Қазақстанда кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін шектейтін факторлар

• негізгі капиталдың шешуші элементтерінің қызмет ету мерзімімен қатар амортизация нормасы мен әдістерін мемлекет заңнамаларында өте терең қарастырады (көп жағдайда белгілі кезеңдерге өзгерістер көрсететін инструкциялармен толықтырылып отырады)
• амортизация екі түрде есептеледі: толығымен бірыңғай әдіспен, кейбір елдерде бұл туралы мәліметтер акционерлер алдында есеп беру үшін де қызмет етеді; заңмен рұқсат берілген, белгілі объектілер дойынша жеделтетілген амортизация енгізу. Соңғы аталған  мәліметтер салық салынатын пайданы анықтауда өндіріс шығындарына жатқызылады да салық органдарына мәлімет беріледі. Осы аталған көрсеткіштердің екі тобы бір-бірінен ерекшеленеді, әрине, өйткені салық органдарына беретін мәліметтер компания есебіндегі мәліметтерден асып түседі, яғни жоғары.

Кәсіпкерліктің деңгейін ескере отырып мемлекет инвестициялық  салықтық несиені де қолданыды, ол мақсаты салықтық жеңілдік болып табылады. Ол кәсіпкерлерге негізгі капиталды сатып алатын жылы салық салуда салық төлемін кейінге қалдырудан көрінеді. Инвестициялық салықтық несиені шаруашылық субъектілерін капитал салымдарының бір бөлігін мемлекеттің несиелеуі деп қарастыруға болады. Өзінің мағынасы бойынша инвестициялық салықтық несие – бұл ескірген жабдықтарды жаңарту, жаңа техника мен технологиялар енгізуді ынталандыру үшін салықтық төлемдерді кейінге қалдыру. Салықтық несие жаңа капитал салықтық жеңілдіктерге қарағанда салықтық несие есептелген салық сомасынан тікелей шегеріліп тасталады.

Әлемдік тәжірибеде 20 ғасырдың 50-60 жылдары барлық дамыған елдерде  салықтық несие енгізілген.

Қазақстанда салықтық несие  мәселесі бойынша қазіргі заңнамаларда ашық ешнәрсе айтылмаған. Сла аралық жеңілдіктермен қатар, мемлекет жеңілдіктер  беру арқылы бклгілі бір салалар мен кәсіпоырндарды қолдау шараларын жүргізеді. Жеке жеңілдіктерді беру кәсіпкерлікті реттеу бойынша анағұрлым ауқымы тар, арнайы (спецификалық) міндеттерді шешумен байланысты. Пайдаға Салынатын салықты алу кезінде берілетін жеңілдіктер  өндірісте капитал салымын ынталандыруға бағытталған жеңілдіктердің кең таралған түрі болып табылады.

Осы мақсатта дамыған  елдердің салықтық заңнамалары өндірістің заңнамалары өндірістің басыңқы салаларына инвестициялауға бағытталған пайданы салықтан толық немесе ішінара босатуды қарастырады.

Салық салудағы жеңілдіктер  көптеген дамыған елдерде бар. 90-шы жылдардың басында Жапония сарапшылары  жекеленген бастаушы елдерді бағалауы осының айғағы. Осылай, жеңілдіктер  АҚШ-та, Англияда, Германияда және Жапонияда пайдаға салынатын салықтан түсетін түсімдері 20, 25, 16 және 4 пайызга төмендетеді екен. Жапонияны қоспағанда барлық елдерде салықтық жеңілдіктердің нәтижесінде пайдаға салық салудың анағұрлым төмендеуі байқалған. Жапонияда ерекше салық саясаты жүргізілген, яғни пайдаға салынатын салық ставкасының жоғары 50 пайыз болуы және өте аз салықтық жеңілдіктердің үйлесімімен көрінетін фискалдық сипатта болуы. Бірақ салық салудың кәсіпкерлік қызметте теріс әсері белсенді өнеркәсіп саясатынын жүргізумен ақталады.

Салық жеңілдіктері негізінен  ұлттық деңгейде, аймақтық масштабта  және жекеленген сфераларда кәсіпкерлердің инвестициялық және ғылыми техникалық қызметтерін ынталандыруға бағытталады. Кейбір салықтық жеңілдіктер окмпанияларға экономикалық тұрақтылығын сақтап қалуға көмектеседі. Мысалға, компанияның резрвті қорына аударымдар, күмәнді қарыз міндеттемелерін өшіріп тастау бойынша жеңілдіктерді айтуға болады. Жеделдетілген амортизация сияқты жеңілдіктердің көмегімен салық салынатын пайдадан шегерілетін амортизациялық шығындардың есептеген көлемі экономикалық шарттастырылған көлемнен көбірек болады. Мұндай жоғарылатуда пайданың бір бөлігін өндіріс шығындарына кетеді де сәйкесінше, салықтан басотылады. Салық салынуы кейінге қалдырылатын инвестициялық резервтердің құрылуы және салық салынатын табыстан ғылыми зерттеу және тәжірибе – конструкторлық жұмыстар мен инвестицияға кететін шығындарды толығымен немесе ішінара шегеру сияқты салықтық жеңілдіктерді бөліп көсетуге болады. Әртүрлі мерзімде эәне әртүрлі көлемде болатын мұндай жеңілдіктер  Англияда, Бельгияда, Италия, Канада, АҚШ және т.б. елдерде қолданылады. Мысалы, Италияда 1994 жылы жалпы ұлттық маңызы бар, инвестицияларды ынталандыру үшін салық салынатын пайданы азайтуға жол берәлген. 1994-1995 жылдары өткен бес жылғы кезеңдегі инвестициялардың орташа пайданы төмендету құқы кәсіпкерліктің барлық түріне берілген еді. Бұл Италичның оңтүстігіндегі депрессивті аудандарындағы кәсіпкерлікке де қатысты болды.

Бельгияда салық салынатын  пайдадан орта және кіші кәсіпорындардың  инвестициялық шығындарын (осы шығындардан 13,5%), көлемде сондай-ақ жаңа енгізулерге инвестициялық шығындар, ішінде энергия үнемдейтін технологияға шығындары шығарылып тастайды. Нидерландыда, 1996 жылдың1-қаңтарынан бастап, салқтық жеңілдік ретінде салық салынатын пайдадан инвестициялық шығындардың бір бөлігін шегеріп тастауға рұқсат берілген (белгілі нормативтер бойынша инвеситиция көлеміне байланысты болады; шамамен 20-25% инвестицияның аз көлеміне , ал инвестицияның көп көлеміне аралық (ступенчатое) төмендеу болады).

1994 жылдың 1-ші қаңтарынан  бастап Нидерландыда салық салынатын  пайдадан ғылымизерттеу және  тәжірибе конструкторлық (НИОКР)  жұмыстарға кететіншығындардың  бір бөлігінде шегеріп тастайды. [25, 12 б.]

Дамушы салалар мен  аймақтар үшін, сондай-ақ жаңа корпарациялар, шағын кәсіпорындар, холдингтік және оффшолық компаниялар үшін салықтық каникулдар немесе салық ставкаларын  жеңілдету сияқты жеңілдіктерді  атап өту керек.

Салық жеңілдіктерінің болуы салықтан жалтарумен ЖӨІ-гі салықтық түсімдердің үлесі мен салықтар мен төлемдердің тиімді ставкасы арасында біршама алшақтықтарға әкеледі.

Салықтық түсімдердің  ЖӨІ-ге қатынасы талданып отырған елдерде, мысалы АҚШ-та 31,8% дан 54,2%-ға дейін болса? Швеицяда, Батыс Европада 40,8% құрайды. Салыстырсақ 1995 жылы қатынастар АҚШ-та 28,9%, Швецияда 55,3%, сәйкесінше Батыс Европада орташа 39,9 % болды.

Қазіргі таңда көптеген елдерде заңды тұлғалардың табыс  салығының төмендеуімен қатар салықтық жеңілдіктердің қысқаруы тенденциясы байқалуда.

Бюджет табыстарының ішінде табыс салығының үлесі төмендеуі белгілі бір деңгейде үкіметтің жүргізген салық саясатының прогрессивтілігін көрсетеді, өйткені мұндай әдіс кәсіпкерлердің инвестициялық мүмкіндіктерін көтереді. Салықтық жеңілдіктердің азаюы компанияның пайдасына салынатын салық ставкасының төмендеуінің орнын ішінара толтыру құралы болып саналады.Бұл салық жүйесіне кәсіпкерлік қызметке қатысты анағұрлым бейтарап сипат беру қажеттілігімен түсіндіріледі.

Салықтардың кәсіпкерлік  пен іскерлік белсенділікке салықтық реттеу тәжірибесінде салық ставкаларының  дифференциясы, салық түрлерін, салық  салу мен субъектілерін өзгерту, салық салу механизмдерін өзгерту  сияқты әдістер қолданылады. Салықтық жеңілдіктер  мен тікелей және жанама салықтар арасындағы тиімді қатынас салықтық реттеудің мүмкіндіктерін кеңейтеді және толықтырады. Іскерлік белсенділікті реттеудің салықтық әдістерінің формаларын қолдану елдегі нақты экономикалық жағдайда және кәсіпкерлікті дамытудың әрбір кезеңінде мемлекттің алдында тұрған мақсаттарына байланысты.

Осы аталған әдістердің тиімді үйлесімі салық салудың икемділігін  және ускерлік белсенділікті тиімді реттеуді қамтамасыз етеді.

2. Салық салу жүйесінің іскерлік белсенділік деңгейіне тигізетін әсерін талдау

2.1 Салықтардың ынталандырушылық қызметін талдау

Кез келген экономикалық категориясының фнукциясы оның мәнін, ішкі мазмұны мен мағынасын ашады. Салықтардың фнукциясы бұл экономикалық категорияның табыстары құны бойынша бөлу және қайта бөлудің құралы ретіндегі қоғамдық арналыммын жүзеге асырады.

Салықтарға бюджетке төлемдерді міндетті түрде және мәжбүрлеу  түрінде төлту сипаты тән, бірақ  дл осы тұрақтылығы негізінде  олар мемлекет кірістерінің негізі болып  табылады және олардың көмегімен қоғамдық қажеттіліктер қанағаттандырылылады. Салықтардың мұндай қасиеті көп уақыт бөліп олардың мәні арналымы сипатталып келген фискалдық функциясымен анықталады. Экономикасы төмен дамыған және тоталитары мемлекеттерде салықтардың фискалды функциясы басқаларынан жоғары болады. Салықтардың ауырлығы және салық салудың толығымен тек мемлекет мүддесіне жауап беруі салық төлеушілердің өз міндеттерін орындаудан алшақтанып қана қоймай, сонымен қатар салықтардан жалтарудың заіды және заңсыз тәсілдерін іздеуге соқтырады.

Қоғамның қалыптасуы мен дамуының, тиімді тауар ақша қатынастарының дамуына, шаруашылық субъектілерінің  жекеленуіне байланысты ұдайы өндірісті  салықтық реттеуге, халықтың төлем  қабілеті бар сұранысына әсер етуге  қажеттілік туындайды.

Саяси экономия классиктері А. Смит, Д. Рикардо, салықтарды белсенді экономикалық саясаттың құралы ретінде қолдану мәселесіне қарсы болған.     П. Леруа-Больс, А. Стурм т.б. да осылай пікірді ұстанған. А. Вагнер салық саясаты тек қана фискалдық бағыты ұстанбай, сонымен қатар реттеушілік әлеуметтік-саяси мақсатты ұстанатын әлеуметтік экономикалық әдісті ұстанған. Ол бойынша салық саясаты тек қана фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-саяси реттеу мақсатында ұстануы керек. Осы жерде А. Вагнердің айтып кеткен бір сөзін мысалға келтіруге болады: салықтардың тек қаржылық мақсатымен қатар олар арқылы басқа да мақсаттарға қол жеткізуге болады, яғни салықтардың көмегімен еркін айырбас жағдайындағыдай халықтың табысы мен халықтың мүлкін бөлуде реттеушілік қызмет ету. А. Вагнер: мен көптеген қарама қайшы піірлер, полемикаларға қарамстан осы пікірді ұстанамын, сонымен қатар осы екінші мақсатын (салықтардың) кеңейте берер едім, өйткені осы реттеу арқылы жекелеген табыстар мен мүліктіқолдануға араласуға болады деп көрсеткен. Осы аталған салықтардың екінші мақсатынан олардың кеңейтілген немесе олардың әлеуметтік саяси ұғымы пайда болады.

Салықтардың фискалдық  функциясында да экономикалық стимулдар  байқалады, өйткені салықтық әдістермен қалыптасқан бюджет ресурстары өндірістік емес саланы дамытуға, ғылым, білім, денсаулық сақтау, мәдениет салаларының қажетттіліктерін қанағатттандыруға арналады. Бюджет тиімді, мақсатты бағытта қолданылса қоғамдық прогрессті ынталандырады. Бірақ бұлай өндірісті ынталандыру біраз уақыт аралығынан кейін көрінеді. Барлық қызмет салаларынан дамыту үшін қаржылық ресурстар өндірісте қалыстасады. Сондықтан да өндіріс салықтық ынталандырудың негізгі объектісі болуы керек. Салық салуды жеңілдіктер мен санкциялардың қолданылуы ынталардырушылық әсер етеді, өйткені, әдістердің әрбірі белгілі бір араласуды қажет ететін, қаржы – шаруашылық қызметінтің қандай да бір саласының жағдайына  әсер ретінде қолданылады.

Теориялық тұғыдан салықтық ынталандырудың масштабын кең екенін ескеру керек. Дегенмен тәжірибеде шаруашылық субъектілері салықтық ынталандырушыларға әр кезде жүгіне бермейді. Бұл ең біріншіден салықтық мотивация мәселесімен байланысты. Әдетте ынталандырушылар сыртқы фактор ретінде, ал мотивтер ішкі фактор ретінде қызмет етеді. Мотив болып қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты саналы мақсат табылады. Сәйкесінше, ынталандыру – яғни қойылған мақсаттарға белгілі бір сыртқы жағдайларын жасауды білдіреді. Ынталандыру – бұл яғни, мақсаттарға жету мен қажеттіліктерін қанағантандыру бойынша әрекеттерді саналы түрде таңдау мен олардың мүдделерін ескере отырып олардың ішкі және сыртқы қажеттіліктерін қабылдау. Біздің ойымызша мотивтер мен стимулдарды бөлмей қарастыру керек, өйткені субъектілердің қабылдайтын шешімдері ішкі және сыртқы факторлардың кешенді әсерімен қалыптасады. Мотив пен стимулдардың арасында байланыстыратын көптеген- мүдделер, қызығушылық, құнды оретациялар, әлеуметтік күтулер мен оларды жүзеге асыру қабілеті сияқты буындар болғандықтан стимулдар мүдделемен тиімді қатар қойылуы керек. Осылайша салықтық ынталандырудың концептуалдық негізінде дамудың экономикалық талаптарынан шығатын мүдделердің үйлесімі мен олардың оптимизациясы жатыр.

Осыған байланысты мына тәуелділіктерді методологиялық қалыптастыру өте маңызды: мүдде- іс әркет ету мотиві (мүдделерге сай келетін немесе сай келмейтін)-стимул-шешім нәтиже. Бұл күрделі жүйеде соңғы буын – нәтиже өте маңызды, өйткені ол мүдделерді іске асырудың өлшемі ретінде болады. Ынта әрқашанда жеткілікті бола бермейді. Мысалға, инновация бойынша Ресей тәжірибесінен мысал келтіретін болсақ. 2002 жылы осы елдің заңнамасы бойынша, егер кәсіпорындар ғылыми зерттеу және сынақ конструкторлық жұмыстарға қаражат аударатын болса, салық салынатын табысқа 10 пайыз шегерім жасалатын болған. Ал кәсіпорындар болса бұл жеңілдікті тіптен қолданбаған деуге болады, өйткені біріншіден, пайданың төмендігінен, ол кезде 10%-дық жеңілдік аса роль ойнамайды, екіншіден, өз қолдарымен мұндай жұмыстарды жүргізу мүмкіндіктерінің әлсіздігінен болған.

Салықтардың ынталандырушылық қызметі (функциясы) салық салу объектісінің өзгерумен, салық салу базасының төмендеуінен осы категориясының құрылыммымен байланысты т.б мәселелерден көрінуі мүмкін.

Жалпы салықтар бойынша  мынадай жеңілдіктер салық салу объектісінің салық салынбайтын  минимумы; объектінің белгілі бір  элементтерін алып астау; салық салудан төлеушілердің жекелеген тұлғаларды немесе категориялардан босату; салық ставкаларын төмендету; мақсаттық салықтық жеңілдіктер; салықтарды алуды кейінге қалдыру формасындағы салықтық несиелер; басқа да салықтық жеңілдіктер.

20-ғасырдың басында  белгілі орыс экономисі А. Соколов  «белгілі бір жағдайларда салықтар  кәсіпкерлер бастаманы да ынталандырады.  Шын мәнісінде, егер салық тікелей  немесе ауысу түрінде кәсіпкерге  жүктеме, ол оның пайдасын төмендетеді,  ал пайданың төмендеуі кәсіпкерді өндіріс шығындарын төмендетуге қол жеткізуге мәжбүрлейді». Әрине, салықтар кәсіпкерлік бастама мен еңбекті егер төлеушінің өз жағдайын жақсартуға деген үміті сақталса ғана ынталандырады. Ал егер де салықтар арқылы кәсіпкердің

барлық артық табысы немесе қосылған құн алынып қоятын болса әрине кәсіпкерде жоғарыда аталғандай үміт азаяды, яғни мұндай жағдайда төлеушінің өз қызметін кеңейтуге деген, өз табыстарын өсіруге деген ынтасы азаяды.

Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген салық реформасы мен саясатының мқсаты – салықтардың фискалдық және ынталандырушылық рөлінің арасында тиімді арақатынасқа қол жеткізу. Мұндай жағдайда салық реформасы салық жүктемесін анағұрлым әділірек бөлуді, оптималды салық ставкарымен салық салу объектілеріне ауысуды қамтамасыз ете алады. Сондай-ақ бұл жерде, салық жүйесі салықтарды алу кезінде мемлекет үшін де шығындар дейгейінің төмендеуіне әсер етуі керек.