Мова як грамадска-сацыяльная з’ява. Функцыі мовы ў грамадств

1. Мова як грамадска-сацыяльная з’ява. Функцыі мовы ў грамадстве.

Мова — найважнейшы сродак зносін паміж людзьмі. Дзеля таго каб  існаваць, людзі павінны дамовіцца  паміж сабою пра супольныя  справы, размеркаванне абавязкаў, пра  вызначэнне агульных планаў і г. д. Ажыццяўленне падобнага тыпу патрэб і дасягаецца пры дапамозе мовы. Мова ўзнікае  з настойлівай патрэбы грамадства і ў грамадстве, гэта — сацыяльная з’ява.

 Для таго каб служыць сродкам  зносін, мова павінна выказваць  усё, што мы ведаем пра навакольны  свет, грамадства і яго развіццё, пра сябе і нават пра саму  мову. Таму ў моўных сродках  замацоўваецца каласальная праца  чалавецтва ў пазнанні свету.

Грамадскае прызначэнне мовы рэалізуецца  і раскрываецца праз яе сацыяльныя функцыі. Сучаснае грамадства дазваляе чалавеку і нават прымушае яго  ўключацца ў вялікую колькасці  відаў зносін. Яны патрабуюць адпаведнай колькасці моў. Не абмяжоўваюцца  адной мовай і зносіны ўнутрынацыянальныя.

Па-першае, гэта патрэба ў чалавечай  мове як сродку пераўтварэння біялагічнай  істоты чалавека ў істоту сацыяльную. Мова маці, мова сям’і, мова першаснага асяроддзя, незалежна ад яе этнічнай або сацыяльнай адметнасці ўвасабляюць  другую сігнальную сістэму і даюць  магчымасць дзіцяці стаць асобай, далучыцца да роду чалавечага. Патрэба  гэта самая жыццёвая з усіх відаў  чалавечых патрэб. З ёю ў вялікай  ступені звязана інтэлектуальнае  развіццё асобы.

Па-другое, патрэба ў этнамове, мове роднай, нацыянальнай, у форме якой толькі і можа рэалізавацца і існаваць чалавечая мова.

Па-трэцяе, патрэба ў мове (або  мовах) міжнацыянальных зносін у  шматнацыянальным грамадстве ці арганізацыях.

Па-чацвёртае, патрэба ў сацыяльных дыялектах, што існуюць у межах  нацыянальных моў. Гэта прафесійныя  мовы, мовы навукі, спецыфічныя “падмовы”  культуры (фальклор, узроставыя і прафесійныя  жаргоны і г. д.).

Па-пятае, патрэба ў разнастайных замежных мовах. Веданне замежных моў  пашырае кругагляд асобы, запяспечвае  разнастайныя інтэрнацыяльныя зносіны, азнаямленне з вопытам іншых  народаў і дасягненнямі іх культуры.

Па-шостае, патрэба ў фармалізаваных мовах, што забяспечваюць чалавеку доступ да ЭВМ, складанай сучаснай тэхнікі, а значыць, і да актыўнага, свядомага, прадуктыўнага выкарыстання самай  разнастайнай інфармацыі ў сферах сучаснай вытворчасці, навуковых даследаванняў, навучання і адукацыі, кіраўніцкай  дзейнасці, прагназавання сацыяльных падзей.

Па-сёмае, патрэба ў так званых другасных мадэлюючых сістэмах —  мовах музыкі, кіно, жывапісу, архітэктуры  і іншых мастацтваў, г. зн. Разнастайных вынайдзеных людзьмі знакавых сістэмах, прызначэнне якіх — забяспечыць  удзел асобы ў духоўна-культурным развіцці грамадства, яго маральнай  і мастацкай эвалюцыі.

Нарэшце, існуе і грамадская патрэба  ў агульналінгвістычнай адукаванасці. Веданне тэарэтычных асноў мовазнаўства (як і асноў фізікі, біялогіі і  г. д.) — адзін з фактараў выпрацоўкі навуковага светапогляду.

Функцыі мовы ў грамадстве.

Пад функцыяй мовы разумеюць яе прызначэнне  і ролю, якую яна выконвае ў жыцці  чалавека і грамадства.

 Галоўная функцыя мовы – камунікатыўная. Народ даўно заўважыў, што мова — найважнейшы сродак зносін, і выказаў гэтую думку вобразна і даступна ўсім: Язык да Кіева давядзе.

 Сувязь чалавека з навакольным  светам ажыццяўляецца праз намінатыўную функцыю мовы, знешнія прадметы становяцца ўнутраным здабыткам чалавека, ствараюць свет яго вобразаў, уяўленняў, пачуццяў, калі гэтыя прадметы атрымліваюць назвы сродкамі мовы, у першую чаргу словамі.

 У свядомасці чалавека, у  яго ўнутраным свеце адлюстроўваюцца  знешняя рэчаіснасць, навакольны  свет. Такім чынам, мова выконвае  і функцыю адлюстравання.

Пазнавальная функцыя. Чалавечае пазнанне грунтуецца на ведах, якія фіксуюцца, назапашваюцца, абагульняюцца з дапамогай мовы. Мова з’яўляецца і галоўным спосабам выражэння думак і пачуццяў кожнага чалавека і тым самым выконвае экспрэсіўную функцыю. Эстэтычныя функцыя - Увасабляецца ў мастацкай прозе, паэзіі, сцэнічным маўленні, красамоўстве.

 

 

 

 

2. Мова і іншыя невербальныя сродкі камунікацыі.

У залежнасьці ад таго, якімі камунікацыйнымі  магчымасьцямі карыстаецца чалавек, камунікацыю, у самым агульным выглядзе, можна падзяліць на два віды —  моўную (вэрбальную) і нямоўную (невербальную).

Моўная альбо вербальная камунікацыя адбываецца пры дапамозе словаў і розных іх камбінацыяў, збудаваных па пэўных граматычных правілах.

Нясловавая моўная камунікацыя  называецца парамоўнай і яе сродкамі зьяўляюцца інтанацыі, паўзы, тэмп маўлення і розныя вакалізацыі (смех, плач, бурчэнне, сіпенне, усхліпванне і г.д.). Вербальная камунікацыя — гэта тое, ШТО гаворыцца ці ШТО прамаўляецца; а парамоўная камунікацыя — гэта тое, ЯК што прамаўляецца альбо ЯК што гаворыцца.

Невербальная камунікацыя існуе ў розных формах. Гэта — зрокавая камунікацыя, камунікацыя празь міміку, жэсты, паставы цела, а таксама тактыльная камунікацыя.

Зрокавая  камунікацыя 

Часам вочы чалавека называюць люстэркам  ягонай душы. Сэнс гэтага выказвання ў тым, што позірк чалавека можа быць выказнікам вельмі складаных пачуццяў, перажыванняў альбо ацэначных экспрэсіяў.

Міміка 

Міміка альбо розныя выразы твару  бадай што найбольш унівэрсальная  мова камунікацыі. Калі сэмантыка шэрагу жэстаў, паставаў цела залежыць ад культурнага  кантэксту, то эмацыйныя станы чалавека, якія перадаюцца праз міміку, практычна аднолькава вытлумачваюцца прадстаўнікамі розных культураў.

Жэсты, рухі і паставы цела

Розныя часткі цела чалавека могуць удзельнічаць у камунікацыі і  перадаваць пэўную інфармацыію.

Тактыльная  камунікацыя 

Тактыльная камунікацыя з’яўляецца адным з найбольш “старажытных” відаў камунікацыі. Тактыльны кантакт, інстынктыўныя пошукі цела маці, дотык да яго — гэта першае, з чым сутыкаецца любая нованароджаная цеплакроўная істота. Роля тактыльнай камунікацыі ў выхаваньні дзіцяці надзвычай важная.

 

3. Беларуская мова і яе месца ў моўнай супольнасці свету.

Паводле тэорыi iндаеўрапейскай расы, практычна ўсе еўрапейскiя i многiя азiяцкiя народы маюць адну прарадзiму, а iх мовы ўзыходзяць ад адзiнай мовы – крынiцы, якую прынята называць “агульнаiндаеўрапейскай” або “iндаеўрапейскай прамовай”. Праiснаваўшы некалькi тысячагоддзяў, iндаеўрапейская моўная супольнасць распалася, i на аснове яе дыялектаў пачалi складвацца розныя мовы (германскiя, раманскiя, славянскiя i iншыя). Мовы, якiя паходзяць ад агульнаiндаеўрапейскай, з’яўляюцца роднаснымi, i на гэтай падставе iх аб’ядноўваюць у адну моўную сям’ю – iндаеўрапейскую. Усяго даследчыкамі выяўлена каля 20 моўных сем’яў.

Iндаеўрапейскiя мовы – самая вялiкая ў свеце моўная сям’я. Існуе 16 моўных груп iндаеўрапейскай сям’i: германская група (нямецкая, англiйская, iсландская, шведская, дацкая i iншыя мовы), раманская (французская, iспанская, iтальянская, партугальская, румынская, малдаўская i iншыя, мёртвая – лацiнская), кельцкая (iрландская, шатландская, гэльская, брэтонская i iншыя), балтыйская (лiтоўская, латышская, а таксама мёртвыя мовы – пруская i яцвяжская), iранская (персiдская, таджыкская, курдская i iншыя, мертвая – авестыйская, старажытнаперсiдская), iндыйская цi iндаарыйская (хiндзi, урду, бенгалi i iншыя, а таксама мёртвыя – ведыйская, санскрыт) i iншыя.

Беларуская мова належыць да славянскай групы моў iндаеўрапейскай сям’і (гл. мал. 1). Разам з рускай і ўкраінскай мовамі  яна ўваходзіць у склад усходнеславянскай падгрупы (гл.: Плотнікаў, Антанюк, 2003, 8-9).

 

4. Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы.

Беларуская мова – гэта нацыянальная мова беларускага народа. Мова прайшла  доўгі шлях свайго развіцця – ад мовы беларускай народнасці да сучаснай мовы беларускай нацыі.

У III тысячагоддзi да н.э. склалася славянская этнiчная супольнасць. Перыяд гэты працягваӯся да сярэдзiны I тысячагоддзя н.э. Славяне карысталiся мовая, якую у навуцы прынята называць праславянскай або агульнаславянскай. – першы перыяд агульнаславянскi.

 У VI – VII ст. завяршылася рассяленне славян, ӯтварылiся 3гр славянскiх плямён (усходнiя, заходнiя, паӯднёвыя славяне). У наступныя стагоддзi на iх аснове склалiся асобныя славянскiя народнасцi.Беларуская народнасць сфармiравалась на аснове усходнеславянских плямёнаӯ - крывiчаӯ, дрыгавiчаӯ i радзiмiчаӯ. На працягу Х – ХIII ст карысталiсь адной письмовай (лiтаратурнай) мовай, помнiкам з´яӯляецца «Слова пра паход Ιгараӯ». Гэта першапачатковы этап у гiсторыi бел-ай лит-ай мовы.

 Наступны этап  ХΙΙΙ – ХVΙΙ ст. ён супадае з утварэннем i далейшым развiццём бел-ай народнасцi як вядучай супольнасцi ӯ складзе ВКЛ. Мову гэтага перыяда прынята называць – старабеларускай. Гэтая мова мела статус афiцыйнай дзяржаўнай мовы ў ВКЛ, таму ўжывалася ва ўсiх сферах грамадскага жыцця. Утварэнне Федыратыўнай дзяржавы – Рэчы Паспалiтай у вынiку аб’яднання Вялiкага княства Лiтоўскага з Польшчай (Люблiнскай унiяй 1569 г.) мела вынiкам значнае ўзмацненне польскага палiтычнага i культурнага ўплыву.

 З канца XVI стагоддзя на Беларусi распаўсюджваецца лацiнская мова – афiцыйная мова Польскай дзяржавы. Яна пачынае выкарыстоўвацца ў судовай практыцы, навуковым ужытку, становiцца прадметам школьнага вывучэння.

 У канцы XVIII стагоддзя беларускi народ апынуўся ў новых гiстарычных абставiнах. Некалi Вялiкая Рэч Паспалiтая пасля трох падзелаў памiж Аўстрыяй, Прусiяй i Расiяй у 1795 годзе перастала iснаваць. Беларускiя землi ўвайшлi ў склад Расiйскай iмперыi. Але ў складзе Расii Беларусь канчаткова страцiла дзяржаўнасць i нават сваю этнiчную назву, ператварыўшыся ў “Северо-западный край” iмперыi.

 Канец ХVΙΙ i ӯсё ХVΙΙΙ ст. бел-ая мова знаходзiлась ӯ заняпадзе. Гэта зключны перыяд у гiсторыi старажытнай бел-ай лiтар-ай мовы. Ён прывёӯ да таго, што традыцыi былi па сутнасцi страчаны.

 Перыяд новая бел-ай лiт-ай  мовы прыпадае на ХΙХ – ХХ  ст.

 На пачатку ХХст. Падзеяй, што рашуча змянiла ӯмовы культурнага развицця народаӯ царскай Расii, была рэвалюцыя 1905-1907гг. Была знята забарона карыстацца бел-ай мовай. Гэта быӯ саамы плены перыяд у развiццi новай бел-ай лiтар-ай мовы за ӯвесь час яе адраджэння.

Новы этап у гiсторыi бел-ай лит-ай мовы звязаны з будаӯнiцтвам на пачатку 20-х гг. бел-ай дзяржавы. Беларуская мова набыла статус дзяржаўнай.

 

5. Сучасная моўная сітуацыя на тэрыторыі Беларусі. Білінгвізм, яго разнавіднасці і тыпы.

У канцы 80-х – пачатку 90-х гг. XX ст. Рэспубліка Беларусь становіцца незалежнай, суверэннай дзяржавай. Была створана пэўная заканадаўчая база, якая юрыдычна замацавала курс на адраджэнне нацыянальнай мовы. Мова зноў стала  выкарыстоўвацца пераважна ў  сферах мастацкай літаратуры, публіцыстыкі, гуманітарнай навукі, адукацыі.

Білінгвізм, ці двухмоўе, – валоданне  і папераменнае карыстанне дзвюма мовамі.

 На тэрыторыі Беларусі двухмоўе  існавала даўно. Ужо ў перыяд  ВКЛ існавала беларуска-царкоўнаславянскае  пісьмовае і вуснае двухмоўе.

 Сучасная моўная сітуацыя  на Беларусі характарызуецца  пераважна суіснаваннем і выкарыстаннем  беларускай і рускай моў і  можа быць вызначана як беларуска-рускае  двухмоўе.  Білінгвізм – з'ява  складаная, таму даследуецца ў  трох аспектах: псіхалагічным, педагагічным, сацыялінгвістычным.

 Вылучаюць наступныя разнавіднасці двухмоўя:

- індывідуальнае, калі дзвюма мовамі  валодаюць толькі асобныя члены  калектыву; 

- групавое, калі двухмоўнымі з'яўляюцца  цэлыя групы або асобныя слаі;

- поўнае, ці суцэльнае, калі  двухмоўе з'яўляецца характэрным  для ўсіх сацыяльна-культурных  груп народа;

- дзяржаўнае, калі ў адной краіне  статус афіцыйнай, дзяржаўнай  маюць дзве мовы, напрыклад, у  Фінляндыі – фінская і шведская; у Канадзе – англійская і  французская.

Тыпы білінгвізму: 

Калі дзве мовы ўжываюцца ізалявана  адна ад другой (напрыклад, на працы  – адна мова, дома – другая), то гаворка  ідзе пра чысты білінгвізм, калі ж дзве мовы ўжываюцца ўперамешку (залежыць ад камунікатыўнай сітуацыі), то гэта змешаны білінгвізм. Змешаны ў сваю чаргу падзяляецца ў залежнасці ад ступені разумення носьбітам мовы няроднай мовы на рэцэптыўны (чалавек разумее другую мову, але не можа на ёй гаварыць), рэпрадуктыўны (чалавек разумее другую мову, аднаўляе тэкст) і прадуктыўны (чалавек разумее другую мову, аднаўляе тэкст і самастойна будуе на ёй сказы).

 

 

6. Моўная інтэрферэнцыя і яе віды. Праблема моўнай трасянкі.

У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне  моў, якія кантактуюць, прыводзіць да інтэрферэнцыі. Інтэрферэнцыя – (лац. inter “паміж”, ferens, ierentis “які нясе, пераносіць”) узаемадзеянне элементаў розных моўных сістэм ва ўмовах білінгвізму. Гэта ўзаемадзеянне выражаецца ў адхіленнях ад нормаў іншай мовы, міжвольным (несвядомым) перанясенні ў яе сістэму асаблівасцей роднай мовы. Узровень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені авалодання другой мовай, ад умення свядома адрозніваць факты розных моў і інш. Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя – з’ява даволі распаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы:

- фанетыку (фанетычная інтэрферэнцыя), калі, напрыклад, у рускай мове двухмоўнага індывіда сустракаюцца такія беларускамоўныя фанетычныя рысы, як цвёрдыя [р] і [ч] на месцы рускіх мяккіх [р’] і [ч’], дзеканне і цеканне, ярка выражанае аканне і г.д.;

- акцэнтуацыю (акцэнтная інтэрферэнцыя), калі двухмоўны індывід размаўляе, напрыклад, на беларускай мове, а выкарыстоўвае націск рускай мовы: за* борт (замест за бо*рт), глі*няны (замест гліня*ны), адзі*наццаць (замест адзіна*ццаць), спіна* (замест спі*на) і г.д.;

- лексіку (лексічная інтэрферэнцыя), калі білінгв, напрыклад, у беларускай мове ўжывае выразы тыпу васкрасенне (бел. нядзеля), благадару (дзякуй), ці калі білінгв у рускай мове ўжывае выразы тыпу Сегодня сильная завея (рус. метель);