Қазақстанда кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін шектейтін факторлар

Бұл теориялық концепцияға практикалық дәлелдер келтіруге болады. АҚШ-та Р. Рейган тұсында салықтарды төмендетуге бағытталағн шаралардың нәтижесінде салық реформасы басталғаннан (1986 ж.) алты жыл ішінде жиынтық инвестициялар 90 млрд долларға өскен. Сондай-ақ корпарация пайдасына салынатын федералдық салықтардың түсімінен қамтамасыз етілетін табыстардың үлесі 80-ші жылдардың ортасынан бастап тұрақтанған (ал оған дейін ол қысқарып кеткен), ал 1990 жылдарға қарай 1983 жылғы 6,2 %-дан 12,2%-ға өскен (салық базасын өсіріп, салық ставкасын төмендетсе мемлекет те, төлеушілер де ұтады деген тұжырымды айғақтайды). Салық базасын өсірудің есебінен, пайдаға салынатн салықтардан түсімдер 37 миллиардтан 117,7 млрд. Долларға дейін өскен (жоғарыда көрсетілген уақыт аралығында).

1.3 Іскерлік белсенділікті салықтық реттеу бойынша шетел тәжірибесі

Іскерлік белсенділікті  салықтық реттеу процесін ескеру үшін, дамыған елдерде әртүрлі нарықтық концепциялардың ерекшеліктерін ескеру ерекше мәнге ие. Қазіргі жағдайда екі негізгі концепция бар: «либералдық» (АҚШ, Жапония) және «әлеуметтік нарықтық» (Германия, Швеция, Франция) концепциялар. Бұлай бөліп көрсету әрине біршама шартты болып келеді, дегенмен олардың әрқайсысының өзінің ерекшеліктері бар, оның ішінде салық жүйесінің де ерекшеліктері бар.

Бұл модельдердің әрқайсысы салық салудың тиімділігін өсірудің өз факторларын көрсетеді. Либералдық концепция бойынша, оған жеңілдіктер, шегерімдер, алымдардан (изъятия) ақарындап бас тарту тән, ол өз кезегінде салық слау жалпы ставкасын төмендетуге мүмкіндік береді. «Әлеуметтік нарықтық концепциясы» үшін жоғары салықтық ставкалар жағдайында салық салынатын табыстан көптеген жеңілдіктер ретінде салықтардың дифферециясы тән.

Бірінші аталған бағыт жағдайында еркін кәсіпкерлік қызметте анағұрлым  тең жағдайлар ашылады. Екіншісі ұдайы өндіріс процесі мен ғылыми техникалық прогресске мақсатты бағытта әсер етуден шығады. Қазіргі нарықтық экономиканың екі аталған моделіне тән әлеуметтік экономикалық ерекшеліктерді қарастыру зерттелетін мәселені тереңірек қарастыруға және әртүрлі елдерге тән сипаты белгілерді анықтауға мүмкіндік береді, бұл анағұрлым тиімді модельді анықтау үшін немесе екі бағыттың да Қазақстан саясатында өзара байланысын анықтау үшін қажет.

Айталық, бәсекені алатын болсақ, ол дибералды  экономиканың негізгі элементі ғана емес, сонымен қатар ол әлеуметтік құндылық, өйткені ол әрбір тұлғаның еркіндігін қамтамасыз етеді, әсіресе экономикалық ойлау төңірегінде. Осыған байланысты салық жүйесі бағалардың бұзылуын (искажение) төмендететіндей етіліп құрылады. Осыған дәлел ретінде тауар бағасына тікелей кіретін, тұтынуға салынатын салықтардың федералды бюджеттің жалпы табыстарының ішіндегі үлесінің салыстырмалы төмен болуында, АҚШ-та бұл үлес 7,6 %, Жапонияда 4,2 %. Ал Германия мен Францияда бұлүлес 16,6 % және 18,8 % құрайды. [21, 54 б.]

Салық ставкаларының өзгеруі салық  салу нормасының өзгеруін немесе салық  салынатын бірлікке салық көлемінің  өзгеруін білдіреді, бұл тұрақты  салық жүйесі дағдайында іскерлік белсенділікті  реттеуде анағұрлым маңызды рольойнайды. Олардың көмегімен мемлекет шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында жасалған құнның бөлігін бөледі және қайта бөліп отырады.

Экономикалық өсуді қамтатамсыз ететін кәсіпкерлік қызметке салықтық әсер етудің мәні ең біріншіден инвестиция көлеміне тәуелді., ал ол болса жинақтар мен қорлардың өсуі ресурстарды инвестициялау жағдайны жақсартады, өндіріс пен жұмыспен қамтуды өсіреді. Мемлекет капиталдың қорлану процесіне жағдай жасауы кәсіпкерлік қызметті дамытуға инвестицияны ынталандыру керек.

Жоғары төмен ставкалысалықтар шаурашылық процестер мен кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігіне, инвестициялық саясатқа әртүрлі әсер етеді. Салық ставкаларын өзгертудің көмегімен мемлекет, шаруашылық субъектілер қаражатын олардың кәсіпкерлік қызметті дамытуға инвестициялауын ынталандыру алады.

Осындай мәселені кейнсиандықтар (Дж. Хикс, П. Самуельсон, Р. Харрод, Дж. Робинсон және т.б.). Олар төмен қабілеті бар  сұранысты өндіріс пен іскерлік белсенділік өсуінің маңызды  стимулы деп қарастырған. Олардың  пікірі бойынша төмен табыстар бірден тұтынуға кетеді, яғни осылайша тұтынуға сұранысты өсіріп, өндіріс кеңеюіне инвестициялардың өсуін ынталандырады. Ал жоғары табыстар болса, олардың көп бөлігі жинаққа кетеді, несие ұйымдарында сақталмайд (экономикалық тұрақсыздық жағдайында) және экономиканың нақты секторына салынбайды, осылайша кәсіпкерліктің дамуын шектейді. Жұмыссыздық ағдайында үлкен жинақтар экономикалық өсуге кедергі жасайды, өйткені оалр өндірістік инвестициялауға салынбайтын табыстардың пассивті көзі болып табылады. Сондықтан артық жинақтарды салықтардың көмегімен алып отыру керек.

«Ұсыныс экономикасы» теориясының  өкілдері (А. Лаффер, Дж. Бьюкенен, Г. Талок  және т.б.) қарама қайшы пікірді ұстанады. Олардың пікірінше, жоғары табыстардан  құралатын жинақтар инвестиция мен  өндірістің өсуі үшін ресурстар қалыптастырады. Сондықтан кәсіпкерлікті дамыту мен іскерлік белсенділікті дамыту үшін шаруашылық субъектілерінің өзінде капиталдың қорлануын ынталандыру керек. Қорлануды шектететін негізгі кедергі ол – жоғары салықтар.

Кәсіпкерлер табысының көп бөлігі латын жоғары салықтар кәсіпкерлік бастамалы шектейді және өндірісті кеңейту мен инвестициялау саясатын тежейді. Мемлект жеке секторда инвестициямен жеткілікті қамтамасыз етуүшін жинақтар қалыптастыруға негізін салық жүйесі арқылы жағдай жасайы керек. Салық ставкаларының төмендеуінің жиынтық ұсынысқа әсер етуі кәсіпкерлер мен халық табасының өсуіне әкеледі, сәйкесінше капиталдың қорлануымен жинақтардың өсуіне әкеледі.

Салық ставкаларының жол берілетін  шекті деңгейден асып жоғарылауы іскерлік және еңбек белсенділігінің төмендеуіне, жинақтардың шетке кетуіне, кәсіпкерлердің нақты тәжірибесі дәлелдеп отыр.

Салықтардың қысқаруы кәсіпкерлердің экономакалық мүдделеріне әсер етеді, оларға мемлекет, аймақтар, салалар аясында жекелеген шаруашылық субъектілері үшін жақсы жайдайлар туғызады. Салық ставкаларын өзгерте отырып, мемлекет инвестициялық шешімге әсер етеді, іскерлік белсенділіктің, кәсіпкерлік қызметтің кеңеюіне немесе тарылуына әсер етеді.

Қазіргі жағдайда кейнсиандықтар мен  А. Лаффредің идеялары өндірістің өсуі мен салық ставкалары дейгейінің арасында икемді тәуелділік заңдылықтарының қалыптасуы жағдайында үйлеседі.

Кәсіпкерлікті дамуту мақсатында нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекет салық ставкаларын қысқарту және икемді реттеу саясаын жүргізеді. Барлық дамыған елдерде жүргізілетін реформалардң нәтижесі корпарация пайдасына салынатын  салық ставкасының анағұрлым төмендеуі болды. Бұл салық ставкасының төмендеуі қорланудың, инвестицияның өсуінің бір жолы болып табылады, сәйкесінше іскерлік белсенділіктің де өсуі болып бір жолы болып табылады. АҚШ-та 1981 жылғы салықтық реформаның нәтижесінде  корпарация табыс салығы мен жеке тұлғалардың табыс салығы ставкалары төмендетілген. 1985-2011 жылдар аралығында АҚШ-та пайдаға салынатын салық 46% пайыздан 35% пайыз5а дейін Ұлыбританияда 45 пайыздан 25 пайызға дейін, Францияда 50 пайыздан 37 пайызға дейін, Жапонияда 43,3 пайыздан 37,5 пайызға, Канадада 36 пайыздан 28 пайызға дейні төмендеген.

Салық ставкаларын өзгерту іскерлік белсенділікті салықтық реттеу жүйесінде маңызды әдіс болып табылады. Бірақ осы және тығы басқа әдістерді қолдану әлеуметтік экономикалық сипаттағы қиындықтармен байланысты болады.

Олар, біріншіден, іскерлік белсенділікті  дамыту мақсатында салық салудың  дифференциясы және көп варианттылығы. Салықтық есептеулер массасының өзгеруі, салық салудың формалары мен әдістерн қолдану, салық ставкалары дифферециясы, олардың қолданылу аясының өзгеруі және  салықтық трансферттер жүйесі, салықтық жеңілдіктер жасау мен салық салудың дифференциасы белгілі бір салық саясаты мен мемлекеттік салықтық реттеудің негізгі құралдары болып табылады.

Екіншіден, салық салуды дамытудың  негізгі бағыттары жөніндегі  мәселе әлі шешімін таппаған деуге  болады. Д.С. Львов салық  жүйесінде  «табиғи рентаға» көп көңіл бөліну керек, яғни табиғи рентадан ақырындап интелектуалдық рентаға көшу керек дейді. [22, 31 б.]

Француз экономисі, Нобель сыйлығының лауреаты М. Алле қарапайым, анық (прозрачный) болатын үш полюсті жүйе енгізуді ұсынады. [23, 15 б.]

Оның салық жүйесі негізгі элементтен құрылуы керек, олар:

• тек қана нақты активтерге салынатын капиталға салынатын салық;
• несиелеу механизмі арқылы іске қосылатн жаңа төлем құралдарын қалыптастырудың нәтижесінде жасалатын пайдаға салынатын салық;
• біріңғай және әмбебап ставка бойынша алынатын тұтынуға салынатын салық;

Үшіншіден, тұтыну қорына түсетін жүктеменің жоғары болуы  іскерлік белсенділіктің өсуіне кедергі жасайды, ол өндірісті көлеңкелі жағына қарай итермелейді, кәсіпкерлердің жалақыны көтеруге деген мүддесін төмендетеді, сәйкесінше ұлттық деңгейде тұтыну төмендейді. Жалпы көлемнен алғанда 40 пайызға дейін жететін көлеңкелі айналамның үлесі өте жоғары болып отыр. Мысалы Ресейде 2002 жылдың мәліметтері бойынша шағын бизнестің 70 пайызы көлеңкелі экономикада. [24, 19 б.]

Төтіншіден, инновациялық инвестициялық климатты өзгерту негізінде өндірісті өсіруде салықтардың реттеушілік рөлі жолға қойылмаған. Кейбір батыс елдерінде салықтық жеңілдіктердің негізгі формасы болып, егер компанияның инвестиция және ғылыми конструкциялық жұмыстарға шығындарына, пайдаға салатын салықты тікелей азайту болп табылады (АҚШ, Канада, Англия, Италия, Бельгия т.б.).

Бесіншіден, кәсіпкерлік  қызметті дамытуда мемлекеттің анық және  болжана алатын саясатының негізі ретінде салық салудың  тұрақтылығы болмауы.

Кесте 3

Дамыған елдерде 1985-2011 жылдар арасында компания

пайдасына салынатын  салық ставкаларының динамикасы

Кәсіпкерлерлік қызметті тек қана салық ставкаларын өзгерту  арқылы ғана салықтық реттеудің кемшіліктерін  ескере отырып, мемлекет шаруашылық субъектілерінің  қызметін ынталандыратын басқа да салықтық әдістерді қолдануы керек.

Қазіргі таңда кәсіпкерлікті  дамытуға бағытталған салықтық реттеудің  анағұрлым кең таралған әдістерінің  бірі – салықтық жеңілдіктерді қолдану. Оларды қолдану мемлекетке экономикалық коньюктураға байланысты капиталдың қорлану интенсивтілігін реттеп отыруға мүмкіндік береді. Мемлекет салықтар арқылы капитал салымдарын ынталандырады, тұтыну және өндірістік тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың өсуіне жақсы жағдай туғызады.

Көптеген авторлар салықтар бойынша жеңілдіктер сол жеңілдіктер үшін енгізілмеіді, олар экономикалық процестерге күштірек әсер ету үшін енгізіледі деп есептейді, ол әрине дұрыс пікір. Салықтық жеңілдіктерден бас тарта отырып фискалдық міндеттері арқылы өзінің мүмкіндіктерін тарылта отырып экономикалық өсу стратегиясына келтіреді.

Салықтық жеңілдіктер  салық салынбайтын минимум, салық  салудан салық төлеушілердің  шығындары мен табыстарының кейбір түрлеріне шығарып тастау, салықтан толық немесе ішінара босату, төлемді  кейінге қалдыру, салықтық шегерімдер (скидки) мен несиелер арқылы көрініс табады. Қамту аясы бойынша жеңілдіктерді екі үлкен топқа бөлуге болады: салааралық және жеке. Саларалық жеңілдіктер халық шаруашылығының барлық саласындағы барлық кәсіпоындарға беріледі. Олардың мақсаты бүкіл халық шаруашылығы масштабында өндіріс пен инвестицияларды ынталандыру. Салааралық салықтық жеңілдіктердің анағұрлым маңызды түрлері болып жеңілдетілген амортизация және салықтық инвестициялық несие болып табылады. Жеңілдетілген амортизацияны есептеудің базасы ретінде көптеген елдерде біріңғай (равномерная) немесе сызықтық (линейная) есептен шығару (списание) қолданылады (straight-line). Бұл әдіс бойынша негізгі капитал элементтерінің жалпы алғашқы құны (сатып алу құны) олардың қызмет ету жолдарының санына біріңғай тартылады, бірік бұл жерде амортизациялық тозу екі не одан да көп есеге төмендейді.

Дамыған елдерде сызықтық емес (нелинейные) әдіс кең қолданылады, бұл әдістердің де қалдықтар азаю әдісі  деп атайды. Бұл әдіс негізгі қорларды іске қосудағы алғашқы жылдарда амортизациялық аударымдардың күрт өсуіне қол жеткізуіне мүмкіндік береді (амортизациаылқ есептен шығарулардың өзгеріссіз жалпы мерзімінде және олардың әрі қарай біршама төмендеуі жағдайында).

Жеделтетілген амортизация  әдісінің қолданылу тәжірибесі жекелеген елдер бойынша ұқсастықтар да айырмашылықтар да әртүрлі кезеңдер бойынша болатынын көрсетеді. Ұқсас сипаттарына тоқталатын болсақ олар: