Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесі

С.Сейфулин, І.Жансүгіров) халықтық шығармаларының дәстүрлерін  пайдалана отырып, балаларға арнап  өлең-жырлар жазған. Олардың  шығармалары  бала тәрбиелеудегі негізгі мақсаттары  дұрыс түсініп, балалардың тілін ширатып ойын дамыту, елдікке,Отанды сүюге тәрбиелеу.

Жоғарыда  берілген анықтамаларды  сараласақ, әр кезенде де патриотизм  ұғымы Отанға  деген сүйіспеншілік  тұрғысынан қарастырылады. Бүгінгі  жаһандандыру процесс  тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм  ұғымы халықтар мен ұлттардың  өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік  дамытудың тыныштығымен бейбітшілігін сақтау  үшін барлық күш- жігерін   жұмсау.

Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына, тұрмыс- тіршілігіне  байланысты патриот халық екенің айқын аңғаруға болады. Бұны  қазақтың тұңғыш  ғылымдарының бірі Шоқан  Уәлиханов  жақсы зерттеген және  өзінің патриотизмге берген ғылыми тұжырымдамасында айқын айтқан. Біз бұл тұжырымадан   патриотизм  от басынан бастау алып, әулет, тумаластарға деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат  және сол кездегі алдынғы қатарлы елдердің бірі  Ресейді атап кеөрсету де патриотизмнің халықаралық мәдени қатынастардың  да негізі  екенін көрсетеді.

Ш. Уалихановтың  патриотизм  ұғымына берілген  тұжырымдамасына  сәйкес  моделі.

 

 

 

 

 

 

Б. Момышұлы  мемлекеттік  байлығы және  адам  байлығының  нәтижесінде  құралатынына  тоқтала  келе, өткенгі, бүгінгі және болашақтағы  тарихтың  өзара  байланысы, қарым - қатынасы  арқылы  патриоттық сезімді қалыптастыруға болады дейді.

 

 

 

Б.Момышұлы  патриотизімге  тұжырымдама бойынша моделі.

 

 

Қазақстан халқының  бойындағы  патриотизм  рухын  жетілдіруде ел президентінің  ұлттың  болашағына, оның, өзіндік «Мен» дегізерлік  қасиеттерін  сақтау мүмкіндіктеріне  сеніммен  қарау, - дей келе, ұлттық әрекеттің  аясын үш  түрлі фактор  тұрғысынан, бірінші – ұлттық бірігу (интервенция), екінші  - қазақтың  ұлттық  тұтастануы, үшінші – ұлттың  жасақталу үрдісінде өзінің  рөлі мен қызметін  айқын сезінулері   қажет,

-деген сөзі Қазақстандағы  негізгі идеолоргия – ұлттық  бірлік, экономикалық, әскери, апараттық   дербестікті  сақтауда негізгі орын алара сөзсіз.

 

 

 

 

1.2 Бастауыш  мектеп оқушыларында Қазақстандық  патриотизм сезімін қалыптастырудың  маңызы

Жас ұрпақтың тәрбиесі Қазақстанның егемендік алып, тәуелсіздік жағдайына  ие болғанда өз мемлекеттігін  қалыптастыруға  байланысты  бала тәрбиесін  қайта қарау  маңызды міндеттердің  бірі болып отыр. «Қазақстан  - біздің ортақ үйіміз, біздің бабаларымыз да осы жерді мекен еткен . Егер  біз өзіміздің елімізді, өзіміздің өмірімізді  сынауды білер болсақ, осы жасампаздықпен жаңғыртып, бой көрсеткен әрбір тамшыбақты мәпелеп өсіріп отырмасақ, онда  біз  өзімізді    нағыз   патриот  деп санай алмас едік »,

- деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың  сөзі мемлекетіміздің келешегінің  тұтқасын ұстайтын жас ұрпақты  осы бастан отанына, атамекеніне  шын берілгендік рухында тәрбиелеуден артық борыш жоқ екендігін атап көрсетеді.

Қазақстандық  патриотизмнің  қайнар көзі – халықтың береке –  бірлігінде, ынтымақ – ықыласында, елдігімен – ерлегінде екендегінде  ешкімнің  дауасы бола қоймас.  Қазақстандық патриотизм  қоғамды  топтастырудың  жетекші  факторы болып  қала береді. Мемлекетіміздің  беріктігі мен күш қуаты,  өміршендігі  де, оның ұлан байтағының біртұтастығы да Отанды Сүюге, патриотизмге байланысты.

Жас ұрпақтың соның ішінде  төменгі сынып оқушыларының  төл  мәдениетінен нәр алуын ұлттық  факторларымен  тығыз байланысты. Халықтың   құндылықтарға сүйене отырып, елдікке, ерлекке, азаматтыққа  тәрбиелеудегі  өлең – жырлар, мақал – мәтелдердің  әсері ұтымды  болатындығы туралы танымал педагогтарымыз айтып та, жазып та жүр.

Отанына деген сүйіспеншілікті  қалыптастыру  мәселесі  - бүгінгі  күннің  білім беру жүйесі алдында  тұрған маңызды  міндеттерінің  бірі. Халқымыздың отынсүйгіштік, патриоттық  туралы ұлттық мұрасының даму тарихына  үңілетін болсақ, ХҮ-ХҮІІ  ғасырлардағы  Асан қайғы бастаған, Ақтамберді, Доспанбет, Шалкиіз, Бұхар, Маханбет т.б. ақын – жыраулардың  поэзияларындағы  тәлімгерлік  ой – пікірлерінен көреміз.

Жалпы ұрпақ тәрбиесінде  ұлттық ерекшеліктерде, халықтың педагогика құндылықтарын  ескере отырып тәрбиелеудің  тұтас жүйесін  жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушы – педагогтардың соның ішінде Ш.Уәлихановтың, А. Құнанбаевтың, Ы.Алтынсаринның. М. Жұмабаевтың  және т.б. да маңызды  ой – пікірлері, отансүйгіш, патриоттық туралы қағидалары  қазіргі кезде  өз жалғасын табуда.

«Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек,  тәрбиесіз  берілген білім – азаматтың қос жауы, ол келешекте оның барлық өміріне  атап әкеледі», - депті   

 әл – Фараби  бабамыз. Осыдан өз тағдырын  өзі шешуге қолы  енді жеткен  халқымызға  ұлттық рухани  болмысты  дұрыс қалыптастыру аса қажет  екендігін байқаймыз.

Негізгі білім  бастауышта  болғандықтан, жастайынан  халықтың  тарихи – этникалық  мұрасын, ұлтының  әдет – ғұрып  өнегесін, салтын сақтауға, саналы көзқарасын  қалыптастыруға, ұлттық мақтанышын тұғызуға оқушыларды  жасынан тәрбиелеу бастауыш мектеп  саласымен айналысатын педагогтардың міндеті болмақ.

Мектепке келген  баланың  отбасында  бойына сіңірген мейірімділік, сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді  қасиеттерін одан әрі шыңдап, соның негізінде  патриоттық сезімді  оята білу үшін  әрбір мұғалім  жүйе бойынша  белгіленген  нақты  іс – шараларды  аса шеберлікпен үйлестіріп жүргізуі тиіс.

Біздің  пікірімізше   жас буынды  соғыс іс-әрекеттерінде  немесе  басқа жағдайда ерлік, отаншылдық істерге бару  үшін, оған алдымен рухани жағынан дайын болу тиіс. Өйткені, қару- жарақты  қанша меңгергенмен, Отаншылдық іс- әрекетке ішкі жан-дүниесі, сана-сезімі дайын болмаса,ел мен жер үшін жанкештілікке  баруы екі талай. Бұл жерде ататектен келе жатқан  ұлттық болмыстағы патриотизмнің орны  бөлек.

Біздіңше, өсіп келе жатқан жас  буындарда Отанымыздағы  әлеуметтік-саяси  құбылыстарға дұрыс  көз қарас қалыптастыра білсек, жаңа мазмұнды сана сезім, іс-әрекет аясында  олардың  жалпы  патриоттық ой-пікіріне  ықпал етер еді. Мұндай ойды толығымен келтіріп  отырған себебіміз- бейбітшілік жағдайында патриотизмнің сипатын көрсету.  Бұны  жай ғана күнделікті   өмірде  қарапайым  ұсақ- түйек деп қарауға болмайды. Сол  үшін  бүгінгі таңда Қазақстандық патриотизм сезімін  қалыптарудың басты міндеті-ол оқушылардың  ана тілінде сөйлеуі, балалардың   ұлттық   тәрбиені алуы, ұлттық мінез, жүріс- тұрыс бойларында қалыптастасуы, ізет, құрмет, қайырым, мейірім т.б. сезімдерін дамыту. Қала, жер- су аттарын  өз атауымен атауы, ұлттық- мәдениетті  бәрінен жоғары тұтуы, қазақ  өнеріне  ден  қою секілді  толық жатқан ірі- ұсақ нәрселерді ескерген жөн.

Қазақстанда  120-дан  астам  ұлт өкілдері  өмір сүруі   қазақ ұлтының біртұтас мемлекет екені жоққа шығармауы  бала  бойында қалыптастыруымыз тиіс. Сондықтан Қазақстан Республикасында ең алдымен сан ғасырлық тарихы бар қазақ ұлтының бірегейлігін  сақтап, дамытуға қызмет етуге тиіс екенін  түсіндіруіміз және  қалыптыстыруымыз маңызды. Бұл біздің Қазақстандық патриотизмдік ұлттық  патриотизге негізделуі  керек екенімізді  дәлеледейді. «Ел болам десең, бесігінді түзе», -деді  ұлы  жазушы М. Әуезов.

Біздің   халқымыздың  тәрбие- тәсілдерімен тәжірибелері көп. Халқымыздың  ғасырлай бойы қалыптасқан  салт- дәстүрлері, әдет-ғұрып  үлгілері мен өнегелері соның айғағы. Елің сүйген адам сол елдің салт-санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс.

Оқушыларды  өз елін туған  жерін қорғауға және оны сүюге  баулап, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейін  азаттық  үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіді жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында  елтану  материалдарын, белгілі қоғам қайраткерлерінің  өмір деректерін көптеп  қолдану, елжандық сезім тереңдететіні сөзсіз.

Қайдай мемлекетің де ертені еңселі, бала-шағаның баянды болуы жастардың тағдыр-тәлейінің қалай  қалыптасқанына байланысты. Сондықтан   мектепте  соның  ішінде бастауыш сыныптар тәрбиесінің басты  міндеті- ұлттық және жалпы   азаматтық  құндылықтарды игеру  қабілеті, ғылыми  және тәжірибе жүзінде терең білім ала  отырып, жеке тұлға болып  қалыптасуға  дайын ұрпақ тәрбиелеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. БАСТАУЫШ  МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ   

      ПАТРИОТИЗМ  СЕЗІМІН  ҚАЛЫПТАСТЫРУ  ЖОЛДАРЫ 

2.1. Оқу - тәрбие  процесінде бастауыш  мектеп оқушыларының патриоттық сезімін  қалыптастырудың шараларын  жүзеге  асыру  жолдары мен құралдары

Әр елдің болашағы сол  халықтың білім, ғылым деңгейімен анықталғандықтан,  оқу жүйесін  неғұрлым тиімді құра білу  қажеттілігін қай  кезенде де  өзекті мәселе  болып қалмақ.

Қазақстан Республикасының  «Білім туралы Заңыңда»  әр баланың  жеке қабілетіне қарап  интелектуалдық дамуы, жеке адамның  патриоттық сезімін   Отанға деген сүйіспеншілік дамыту мәселелері мемлекеттің білім саясатының ұстанымы екендігі атап көрсетілнен. Бұдан өкімет саясатывның Қазақстандағы білім ісін әлемдік білім кеңестігімен үйлесімді джамуын кездесетіндігі байқалды.

Бастауыш мектепте сабақтың мәні мен мазмұнын анықтау, оның тиімділігін  арттыру, Я.А. Каменский еңбектерінен бастау алып, бүгінгі күнге дейін көкейкесті мәселе болып отыр. Білім беруді  ізгілендіру барысында  жеке тұлғаны дамыту  патриоттық сезімін  ояту бірінші орынға  қойылды.

Бастауыш сынып оқушыларын  шығармашылыққа баулу үрдісін ұйымдастыру  арқылы патриоттық тәрбие беру мәселелерін әдіскер ғылымдар  С. Жиенбаев, Ғ. Бегалиев, Ә. Қоңыратбаев, зерттеуші – ғылымдар С. Рахметова, Т. Әбдікәрімова, Б.Т. Қабатай, Қ. Бозжанова, Х. Арғынов Ғ. Сулейменов т.б.  өз еңбектерінде қарастырылған.

Білім мен тәрбие беру процессіндегі  күрделі  өзгеріс тердің нәтижесінде оқулықтар мазмұны қайта қаралып, жаңаша тұрғыда толықтырып жазылды.

Оқу бағдарламаларын , оқулықтарды, оқу - әдістемелік құралдарын зерделеп шықсақ қазақ тілі, ана тілі, дүниетану, әдеп , музыка, бейнелеу  өнері сабақтарында халықтық педагогиканы негізге ала отырып, патриоттық тәрбие беру жағына назар аударылған.

Бастауыш сыныптардағы  оқытудың мазмұнында ерекше орын алатын пән- ана тілі. Ана тілін үйрету-сөздерді  түсініп, меңгеріп оқу, жаттау, тіл заңдарын білу, соңымен  қатар, бала Отан туралы ұғым, туған жер, атамекен  туралы мәлімет, тарихи тұлғалармен танысып, ата – дәстүрін меңгереді.

Оқушылардың танымдық қабілетін  арттыру,  Отанын, елін сүюге тәрбиелеу, азаматтық  борышын сезінуге баулу  мақсатында бастауыш  сынып оқулығынан орын алған көптеген мавтериалдарды меңгертудің, оқу сабағының басқа сабақтармен байланысын іске асырудың  бірнеше тәсілі бар. Мысалы 3 сынып оқулығында Б. Ысқақовтың «Сенің Отаның» атты  өленін диафильмдер, үнтаспалар, Қазақстанның картасын, Қазақстандағы облыстардың экономикасы мен  мәдени  тұрмысын  бейнелейтін суреттер, альбомдар қолдана отырып,  сабақты өте  қызықты етіп  өткізуге болады. Қазақ  халқының мәні зор  ой  толғаныстары  бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс  терминдерде, жұмбақ, жанылтпаштар мен мақал –мәтелдерде  көптеп кездеседі. Мұндағы  ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні- адамгершілік–имандылық, ақыл–ой, еңбек, эстетика, дене- патриоттық тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.

Қазақ  халқы  бала тәрбиесімен арнайы айналысатын  қоғамдық орындар, балалар бақшасы ашпаса да, ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең- жырмен, әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді  мәтіндік  ұлағаттарымен санамақ, жанылтпаш, сияқты ойындар  арқылы тәрбиелеп отырған.

Ауыз әдебиетінің басқа  түрлеріне қарағанда, мақал –  мәтелдердің  өзіне тән ерекшеліктері  мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс– тіршілікте, қоғамдық   жағдайда көрсететін   әр түрлі  құбылыстарға, тарихи  мәні бар оқиғаларға  берілген даналық баға,  тұжырымды  түйін есебінде  қолданылады.

Мақал–мәтел  ойды қысқа  да ұтымды жеткізетің  өмір тәжірбиесіне  қолдана айтатын сөздер. Онда ел,  халық, Отан, ерлік, бірлік жайында  айтылған  өнегелі  сөздер өте  көп. «Туған жерге туың тік», «Ер  өзі үшін туады, ел үшін өледі», дейтін мақалдар ертедегі  батырлардан бастап, Отан соғысы  күндеріне дейін елді ерлікке шақырып, патриотизмге  баулыған  асыл сөздер болған.

Ел  қорғау, батырлық–ерлік істерін жайында  туған халық  мақалдары  халықтың бұл жөніндегі  ой–тілегі,  арман  мүддесі, патриоттық  сезімі, ұлттық  мақтанышы  қандай екендігін  біліп отырады. Бұл тақырыптағы  мақалдар,  ең алдымен  кімге  болса да  туған жер,  өсіп-өнген ел–Отан аса  қасиетті, қадірлі, ыстық  деп  көрсетеді. «Туған жердің  тауы ыстық», «Ел–жұрты  бардың жұтамы жоқ»,  «Туған жердің  күні де , күлі  де  ыстық», «Туған жер–тұғырын, туған ел  қыдырың», «Ата  қоныс–алтын мекен» деумен  туған елді  басқа елдермен  салыстыра келіп,  әркімге  өз елінің  артық екенін аңғартады. Мұны халық «Жат елдің сұлтаны болғанша, өз елінің ұлтаны бол», «Жат елі-күміс, өз елің-алтын», «Жат елдің жақсысы болғанша, өз елінің сақшысы бол» деген мақалдары  арқылы  сипаттайды.

Өзінің мақалдарына  туған жер, ел–отанды аса жоғары  бағалап ардақтаған  халық, енді оларды қорғау  әрбір  ер–адамның  басты борышы деп біледі. Ел талап,  ойран салуды  көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы  аттану, қасықтай қаны қалғанша, артық демі біткенше  алысу,  сөйтіп дұшпаннан Отанды қорғап қалу халқын сүйген  әрбір ер жігіттің  азаматтық борышы  болатындығын  көрсетеді.  «Елін сүйген  ер  болар», «Жүкті жар көтерер, қайғыны  ер көтерер», деген мақалдар жоғарыда айтылған пікірдің айғағы.

Халық мақалдары ел  қорғау,  басқыншы жауды  тақандап жеңу жолында  ерлік жасаған, қара  қылды  қақ  жарған, қиядан  тартып  жол салған, жау қамалын  қиратқан, табан  тірескен айқастарда  тайсалып  тартынбаған  жігіттерді  ардақтайды, абыройлы  атақ  пен  даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген  ерлік істерін  кейінгі ұрпаққа  үлгі етеді. Кіші мектеп  жасында  оқушыларға  патриоттық тәрбие  беруде осындай  мақал–мәтелдердің  мазмұның  түсініп,  патриоттық сезімге  ұлттық мақтанышты, Отаның, елін,  жерін сүюге  тәрбиелеудің  іргетасын   қалауға  болады деп  түйіндейміз.