2-сыныпта сөз мағынасын оқыту әдістемесі

Бастауыш мектептерде орыс тілін оқыту әдістемесінің маманы М.Львов бастауыш сыныптарда балалар күн сайын 8-10 жаңа сөз үйреніп отыруы қажеттігін және оның 5-6-ы тіл сабақтарының еншісіне тиетінін атап көрсетеді [9, 38]. Оқушыларға жаңа сөз мағыналарын үйрету тек сөздік қорды байыту үшін ғана емес, әр сабақтағы мақсатты грамматикалық білімнің негізді болуы үшін де маңызды екендігіне нақты мысалдар арқылы көз жеткізу қиын емес. Мәселен, «Дыбыс және әріп» тарауындағы жаттығуларда сөздерді оқып салыстыру, мағыналарын анықтау, қай дыбыстың қосылуы сөз мағынасын өзгертіп тұрғанын айту тәрізді тапсырмалар кездеседі: терек – зерек, ар – тар, ық – шық. Бірінші жұптағы терек сөзінің мағынасын оқушылар біледі, ал зерек сөзінің мағынасын өз беттерінше анықтайды деп айту қиын. Сол сияқты ар, ық сөздері туралы да осыны айтуға болады. Бұл сөздердің мағыналарының түсініксіз болуы берілген тапсырмада көзделген мақсат – дыбыстардың тілдегі маңызын ұғынуға жеткізбейді. Демек, зерек сөзін алғыр, зейінді, ұғымтал синонимдерімен, ар сөзін арлы-арсыз антонимдерімен, ық сөзін желден таса жер тіркесімен салыстыра түсіндіруіміз қажет.

Егер ана тілінің дыбыстық жүйесінен алғышқы мағлұмат беретін тақырыптарда жаңа сөздердің мағыналары негізінен олардың естілуі мен жазылу ерекшеліктеріне байланысты салыстырулар арқылы ашылса, «Сөз және сөз таптарына» берілген тақырыптарда бұл дағды тереңдетіліп, мақсатты сипат алады. Өйткені, бұл кезде балалар тілдегі барлық сөздердің мағынасы болатынын немесе айналадағы, өмірдегі барлық заттар мен құбылыстардың, іс-қимылдардың атауы болатынын ұғынады. Демек, бұл тараудағы тақырыптарды меңгеру сөздердің лексикалық мағынасын айқындаумен тікелей байланысты. Соның ішінде балалар тіліндегі бұрыннан бар сөздер жиі-жиі күнделікті қолданысқа түсіп, мағыналары айқындала түседі.

Тәжірибе «Сөз және сөз таптары» тарауында, әсіресе зат есім, сын есім, етістік тақырыптарын өту барысында балалардың сөздік қорына жеке сөздер мен бұрыннан таныс сөз мағыналарының ауыспалы түрі өте көп енетінін әрі белсенді қолданысқа түсетінін көрсетті. Мысалы, «Зат есім» тақырыбына берілген жаттығулардың өзінен-ақ оқушылардың сөздік қорына енер жаңа сөздердің мол екені байқалады. Атаулардың адамға қатысты не қатыссыз болуына байланысты «кім? не?» деген сұрақтарға жауап беретіндігі түсіндірілген соң балалардың осы алған түсініктерін орнықтыру мақсатында төмендегідей жаттығулар орындатылады.

Сөздерді оқы. Оларға сұрақ қой. әр сөздің мағынасын түсіндір.

Ұшқыш, ұшақ, зергер, бұлақ, елік, нағашы, бүркіт, аңшы, әнші.

Немесе сөздерді оқып, мағыналарын түсіндір. Алдымен кім? сұрағына жауап беретін сөздерді, содан соң не? сұрағына жауап беретін сөздерді көшіріп жаз.

Кітап, сатушы, үреді, дөңгелек, түлкі, тәтті, бақылдайды, қарға, дәрігер, әдемі, ұста, сауыншы, ата, қайың, күн.

Бұл жаттығуларда ұсынылған сөздердің бірқатары балаларға бұрыннан таныс емес болса, енді бірқатары бұрыннан таныс, бірақ екі жағдайда да оқушылар жаттығудағы сөздердің кім?, немесе не? деген сұрақтардың қайсысына жауап беретінін анықтау үшін олардың мағыналарына ой жүгіртіп үңіле түседі. Сөйтіп, бұл сөздердің болашақта жиі-жиі қолданысқа түсуіне алғышарт жасалады. Яғни осы тұста жаңа сөзді оқушылардың қабылдауы, дұрыс түсінуі жүзеге асады.

Келесі кезекте сөздің барлық мағыналық реңктерімен, бояуларымен түсінікті болуына, сол сөздерді оқушылардың өз беттерімен қолдануларына бағытталған тапсырмалар беріледі. Бұған мысал ретінде жоғарыда келтірілген бұлақ сөзін алайық.

• Бұлақ деген не?
• Бұлақ – жерден шығып, ағып жатқан су.

• Дұрыс, балалар. Енді мына сөйлемдерді оқып, бұлақ сөзінің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын анықтайықшы: Таудың етегінде мөлдір сулы бұлақ ағып жатыр. Кітап – білім бұлағы.

Сұрақ-жауап әдісімен алғашқы сөйлемдегі бұлақ сөзі «жерден шығып, ағып жатқан су» деген мағынада, ал екінші сөйлемде «білімнің көзі», «білім алатын қазына» мағынасында қолданылғаны түсіндіріледі. Одан әрі ұсынылған әрбір сөзді қатыстырып сөйлем құрату жұмысы жүргізіледі. Мұндай жұмыс барысында сол сөздің мағынасын шәкірттердің түсінген-түсінбегеніні белгілі болады әрі сөйлеу дағдылары жетіле түседі.

Сабақта түсіндірілген әрбір жаңа сөздің мағынасын шәкірттердің анық ұғынуынан бастап, ол сөзді өз беттерінше қолдана білуіне дейінгі аралықты бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады:

• жаңа сөзді оқушылардың қабылдауы;

• ол сөздің барлық мағыналық реңктерімен, бояуларымен түсінікті болуы;

• арнаулы тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың мұғалім түсіндірген жаңа сөзді қолдануы;
• өз беттерінше қолдана білуге дағдылану;
• сөйлеуде, жазу жұмысында өз беттерімен еркін қолдануы.

«Зат есім» тақырыбын оқыту барысында балалар зергер сөзімен танысады. Зергер – сәндік бұйым жасайтын шебер адам. Осы сөздің мағынасы түсіндірілген соң келесі тақырыптарды өту кезінде бұл сөзді балалардың қолдануына мүмкіндік жасау керек. Мұны «Зергер сөзіне көптік жалғауын жалға, осы сөзді қатыстырып сөйлем құра», «Зергер сөзін тәуелдеп жаз», т.б. тапсырмалар орындату арқылы жүзеге асыруға болады.

«Сөз таптары» тарауындағы оқушылардың сөздік қорын байытуға арналған жұмыстардың бірі – айналадағы заттардың, табиғат құбылыстарының, жан-жануарлардың белгілі бір тегін тізіп жаздыру.

1. Мына сөздердің тұсына тиісті атауларды тауып жазыңдар.

Мал -                         Астық -                   Ыдыс -                   Аң –

2. Өздерің білетін киім атауларын, гүлдерді, ағаштарды, суға байланысты сөздерді топтап жазыңдар.

Үлгі: қызғалдақ, раушан, бәйшешек.

Осы жаттығу үлгісін пайдалана отырып, сабақ барысында «Кім көп табады?» ойынын ұйымдастыруға болады.

«Сөз таптарын» оқыту барысында оқушылардың сөздік қорларын байытуға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыруды үнемі есте ұстаған жөн. Төменде сондай жұмыстардың үлгілерін ұсынбақпыз.

Берілген сын есім сөздерге тіркестіріп, мағыналары сай келетін заттың, құбылыстың атауларын жазыңдар.

Күрең, бойшаң, күртік, тастақ, шұңғыл.

Бұл сөздер «Қазақ тілі», «Ана тілі» оқулықтарында кездеседі. Соған қарамастан мағыналары оқушылардың бәріне бірдей түсінікті емес. Түсінікті болғанның өзінде де балалардың белсенді қолданыстарына енбеген. Сондықтан бұл жаңа сөздерге сай келетін атаулар ойлағанда, балалар ең алдымен берілген сөздің мағынасына ой жүгіртіп нақтылай түседі.

2. Жұмбақ өлеңді оқып, шешуін тап.

Бастайтыным – сан                          Асқа күнде саларсың,

Неше?                                                  Бәрін қоссаң,

Қостайтыным – бір мүшең,            Табасың

Енді келер жалғасын                        Қазақстан қаласын.

                                                                  (Екібастұз)

Мұндай жұмбақ өлеңдер арқылы оқушылардың сөздік қорларымен қоса логикалық ойлау қабілеттері жетіледі.

3. жұмбақтарды оқып, шешуін тап.

Қос қазық, екі желі, сегіз ноқта,

Сөйлейді шежіредей адам соқса. (Домбыра)

Қарамен жазылған сөздердің мағынасын түсіндір.

Екі достың бірі ыңғайлы, біреуінің ебі жоқ,

Екеуін де бірдей көрем, маған артық-кемі жоқ.

                                                           (Оң қол мен сол қол)

Жұмбақтағы мәндес және қарама-қарсы мағыналы сөздерді тауып, мағынасын түсіндір.

Жұмбақтардағы зат есімдерді тап.

4. Дұрыс жолмен жүріп мәндес сөздер жина.

 

батыр	шыдам	сұлу	мерзім
кез	төзім	ер	инабатты
әдемі	ізетті	уақыт	сабыр

 

5. «Сөз жарысы» дидактикалық ойыны. Бұл ойында оқушылар кезекпен сөз айтып жарысады. Ойынның шарты: оқушы алдыңғы айтылған сөзді соңғы дыбысынан басталатын сөз ойлап табуы тиіс. Мысалы, қалам – мысық, қасық – қағаз – зере – емен – нар, т.с.с. мұндай әдіс оқушылардың сөздік қорын молайтуға оң ықпал етеді.
6. Мақалдарды оқып, мағынасын қалай түсінетініңді айт.

1. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар.
2. Мың теңгең болғанша, жүз досың болсын.
3. Жүз кісінің түсін білгенше, бір кісінің атын біл.
4. Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады.

Қарамен жазылған сөздердің мағынасын түсіндір.

Мақалдағы түс сөзі қандай мағынада қолданылып тұр?

Мақалдағы сан есімдерді тауып, сан есімнің қай түрі екенін айт.

7. «Ұйқасын тап» ойыны. Мұғалім балалар ұйқасын тауып қоя алатындай өлең оқиды да, балаларға «сендер қимылды білдіретін сөздерді пайдаланып ұйқасын тауып айтыңдар» деген тапсырма береді.

Тақиясын ұшырып                       Бірақтағы күшігі,

Інімді ... (жылатты)                  Әкеп беріп ... (жұбатты).

8. «Тігінен» ойыны. Бұл ойында «қимыл» сөзіндегі әрбір әріптің астын сол әріптен басталатын қимылды білдіретін сөздер тауып жазу керек.
9. Қарама-қарсы мағыналы сөздерді сыңарларымен топтап жазу.

Салқын, ақ, тәтті, жылы, жас, қара, кіші, ащы, кәрі, үлкен.

10. Құрамында қарама-қарсы мағыналы сөздері бар мақал-мәтел айту.

Ерте шықсаң алдыңнан күн шығады, кеш шықсаң түн шығады.

Ащы мен тұщыны татқан білер.

Алыс пен жақынды жортқан білер, т.б.

11. Берілген сөздерге мағынасы жуық сөздер табу.

Батыр, мезгіл, жауын, жақын, сұлу.

12. Берілген мағынасы жуық сөздердің біреуін таңдап жазу.

Егінді биыл (тың, жаңа) жерге салдық.

Ол (өжет, қайсар) адам болатын. Астана – (көркем, әдемі, сұлу) қала.

13. Сөзжұмбақ шешу. Тігінен берілген әдемі сөзіне мағынасы жуық сөздерді көлденеңінен берілген тор көзге орналастыр.

Жоғарыдағыдай жаттығу түрлерін орындау барысында оқушылар мынадай білім машықтарына ие болады:

• оқыған мәтіннен мағыналары жағынан бір-біріне жақын сөздерді тауып, олардың мағыналары мен реңктерін түсіндіре алу;
• берілген сөздерге мағынасы жақын сөздерді табу, олардың мағыналық айырмашылықтарын ажырата білу;
• синонимдерді өз сөйлеу тілінде қолдана білу.

Балалардың сөздік қорындағы мәндес сөздер қатары өз беттерімен орындаған жұмыстарында орынсыз қайталаулардан арылтады. Сонымен қатар ұқсас мағыналы сөздердің қайсысын қай жерде қолдануға болатынын туралы алғашқы стилдік дағдылар қалыптаса бастайды [9, 41].

2-сынып оқушыларына сөз мағынасын  ұғындыру – күрделі әрі ұзақ  жүргізілетін процесс, сондықтан  алға белгілі бір мақсат қойылады. Тіл дамыту жұмысын белгілі  тақырыптарға негіздей отырып, мұғалім  тілдік процесстің төмендегідей  басты мәселелерін үйретуді мақсат етуі керек.

Ол мәселелер мыналар: белгілі бір тақырыпты оқытуға байланысты оқушының сөздік қорын дамыту, мәтінде кездесетін жаңа сөздерді үйрету, мағынасын ұқтыра отырып, оларды жасайтын формаларын меңгерту, ойын ауызша және жазбаша сауатты жеткізе білуге дағдыландыру, сөз бен сөзді байланыстыруға, сөйлем құрауға үйрету.

Сөз мағынасын ұғындыруда сөздікпен жұмыс істеудің үлкен мәні бар. Сөздік – тілге қажетті материал. Қай тілді үйренбейік, алдымен оның сөздік қорын меңгеру қажет. 2-сыныпта сөздікпен жұмыс істеуге үйретудің маңызы зор, себебі, қазақ тілі – олардың ана тілі болғанымен де, кішкентай балалардың тілдік қоры өте аз, оны байыту мұғалімнің маңызды ісінің бірі болып есептеледі. Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда байып, толығып, жетілдіріліп отырады: бірі – сөзді активті қолдану, екіншісі – пассивті қолдану. Сөз байлығының аздығы оқушылардың өз ойын ауызша әрі жазбаша, дәл, жүйелі, ықшамды етіп жеткізуіне қиындық келтіреді.

Сондықтан сабақта сөздік жұмысын, сөздікпен өткізетін жұмыстың дұрыс ұйымдастырылуының маңызы зор. Біріншіден, ол оқушылардың сөз байлығын молайтып, кеңітсе, екіншіден, үйренген сөздерінің мағынасын түсініп, қатесіз жазуға дағдыланады, үшіншіден, сөзді үйрену арқылы бала тіл нормасында сөйлеп үйренеді, төртіншіден, анықтама құралдармен жұмыс істеуге дағдыланады.