Қазақстанда кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін шектейтін факторлар

Қазіргі кезде дамыған  елдердің салық жүйелерінде осы  қағидалар әр түрде қолданылады. Осы қағидаларды бұзу салық төлеушілердің экономикалық жағдайынан нашарлауына әкеледі, әлеуметтік шиеленістің күрделенуі және іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеп соғады.

Салық төлеушілердің  мүдделерін қорғайтын салық жүйесіне қойылатын талаптарды А.Смит (1732-1790)ұсынды. 1776 жылы Ол жазған: «Мемлекеттің азаматтары өзінің күші мен қабілеттерінің мүмкіншіліктеріне қарай үкіметті ұстауға қатысуы керек, яғни сол мемлекеттің қол астында және қорғауында жүріп тапқан табысына қарай үкіметпен бөлісуі керек» деген. Әрбір тұлға төлейтін салық нақты анықталуы керек. Салық алу әдісі мен уақыты, төлем сомасы салық төлеушіге ыңғайлы болатындай салынуы керек. Әрбір салық халықтан ол мемлекеттің қазынасына әкелетін сомадан кем болу керек.

Осыдан, А. Смиттің цитатасында келесідей қағидалар жайлы айтылған:

1. Салық салудың әдеттілік қағидасы, барлық төлеушілер арасында салық аыртпалығын тең етіп бөлу. Оған дейін теңділік әрбір салық төлеушіден алынатын салық сомасының арифметикалық теңдігі ретінде қарастырылған (мысалға, жан басына шаққандағы салықтың бөлінуі.).

А.Смиттің енгізген зор  еңбегі бұл «салық әділеттілігін» әр азаматтан алынатын салықтың мөлшерін оның табысымен теңдестіргендігінде, яғни ол салық салудың пропорционалды түрін енгізді. «Көп табысы бар тұлға  салықты да көп тқлеу керек». Яғни, бұл қағида бойынша біріншіден, салықтардың дифференциациясы белгілі бір қоғамдағы әділдік туралы қалыптасқан көзқарастарға сай, нақты критериилер бойынша жүзеге асуы керек, екіншіден, бұл критериилер  төлеушілердің туа біткен өзгермес қасиеттерімен емес, (вертикаль бойынша теңділік) қызметтің нәтижелерімен байланысты болуы керек. Ал бір жағынан, таңдалған критерии бойынша бір көзқарастағы тұлғалар үшін салықтың міндеттемелер де бірдей болуы керек (горизонталь бойынша теңділік). Қазіргі таңда басты критерии ретінде төлешілердің салық жүктемесін алып жүру қабілеті қолданылады, ол алынатын табыс көлемімен бағаланады.

2. салық салдың анықталатын қағидасы А.Смиттің ойынша, әрбір салық мына тұлғплпрға алдын ала және ашық жариялануы керек: 1. осы салық төлейтін тұлға; 2. салықтың енгізілуі керек тұлғалар мен ұйымдарға; 3. салық төлеу мерзімі; 4. салық ретінде төлейтін ақша сомасы немесе табыс немесе мүлік түрінде салық ставкасы. Осы қағида сонымен қатар, салық заңының тұрақтылығын талап етеді. Керісінше болған жағдайда мемлекеттің салықтарды жиі өзгертуі шаруашылық субъектілерінің қызметіне теріс әсер етеді.
3. Тиімділік қағидасы, салық төлеушінің өз салық төлеу міндетін орындау барсында уақытының, еңбегінің, ақшасының қосымша шығындарын минимизациялауды, яғни мейлінше төмендетудәі білдіреді. Шынында, бұрынғы кездері, яғги Смиттің дәуірінде, мемлекет салықтарды төлеуде арнайы шарттарды енгізе отырып, салық төлеушілердің жағдайны теріс әер етті (ыңғайсыз уақыт пен ыңғайсыз жерде салықты төлеу, негізделмей салықтың жиі алынуы, делдал арқылы салық салуды енгізу, ал оларды салық төлеушілер ұстау керектігі т.б.).

Қазіргі кезде қағида анағұрлым кең мағынада түсіндіріледі. Біріншіден, салық төлеушілердің  қосымша салық міндеттерін орындауға, яғни салық есебін жүргізу мен салық есебін  көрсету сияқты шығындарын есепке алу керек. А.Смиттің кезінде бұл сома онша үлкен емес еді, ал қазіргі кезде кәсіпорындар мен азаматтардың қосымша шығындары салық сомасымен бірдей болып келеді. Батыс елдерінде салық төлеушілердің осындай шығындары есепке алынып, бақыланып отырады. (Мысалы, АҚШ-та кез келген табыс салығына енгізілген өзгертулер болса, онда жаңа салық декларациясын толтыруға кететін әр орташа салық төлешінің уақыты есептеліп, баспаға жіберіледі).

Екіншіден, салық органдарының (мемлекеттің) салық заңнамаларының күрделенуімен , салықтық бақылауды қамтамасыз етумен (салық ставкалары өскен сайын оны қатаңдата түсу керек), салық органдары қызметкерлерінің санының өсуіне және оларды жаңа техникалық жабдықтармен қамтамасыз етуімен, байланысты шығындарының өсуін ескеру керек. Сонымен қатар, ғылым мен технология саласындағы прогрестер салынатын салықтың бірлігіне кететін шығындардың үлес салмағын азайтуға мүмкіндік береді. Яғни, бұрын мемлекет салық жинауға алынған соманың 25-30% шығындайтын болса, қазір салықты жинау қазына үшін бұдан аз соманы құрайды. Алайда, салықтың түріне қарай мұндай шығындар әртүрлі болып келеді. Мысалы, Батыс Еуропада қосылған құн салығын жинауға осы салықтың жалпы алынған сомасынан 2,5-3% кететін болса, табыс салығы үшін 10% және одан көп болады екен.

Осы негізгі қағадалар  «кез келген салық жүйесінде қолданылуы керек»

Айтылған қағидалар  неміс ғалымы А. Вагнердің (1835-1917) жіктемесінде терең талданған. Сонымен қатар, ол салық салу жеткіліктілігі сияқты (мемлекетке керекті сомадан жоғарғы соманың жиналуына жол бермеу), оның икемділігін (өзгермелі жағдайларға жылжуы), икемділік (өзгермелі жағдайларда икмділік), тиісті объектіні таңдау және салықтарды аудару есебі сияқты қиғадаларды енгізген.

Салық ауыртпалығы түсінігін алық ставкаларының және салық объектілерінің абсолютті мәнімен анықталатын кешен ретінде қарастыру керек және де ол салық салу қағидаларының қаншалықты сақталатындығымен , мемлекеттік саясаттың қоғамдық мүдделерге қаншалықты жауап беретіндігімен, сол арқылы салық төлеушілердің қолдануына ие бола алатындығымен, іскерлік блсенділікті қаншалықты қолдайтындығымен анықталады.

Британдық  мамандардың  бірі Я. Ламперттің «біз экономикалық әділеттілік пен меншік құқын  шын мәнінде де қадірлейтін идеяларды жүзеге асыратын салық жүйесіне мұқтажбыз» деп атап көрсеткен. Я. Ламперт өкономикалық әділеттіліктің неоклассикалық түсінігінің негізінде жаңа заманғы әділетті салық салу қағидаларын енгізеді:

1. Салық салу өндіріске, тұтынушылардың шығындарына, жинақтарына нейтралды болу керек, яғни өнеркәсіпке залал келтірмеу керек, тұтынушылардың шығындарын арттырмау керек және олардың жинақтарының артуына кедергі болмау керек;
2. Жәрдемақы алатын азаматтар салық төлемейді, ал салық төлейтіндерге жеңілдіктер жоқ;
3. Екі жақты салық салудан аулақ болу керек. Мысалы, салық төленгеннен кейін кәсіпорынмен иемденген мүлікке, қолданысқа берілген соң тағы да салық салынбау керек;
4. Барлық салықтар тек табыстан алыднады, бірақ та жалақы мен капиталға салынатын проценттен емес;
5. Салықтар тек жеке тұлғалардан алынуы керек және тек тікелей салықтар алынуы керек. Әрине жанама салықтарды жинау үйреншікті әрі жеңілірек, бірақ