзі і стражнік называюць яго пагардлівай мянушкай, а не па імені, не па прозвішчу. На крык Алёксы прыбеглі мужыкі, пытаюць, хто прывязаў яго да дрэва, а той у адказ гаворыць: “Няхай прывязаў”. Падумалі дзецюкі, што Алёкса жартуе, і пайшлі сабе далей. А той да самага вечара крыкам зыходзіўся, пакуль не натрапілі на яго пастухі і не вызвалілі з бяды.

Крытыкуюцца ў зборніку і іншыя людскія недахопы: непавага да бацькоў, старэйшых, высмейваюцца гультаяватыя жанчыны, якія замест таго, каб увіхацца па гаспадарцы, даглядаць за дзецьмі, днямі лузгаюць семкі на прызбах і абгаворваюць суседак, сварацца з імі.

А. К. Сержпутоўскі не лічыў сябе веруючым, але, пастаянна знаходзячыся ў гушчы сялян, рабочых, інтэлігенцыі, многія сярод якіх наведвалі царкву, касцёл, спраўлялі рэлігійныя абрады, вёў сябе вельмі тактоўна. Больш таго, ён імкнуўся сам спасцігнуць многія царкоўныя пастулаты, дакапацца да каранёў рэлігіі. У той жа час Аляксандр Казіміравіч вельмі крытычна адносіўся да тых царкоўнікаў, якія, карыстаючыся цемрай і непісьменнасцю сялян, замарочвалі ім галовы казкамі пра шчаслівы лёс, што чакае іх на тым свеце, адцягвалі ад барацьбы за свае сацыяльныя і палітычныя правы. Ён не раз пераконваўся, што не кожны з іх быў чалавекам высокіх маральных прынцыпаў, што сярод папоў, ксяндзоў шмат людзей выпадковых, недалёкіх, гатовых урваць апошні грош у беднага селяніна. Гэтую думку пацвярджалі і шматлікія народныя творы, запісаныя этнографам у час яго камандзіровак. Сюжэт пра тое, як поп адмаўляецца адпець дзіця бедняка, бо ў апошняга няма грошай, шырока вядомы ўсходнім славянам. Але найбольш ярка выпісаны вобраз скупога царкоўніка ў казцы “Завідны поп”, запісанай А. К. Сержпутоўскім ад Івана Азёмшы. Hi слёзы, ні мальбы селяніна адпець памерлае дзіця не кранаюць скнару-папа. Аднак варта было яму даведацца, што ў бедняка завяліся залатыя манеты, як ён тут жа прыйшоў на памінкі ды яшчэ і пападдзю з сабой прыхапіў. Ноччу, напяліўшы на сябе шкуру забітага казла, поп у выглядзе чорта прыходзіць да селяніна па грошы. Яму ўдаецца забраць гаршчок з грашыма, але выкарыстаць украдзенае ён не змог: шкура казла прырасла да цела. Прыйшлося вярнуць грошы мужыку. Але і на гэтым няшчасці папа не заканчваюцца. Замест казлінай шкуры з яго звальваецца ўласная. У гэтым сюжэце выказана мара народа аб пакаранні зла, аб сацыяльнай расплаце [22, с. 55].

На людской цемры і горы нажываецца боскі служка і ў казцы “Поп і пустэльнік”. Сюжэт твора просты. Адна сялянка сустракае ў лесе жанчыну і прымае яе за маці бога. Тая прарочыць вялікія няшчасці, якія хутка пасыплюцца на людзей, і раіць ім з раніцы да вечара маліцца. Гэтую параду поп выкарыстоўвае ў сваіх мэтах.

баяліся яго, сведчаць творы са зборніка А. К. Сержпутоўскага “Сказки и рассказы белорусов – полешуков”. У казцы “Музыка i чэрці” селянін, трапіўшы да нячысцікаў, не толькі нe спужаўся іх, але сілай сваей музыкі знішчыў пекла: “От зайграў ён да так, што ўсё пекла разляцелася ў шчэпкі, а чэрці разбегліся па ўсiму свету - от з той пары чэрці і баяцца Myзыкі i больш яго не чапаюць”. Гэты казачны сюжэт не мае сабе падобных у фальклоры іншых народаў. Тут ён не проста падманшчык і авантурыст, а злачынца. Нічыпар за пэўную плату бярэцца правучыць вінаватых у падзяжы жывёлы. Па начах ён забіраецца ў хлявы сялян і душыць кароў і валоў. У фінале апавядання ведзьмара выкрываюць і пры народзе лупцуюць.

Як вынікае з працы Ч. Пяткевіча “Рэчыцкае Палессе” спрадвечнае язычніцкае светаўспрыманне аказалася надзвычай трывалым, нягледзячы на забароны афіцыйнай царквы ў адносінах дахрысціянскіх вераванняў і святкаванняў. Многае з прынесенага праваслаўем і каталіцтвам з цягам часу атрымала народную, сялянскую інтэрпрэтацыю. Хрысціянскія святыя, як некалі прадстаўнікі язычніцкай міфалогіі, сталі героямі фальклорных твораў самых розных жанраў. Ч. Пяткевіч у раздзеле “Хрысціянскія вераванні” выкарыстаў шмат чутых ім на Палессі казак, легенд, прыказак пра Бога, анёлаў, святых. З некаторымі з іх селянін у сваіх выказваннях абыходзіўся запанібрата: “Зашліся два Юр’і, да абодва дурні: адзін галодны, а другі халодны”, маючы на ўвазе аднайменнае веснавое і восеньскае свята. Заступнікі сялянскага дабрабыту маляваліся ў сялянскім асяроддзі вельмі прыземлена. Дні некаторых святых, як гаварылася раней, былі ў земляроба арыенцірамі для пачатку ці заканчэння пэўных работ. “Толькі да Іллі паглядай на вуллі” (гэта значыць пасля таго дня пчолы больш не раяцца); на Алену (21 мая) рэкамендавалася сеяць лён, каб добры ўдаўся; ад Спаса (6 жніўня) можна сеяць азімыя.

Бог паўставаў у прыказках не толькі як увасабленне дабрыні і справядлівасці (“Над сіратою Бог з калітою”, “Працуй, нябожа, то і Бог паможа”), але як і строгі суддзя ўсіх учынкаў (“Бог доўга церпіць, да строга наказуе”, “Бог шэльму меціць”, “Ляцеў, як хацеў, а ўпаў, як Бог даў”) [20 , с. 135].

 Варажба, якая катэгарычна забаранялася хрысціянскай царквой, была для палешукоў звычайнай і нават неад’емнай часткай іх жыцця. Варажылі па насякомых (у які бок паляціць божая кароўка з рукі, адтуль трэба было чакаць сватоў), па птушыных галасах (“зязюля старым людзям варожыць, каторы калі памрэ, а дзяўчатам- калі каторая пойдзе замуж”). Да таго ж, цэлы раздзел ў кнізе прысвечаны чараўніцтву. Чары палешукі падзялялі на шкодныя, зладзейскія, паляўнічыя, любоўныя і пры гэтым верылі ў магічную сілу розных амулетаў для розных відаў чараўніцтваў. Так, напрыклад, найбольш каштоўным зладзейскім амулетам лічылася костка чорнага ката. Ч. Пяткевіч нават прыводзіць “тэхналогію” працэсу прыгатавання гэтага амулета, якая існавала ў народзе: “Чорны кот без малейшай плямкі іншага колеру, самец, павінен быць задушаны і звараны да такой ступені, каб яго мяса без цяжкасці аддзяляляся ад шкілета. Затым у самую цемную ноч трэба па чарзе выціраць кожную костку чорным сукном, і якая з іх засвеціцца, тая і з’яўляецца патрэбным амулетам” [11 , с. 497].

Цікава перадае Пяткевіч уяўленне палешука пра пекла, дзе караюцца ўсе людскія парокі. З народных апавяданняў можна даведацца, што самыя вялікія грэшнікі будуць варыцца ў смале, а менш грэшныя - пакутаваць у даліне слёз. Там “злодзей крадзенае носіць у зубах, а як не памесціцца, то і на плячах. Таго, хто на етым свеце першы пачынаў біцца, чэрці рана і ўвечары сякуць лазою… хто абгаварваў да паскудзіў славу добрых людзей, там ходзіць з пішчыкам на языку… Брахун ходзіць з высалапленым языком і звязанымі рукамі назад, за язык кусаюць авады, камары і мухі, а ён не можа ні адагнаць заедзі, ні захаваць языка. П’яніца п’е смалу… Гультай ляжыць голы пад варацьмі замест падваротніцы” [11 , с. 402].

Адначасова з вераю ў замовы, у “нячыстую сілу” жыла ў народзе вера ў дзейсную сілу чараў, якімі нібыта валодалі асобныя людзі, празваныя чараўнікамі, ведзьмарамі або знахарамі. Пералічаныя ў манаграфіі шматлікія чары падзяляюцца этнографам, паводле іх функцыянальнага прызначэння: на шкадлівыя, зладзейскія, паляўнічыя, любоўныя. Да першых, напрыклад, адносіцца заламванне свечкі з пажаданнем: “Штоб ты так патух, як етая свечка”, з адсыпаннем зямлі са следам злачынца: “Штоб ты сваімі паганымі лапамі больш не таптаў святой зямелькі да штоб яна цябе ніколі не прыняла ў свае мацярынскае лона, да развей цябе вецер па ўсяму свету, і згінь, прападзі твой нячысты след на век вякоў”. Шкоднымі чарамі лічыліся таксама насланне хвароб і іншых няшчасцяў, завітка, або залом, каласоў на палосцы таго, супраць каго скіраваны гнеў. Супрацьяддзем быў праклён “Няхай чараўнік так счарнее, як яго завітка”. У якасці сродкаў любоўных чар (адваротаў і прываротаў) карысталіся адварамі любішчыка, або слёзак, бярозавай і дубовай кары. Безліч прымхлівых рэцэптаў, якія нічога не мелі агульнага з карысным чалавечым вопытам, існава як уяўны сродак для забеспячэння здароўя. Тут сустракаюцца і прадпісанні куляцца праз галаву пры першых грымотах - ад болю галавы; абувацца з правай нагі і даядаць мышыныя недагрызкі - калі баляць зубы. Тут і перасцярогі: у шапцы няможна садзіцца за стол, бо цёшча аглухне; не хадзіць у адным чаравіку; не прышываць на сабе [11 , с. 489].

      Сюжэт выкрыцця невукаў-знахароў ляжыць у аснове казкі-анекдота “Шаптуха”са зборніка А. К. Сержпутоўскага “Казкі і апавяданні беларусаў з Слуцкага павета”. Пан навучыў бедную бабку знахарскаму “рамяству”: дзеля пацех і пераказаў з дзесятак бязглуздых, камічных заклінанняў-загавораў, якімі бабка стала “вылечваць” сваіх пацыентаў. Бумерангам вярнуўся да жартаўніка гэты розыгрыш беднай жанчыны. Да паміраючага пана прыводзяць знаёмую яму знахарку, і тая пачынае талдычыць прыдуманую ім жа самім абракадабру. Пан пазнаў старую, зарагатаў на увесь голас. Пухір у яго горле лопнуў, і пан ачуняў [38, с. 56].

       А. К. Сержпутоўскі адным з першых сярод збіральнікаў-фалькларыстаў звярнуў сур’ёзную ўвагу на асобу казачніка, імкнуўся запісваць ад найбольш здольных, таленавітых, валодаючых шырокім грамадскім дыяпазонам людзей. Гэтым, галоўным чынам, і тлумачыцца вялікая сацыяльная завостранасць казак, запісаных ім, у параўнанні з творамі, сабранымі іншымі фалькларыстамі.

         Некалькі легенд з сацыяльна-класавым гучаннем пра паходжанне людзей на зямлі, пра паходжанне багатых і бедных прыводзіць Ч. Пяткевіч ў працы “Рэчыцкае Палессе”. Часам тая ці іншая крылатая фраза паходзіць з пэўнага фальклорнага сюжэта. Таму ў поўнай меры ацаніць бляск, досціп многіх народных выразаў можна толькі пры ўмове папярэдняга знаёмства з той сітуацыяй, у якой яны былі народжаны. У іншым выпадку - да выразу “Навучу я цябе Мікіту скакаць” - Пяткевіч дае дакладнае апісанне народнага танца “Мікіта” з фальклорнымі тэкстамі, пад якія ён выконваўся: “Танец гэты заснаваны на спрытным пераскокванні туды і назад праз кій, які трымаюць за абодва канцы два хлопцы, а часам і дарослыя, што стаяць адзін перад адным. Пераскокванне адбываецца па чарзе пад  прыпеўку:

За гародам вецер вее,

Там Мікіта жыта сее.

   Адспяваўшы два прыведзеныя вершы, адзін з танцораў, не выпускаючы кія з рук, пераскоквае праз яго, спяваючы: “Мікіто, чы ты то? Мікіто, чы ты то?” і г. д. У сваю чаргу, другі, выконваючы тыя самыя рухі, спявае: “Не я то - мой тато. Не я то - мой тато” і г.д. [11, с. 525]. Раскрываючы ў чарговым раздзеле “Духоўная культура Рэчыцкага Палесся” музычны свет селяніна, Ч. Пяткевіч падрабязна апісаў працэс вырабу асобных інструментаў: скрыпкі, бубна, дудкі. Яму самому ў свой час даводзілася іграць на скрыпцы на сялянскіх вяселлях. Акрамя набытых у краме ў палешукоў існавалі інструменты самаробныя, створаныя іх фантазіяй. То струна прывязвалася адным канцом да скрыпачкі, а нацягненне рэгулявалі рукою, водзячы па струне смыком, і атрымлівалі гукі розных вышынь, нават у межах актавы. То рэйкаю пэўнай формы і памеру, выразанай са смалістай сасны, вадзілі па востраму канту дошкі і стала, акна ці лавы. То выстуквалі мелодыю востраканечным нажом, то арэхам аб зубы [11 , с. 322].

       Падгледзеўшы ў шляхты, ігралі на грабяні праз папяросную паперу. Любімым народным інструментам былі цымбалы. Слухаючы раз, як Пяткевіч іграў на фартэпіяна, селянін Ілля Бурак сказаў: “Ось я табе зраблю картаплян (фартэпіяна) такі, на яком нашы дзяды і бацькі ігралі”,- і слова стрымаў. Былі гэта цымбалкі з некалькіх бэлечак са смалістай сасны… укладзенных адна ля аднае на двух пучках, моцна звязаных у некалькіх месцах, жытняй саломы. Бэлечка, ударная малым драўляным малатком, гучала досыць галосным і прыемным тонам: доўгая - нізкім, а кароткая - высокім. “Калі я пры ім выстукаў вядомую яму мелодыю, - працягваў Ч. Пяткевіч, - то ён сказаў расчулена”: “Бач ты, як смалінкі харашэ абзываюцца? Да калі ты не ўчыўшыся ўжо цяміш і сяк-так граеш, то як жа калісь грана?” [11, с. 518].

     Такім чынам,Ч. Пяткевіч даў дакладнае апісанне народнага танца “Мікіта” з фальклорнымі тэкстамі, пад якія ён выконваўся, падрабязна апісаў працэс вырабу асобных інструментаў: скрыпкі, бубна, дудкі. На жаль апісанні народных танцаў і працэс вырабу мызучных інструментаў адсутнічаюць  ў працах А. К. Сержпутоўскага.

       У артыкуле “Душа і смерць у веравызнаннях беларусаў” Ч. Пяткевіч паказаў, што ва ўяўленнях беларускага селяніна жыло цвёрдае перакананае ў існаванні душы і яе бессмяротнасці. І калі чалавек паміраў, верылі, што душа адлятае белым голубам ці полымем на неба, а воранам - у пекла. У артыкуле пераказваюцца два казачныя сюжэты пра тое, як чалавек прадае д’яблу душу. У першым выпадку гэта робіць музыка, каб вывучыцца іграць на скрыпцы. У другім сюжэце да мужыка, які тоне, з’яўляецца д’ябал і ратуе яго, беручы за гэта плату - душу яго навароджаннага сына. Наогул, у народзе лічылі, што нехрышчоныя душы бадзяюцца беспрытульныя па свеце, пакуль хтосьці іх не ахрысціць, у некаторых выразах душа, пра якую беларус ніколі не скажа зняважліва, нярэдка атаясамлівалася з дабрынёй, чалавечнасцю. Смерць, як своеасаблівае супрацьпастаўленне жыццю знаходзіла таксама сваё выразнае выяўленне ў народных апавяданнях [11 , с. 331].

   Смерць здавалася сялянам агіднай белай бабай з касою і мятлою ў руцэ (касою праводзіць па горле, а мятлою замятае свае сляды). Косці яе, абцягнутыя скурай, грымяць, калі яна ідзе па чыё-небудзь жыццё, але, акрамя абранай ёй ахвяры, ніхто яе не чуе. У народзе смерць часам называлі іншасказальна - Касця, Кастамаха. Цвярозае разуменне чалавека, што ўсяму на свеце прыходзіць канец, выказана ў прымаўцы “Круці не вярці, а трэба ўмярці” [11, с. 141]. Звычайна былі перакананы, што смерць прыходзіць не самавольна, а па загаду Бога, каб выканаць прыгавор, выдадзены чалавеку яшчэ ў час знаходжання яго ў лоне маці. Калі ж здараўся такі рэдкі выпадак, як летаргічны сон, то вытлумачвалі яго тым, што смерць забрала чалавека без божага дазволу і вымушана была яго ажывіць.

   Аўтар знаёміць з двума галашэннямі па дзецях, падае тэкст вясельных песень, што выконваліся на Палессі:

Матанька прад Богам стаіць,

У Бога ся просіць,

Спусці мяне, Божа,

Над сялом хмараю,

У сяло дробным дожджыкам,

Ясным сонцам- аконцам.

Няхай жа я пагляджу,

Як дзіця ўбрана [11, с. 141].

  На жаль, многія звесткі ў артыкуле прыводзяцца без спасылак на дакладнае месца запісу ці першакрыніцы. Шмат увагі ўдзяляецца сялянскаму ўшанаванню памяці памерлых на могілках. На тэррыторыі Беларусі не існавала адзінага памінальнага дня для ўсіх. Мясцовыя традыцыі арыентавалі сялян на розныя дні. У некаторых мясцінах могілкі наведвалі з першым павевам весны, і тады жанчыны звярталіся да сонца з просьбаю свяціць і для мёртвых: “Сонейка яснае на небе, узайдзі ў іх непраглядныя цямніцы, хоць адной лучынкаю светлаю, хоць адным тоненькім валаском залаценькім, кропелькаю расы, гарушчаю тваім светлым агне, хоць чарвячком купальным”. З’яўляліся на магілы блізкіх і на Вялікдзень, у гэты дзень закопвалі ў насыпы фарбаваныя яйкі, каб і мёртвыя маглі павіншаваць адзін аднаго. Гэтаксама на Мазырска-Пінска-Рэчыцкім Палессі, у Слоніме, у Пружанах дзе-нідзе на Украіне ў чацвер Велікоднага тыдня адзначаўся “Наўскі Вялікдзень” (або “Стары Вялікдзень”, “Вялікдзень мёртвых”) [11, с. 152].